ایران شرقی/ نقض چند باره آتش بس میان ارمنستان و آذربایجان طی ماه‌های اخیر و وقوع جنگ و خونریزی میان ۲ کشور، نگرانی‌هایی را در میان مقامات امنیتی کشورهای قرقیزستان و ازبکستان که دارای وضعیت مشابه اختلافات مرزی هستند، ایجاد کرده است.
این در حالی است که حدود ۵۰ روز پیش نیز، در ۱۸ مارس سال جاری اوضاع امنیتی در مرز ازبکستان و قرقیزستان به طور غیر منتظره‌ای رو به وخامت گذاشت.
جرقه این تشدید اوضاع امنیتی را یگان مرزی ازبکستان گذاشت که بدون هیچ اطلاع قبلی، یگانهایی از ارتش را در منطقه «چله سر اقسو» در استان جلال آباد که تاکنون علامت گذاری مشخص مرزی در آن صورت نگرفته است، مستقر کرد. بدنبال آن نیز، ازبکستان با ایجاد پستهای مرزی متعدد، از تردد شهروندان قرقیزی به مناطق تحت کنترل خود، ممانعت کرد.
بلافاصله پس از این اقدام، مرزبانی قرقیزستان به تلافی عمل طرف ازبکی، از ورود شهروندان ازبک در ایست بازرسی بایماک- افتودروژنی، کی سای- افتودروژنی، و کادامچای- افتودروژنی خودداری کرد.
نکته قابل توجه و قابل تامل در این رابطه، انجام این سلسله تحرکات ۲ طرف در منطقه پر مناقشه و پرجمعیت دره فرغانه است. این منطقه اکنون دارای بیشترین شمار اعزامی به مناطق جنگی در سوریه و عراق است و از سال ۱۹۲۰ تاکنون مرزی مشخص برای ۳ قوم تاجیک، ازبک، و قرقیز آن مشخص نشده است.
در سالهای نه چندان دور نیز، در این منطقه اغلب قیامهایی در برابر تزار روسیه و امپراطوری او انجام می‌شد ولی در زمان اتحاد شوروی این منطقه بر اساس اصول ملی قرار بود تقسیم شود که به علت تعدد قومیتهای مختلف و در هم امیختگی این قومیت‌ها این کار بسیار پیچیده ومشکل انجام نشد و این وضعیت تا به امروز نیز ادامه دارد.
از ۱۳۷۸ کیلومتر خط مرزی مشترک بین قرقیزستان و ازبکستان تا کنون ۷۶ درصد آن تعیین حدود شده است و تکلیف ۳۲۴ کیلومتر هنوز مشخص نشده است یعنی از ۸۵ نقطه مرزی مورد اختلاف، ۲۸ نقطه آن بلا تکلیف مانده که مناطق و نقاط اقسیسک- الا بوکین در استان جلال آباد از جمله این نقاط است.
البته این فقط یک روی ماجراست، مسئله اصلی رویارویی دیپلماتی میان تاشکند-بیشکک در پی اختلافات ر به افزایش مرزی است. اتفاقی که حدود ۶ ماه قبل نیز در روابط میان ایروان، باکو شاهد و ناظر آن بودیم و سرانجام به مناقشه‌ای امنیتی منجر شد.
البته مسئله و تفاوت میان این دو مناقشه در آنجایی است که روسیه اینبار خود را بیش از گذشته درگیر در ماجرا می‌بیند. می‌دانیم که ازبکستان در سال ۲۰۰۸ سازمان پیمان امنیت جمعی را ترک کرد ولی هنوز قرقیزستان عضو این سازمان می‌باشد.
بنا بر اصل چهارم از مرامنامه این سازمان که در سال ۱۹۹۲ تدوین شد، تجاوز به یکی از کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی به منزله تجاوز به همه اعضای این سازمان تلقی می‌شود. در نتیجه ازبکستان در یک طرف ماجرا قرار دارد و دیگر اعضای سازمان پیمان در طرف دیگر این مناقشه قرار دارند.
البته ازبکستان طی روزهای آینده دلیل این اقدام خود را کنترل مرزی در آستانه برگزاری جشنهای نوروز عنوان کرد و تاکید کرد، در این مسئله بدنبال بهره برداری سیاسی نبوده است.
نا‌گفته نمایند که در این راستا، رایزنی‌ها و مشاوره‌هایی نیز با نمانیده سازمان پیمان امنیت جمعی از طرف قرقیزستان انجام شد و در ۲۲ مارس نشست فوق العاده اعضای سازمان در بیشکک دقیقا در رابطه با موضوع و تنش مرزی برگزار گردید.
به اعتقاد کار‌شناسان، این دور نشست امنیتی که بمنظور بررسی ابعاد مناقشه مرزی میان قرقیزستان و ازبکستان در بیشکک برگزار شد، هشدار غیر مستقیم مسکو به تاشکند در خصوص عدم اجازه به تحریک همسایگان در جهت پیشبرد منافع سیاسی خود دانست.
در‌‌ همان ایام یعنی در تاریخ۲۴ مارس، اتمبایف رئیس جمهور قرقیزستان در نطق خود با اشاره به مشکلات عدیده مرزی اعلام کرد، تسلیم تحریکات نخواهد شد و اگر وضعیت مرزی تغییری نیابد وی در نشست آتی سازمان شانگهای که قرار است در ژوئن سال جاری در تاشکند برگزار شود، شرکت نخواهد کرد.
ازبکستان نیز وجود تعداد زیادی از افراط­گرایان مسلمان در مناطق جنوبی قرقیزستان را دلیلی بر بستن مرزهای خود دانست و گفت: جای شک و تردید نیست که در حال حاضر قرقیزستان مرکز تجمع انواع نیروهای افراطی و اسلام­گرا شده که توان نظامی دولت قرقیزستان جوابگوی مقابله با آنان نیست.
در کنار این مسائل، تجهیز نظامی ۲ ابرقدرت روسیه و آمریکا برای کمک به کشورهای قرقیزستان و ازبکستان بر دامنه نگرانی‌ها افزوده است. تا کنون روسیه ۱. ۵ میلیارد دلار صرف مجهز کردن ارتش قرقیزستان نموده و آمریکا نیز ارتش ازبکستان را مجهز به سلاحهای گوناگون و سلاح‌های دید در شب و رادارهای مختلف نموده است. موضوعی که می‌تواند در بلند مدت، به زمینه تازه‌ای برای رقابت و درگیری منجر شود.
مسائل گفته شده در حالیست که تجربه ۲ کشور ارمنستان و آذربایجان که اوایل هفته جاری برای سومین بار، یکدیگر را به نقض آتش بس متهم کردند، نشان‌ می‌دهد پیش از وقوع درگیری گسترده مرزی، چنین مسائلی در میان ۲ کشور وجود داشته است.
این فرضیه در حالی قوت بیشتری بخود می‌گیرد که بدانیم، آذربایجان نیز همانند تاشکند، از حمایت آمریکا در منطقه استفاده می‌کند و همزمان با فرض وقوع درگیری میان قرقیزستان و ازبکستان، در صورت مداخله روسیه، ساکت نخواهد نشست.