ایران و آسیای مرکزی در پروژه‌های حمل‌ونقلی افغانستان

مقدمه

مطالعات شرق | در سال‌های اخیر، دولت طالبان موفق شده است حمایت اکثر کشورهای آسیای مرکزی را برای توسعۀ زیرساخت‌های حمل‌ونقلی فرامنطقه‌ای در افغانستان جلب کند. در این بین، ازبکستان و ترکمنستان فعالیت زیادی در این زمینه داشته‌اند و هر یک، پروژۀ ریلیم مخصوص به خود را برای عبور از افغانستان و رسیدن به مرزهای پاکستان توسعه داده‌اند. هرچند این مسیرها احتمالاً در رقابت با یکدیگر قرار خواهند گرفت، اما این رقابت می‌تواند باعث اعمال سیاست‌های تعرفه‌ای انعطاف‌پذیر شده و سودآوری آنها را افزایش دهد. ایجاد راه‌گذرهای ریلی فرامرزی در افغانستان، نه‌تنها از نظر اتصال آسیای مرکزی و جنوبی اهمیت دارند، بلکه در پیشبرد اهداف ایران برای ایجاد مسیرهای کارآمد حمل‌ونقلی به چین، از طریق افغانستان، نیز حیاتی هستند؛ هدفی که دولت طالبان نیز تمایل خود را برای حمایت از آن ابراز کرده است.

پیش‌زمینه

در می ۲۰۲۳، مقام‌های افغانستانی پروژۀ راه‌گذر ریلی مزارشریف- هرات- قندهار را به طول ۱۴۶۸ کیلومتر تصویب کردند. یک سال بعد، برنامه‌هایی برای ساخت راه‌آهن اسپین‌بولدک- قندهار اعلام شد که نشان می‌داد قرار است مسیر قندهار تا پاکستان ادامه پیدا کند. ترکمنستان نیز به سرعت از این تحولات بهره‌برداری کرده و نسخۀ جایگزین «راه‌گذر ترانس- افغان» را که از مسیر تورغندی- هرات- قندهار- اسپین‌بولدک می‌گذرد، پیشنهاد داد. پس از آن، قزاقستان نیز به دعوت عشق‌آباد به این پروژه پیوست و در سپتامبر ۲۰۲۴، عملیات احداث یک خط ریلی ۲۲ کیلومتری که ایستگاه مرزی تورغندی را به صنوبر متصل می‌کرد، آغاز شد. این بخش به عنوان اولین قطعه از راه‌گذر حمل‌ونقل تورغندی- هرات عمل خواهد کرد.

نسخه ترکمنی خط آهن «ترانس افغان» به‌عنوان مسیری جایگزین برای «راه‌گذر کابل» (خط آهن ترمز-مزارشریف- کابل- پیشاور) در نظر گرفته می‌شود؛ اگرچه مسیر دومی تا حد قابل توجهی کوتاه‌تر است. به وجود آمدن رقابت بین مسیر غربی (از مرز ترکمنستان) و مسیر شرقی (از مرز ازبکستان) اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. اما این رقابت احتمالاً منجر به کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، به‌واسطۀ ایجاد مسیرهای تجاری جدید در افغانستان، خواهد شد. این کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، عاملی کلیدی در جذب شرکای خارجی برای توسعۀ زیرساخت‌های حمل‌ونقلی در افغانستان محسوب می‌شود.

ایجاد راه‌گذر حمل‌ونقل بین‌المللی تورغندی- اسپین‌بولدک برای تهران نیز اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا ایران قصد دارد تا یک اتصال ریلی را از طریق شهر مرزی زرنج به افغانستان ایجاد کند. از سال ۲۰۲۰، عملیات ساخت خط آهن چابهار- زاهدان، در چارچوب طرح توسعۀ بندر چابهار، آغاز شده است. این مسیر قرار است به سمت افغانستان امتداد یابد و به استان‌های نیمروز و قندهار برسد. اخیراً مقام‌های افغانستان از تکمیل مطالعات مهندسی برای احداث خط آهن زرنج- قندهار خبر داده‌اند. این زیرساخت یک مسیر جدید برای دسترسی ایران به افغانستان فراهم می‌کند و همچنین اتصال مستقیمی به هرات، یکی از بزرگ‌ترین و راهبردی‌ترین شهرهای افغانستان، ایجاد خواهد کرد.

آثار و نتایج

ایران همواره مقام‌های افغانستانی را تشویق کرده است تا در توسعۀ مسیر ریلی خواف - کاشغر، با شرکای آسیای مرکزی همکاری کنند. در سال ۲۰۱۷، ازبکستان و افغانستان توافق کردند تا مسیر ریلی مزارشریف- شبرغان- میمنه- هرات را احداث کنند.

پیوستن این مسیر جدید به راه‌آهن خواف- هرات، به ازبکستان امکان می‌دهد تا با دور زدن ترکمنستان، یک مسیر ترانزیتی جایگزین را برای دسترسی به ایران، ترکیه و کشورهای خلیج فارس ایجاد کند. این رویداد همچنین بر اجرای راه‌گذر «پنج کشور» تأثیرگذار خواهد بود، چون راه‌آهن خواف – هرات - مزارشریف، بخش مهمی از مسیر افغانستان را در این راه‌گذر تشکیل می‌دهد. برای اتصال مزار شریف به مرز تاجیکستان نیز تنها لازم است تا مسیرهای حمل‌ونقلی، به‌سمت شیرخان بندر در ولایت قندوز کشیده شوند.

با این حال، در سال ۲۰۱۸، تاشکند یک پروژۀ ریلی ترانس افغانستان جدید را به نام «راه‌گذر کابل» معرفی کرد که به‌سمت پاکستان امتداد داشت و عملاً اجرای مسیر مزارشریف- هرات را به حالت تعلیق درمی‌آورد. این تصمیم احتمالاً به دلیل درک این مسئله بود که راه‌آهن هرات می‌تواند به منافع ترانزیتی ازبکستان آسیب برساند. لذا ازبکستان با اولویت دادن به «راه‌گذر کابل» تلاش کرد تا نقش خود را در مدیریت جریان بار از چین، قرقیزستان و تاجیکستان به‌سمت ایران، ترکیه و اروپا از دست ندهد.

اما با وجود این تحولات، روند اجرای راه‌گذر ریلی چین- قرقیزستان- تاجیکستان- افغانستان- ایران همچنان ادامه پیدا کرد. در سال ۲۰۱۹، افغانستان و تاجیکستان توافق کردند که مسیر ریلی جلال‌الدین بلخی (کالخوزآباد)- پنج‌پایین- شیرخان‌بندر را احداث کنند. دوشنبه برای تأمین بودجۀ مورد نیاز برای انجام مطالعات امکان‌سنجی این پروژه، تلاش کرد تا کمک‌های مالی را از سازمان‌های کمک‌کنندۀ بین‌المللی، مثل بانک جهانی و بانک توسعۀ آسیایی، دریافت کند.

در آن زمان، لازم بود تا برای توسعۀ راه‌گذر حمل‌ونقل ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان (TAT) که در سال ۲۰۱۳ آغاز شده بود، یک اتصال ریلی بین افغانستان و تاجیکستان ایجاد شود. این راه‌گذر، از مرز تاجیکستان به‌سمت شمال افغانستان رفته و از شهرهای قندوز، خلم، مزار شریف، شبرغان و اندخوی عبور می‌کند. این خط آهن، در پست مرزی آقینه، از ترکمنستان عبور کرده و می‌تواند از آنجا به دریای خزر متصل شود. این مسیر، همسو با ایدۀ احیای راه‌گذر باستانی «لاجورد» است؛ مسیری که قصد دارد افغانستان را به‌طور مستقیم از طریق دریای خزر، آذربایجان و ترکیه به بازارهای اروپا متصل کند.

مطالب پیشنهادی:

در سال ۲۰۱۶، ترکمنستان مرحلۀ اول خط آهن ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان، به طول ۸۸ کیلومتر را که مسیر آتامراد (کِرکی) ـ امام‌نظر ـ آقینه را شامل می‌شود، تکمیل کرد. در اوایل ۲۰۲۱، خط آهن آقینه- اندخوی نیز به بهره‌برداری رسید. اما تغییر ناگهانی قدرت در افغانستان در تابستان ۲۰۲۱ موجب توقف این پروژه‌ها شد. چون همسایگان هنوز دربارۀ سیاست‌های آیندۀ طالبان در قبال این پروژه‌ها تردید داشتند. این توقف ناشی از آن بود که هنوز تردیدهایی دربارۀ رویکرد دولت طالبان در قبال مناسبات با کشورهای همسایه و همچنین سیاست خارجی آن در بخش حمل و نقلی و مواصلاتی وجود داشت. با این حال، برخلاف انتظارات اولیه، دولت جدید طالبان رویکردی بسیار عمل‌گرایانه‌تر‌ در قبال این پروژه‌ها در پیش گرفت.

طالبان تقریباً همه پروژه‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای و بین‌المللی را احیا کرده است. خبرهایی منتشر شده است دال بر اینکه خطوط ریلی اندخوی- شبرغان و شبرغان- مزارشریف در سال‌های آینده راه‌اندازی شده و راه‌آهن مزارشریف- هرات نیز ساخته خواهد شد. هدف از اجرای این طرح‌ها، پر کردن شکاف‌های موجود در مسیرهای تجاری اصلی مانند ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان و راه‌گذر ریلی پنج کشور است.

حتی تاجیکستان هم، به‌رغم مواضع سخت‌گیرانه‌اش در قبال حکومت طالبان، اخیراً در پیشبرد پروژه‌های حمل‌ونقل فرامرزی فعال‌تر شده است. در جولای ۲۰۲۴، وزارت حمل‌ونقل تاجیکستان و «آژانس همکاری بین‌المللی کره» (KOICA) توافقنامه‌ای ‌را برای انجام مطالعات امکان‌سنجی دربارۀ خط آهن جلال‌الدین بلخی- پنج‌پایین (که از طریق شیرخان بندر به افغانستان متصل خواهد شد) امضا کردند. همان‌طور که پیشتر گفته شد، این خط آهن بخشی از راه‌گذر حمل‌ونقل ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان خواهد بود.
ادغام شدن در چنین راه‌گذرهای حمل و نقل بین‌المللی، یک امتیاز راهبردی برای تاجیکستان در بخش مسیرهای ترانزیتی جنوبی خواهد بود. با این حال، به روز کردن زیرساخت‌های موجود و احداث خطوط ریلی جدید نیازمند منابع مالی هنگفتی است که دوشنبه در تلاش برای تأمین آنهاست. تاجیکستان برای سرمایه‌گذاری خارجی به‌شدت به چین وابسته است. این در حالی است که پکن هم از توسعۀ مسیرهای سریع و کارآمدی که بتوانند دسترسی این کشور را به بازارهای نوظهور در آسیای مرکزی، خاورمیانه و اروپا فراهم کنند، سود خواهد برد.

اگر طالبان بتواند تاجیکستان را متقاعد به همکاری در زمینۀ توسعۀ مسیرهای تجاری به‌سمت چین کند، این مسئله می‌تواند ساختار حمل و نقلی آسیای مرکزی را تا حد چشمگیری متحول کرده و همچنین اهمیت راهبردی افغانستان را به‌عنوان یک قطب ترانزیتی منطقه‌ای افزایش دهد. ایران هم از ایجاد یک مسیر مواصلاتی مستقیم به چین و دور زدن ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان سود خواهد برد. اما با توجه به عزم همسایگان ازبکستان برای تکمیل راه‌گذر حمل‌ونقل ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان، این اقدام یک چالش جدی برای تاشکند به حساب می‌آید.

جمع‌بندی

اقدام‌های کنشگرانۀ طالبان برای توسعۀ زیرساخت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی، علاقۀ بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی (به‌جز تاجیکستان) را برای تقویت مناسبات تجاری و اقتصادی با افغانستان افزایش داده است. این شامل اجرای بالقوۀ پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک در حوزه‌هایی چون ساخت راه‌آهن و ایجاد خطوط لوله گاز و خطوط برق است که می‌تواند به اتصال و رشد اقتصادی منطقه کمک کند. هرچند قدرت‌های بزرگ خارجی نیز مشتاق سرمایه‌گذاری در این پروژه‌ها هستند، اما مداخلۀ آنها در ایجاد زیرساخت‌های حمل‌ونقل ترانس افغانستانی می‌تواند پیامدهای نامطلوبی برای آسیای مرکزی داشته باشد.

در همین حال، بلندپروازی‌های ایران برای ایجاد یک راه‌گذر حمل‌ونقلی به چین از طریق افغانستان می‌تواند موازنۀ قدرت را در نظام ترانزیت منطقه‌ای تغییر دهد. این تغییر می‌تواند موقعیت تاجیکستان و قرقیزستان را که در حال حاضر در بن بست حمل و نقلی قرار دارند و برای دسترسی به بازارهای جهانی به ازبکستان متکی هستند، تقویت کند.

توسعۀ راه‌های تجاری جدید از طریق افغانستان، نشان دهندۀ به‌وجود آمدن یک روند مثبت است که ناگزیر آسیای مرکزی را نیز به دلیل مجاورت جغرافیایی آن تحت تأثیر قرار خواهد داد. این تغییر به کشورهای منطقه این فرصت را می‌دهد تا ظرفیت‌های ترانزیتی و تجاری خود را افزایش دهند که البته این امر با افزایش رقابت‌ها نیز همراه خواهد بود. لذا برای کاهش خطر تشدید رقابت‌ها، کشورهای آسیای مرکزی باید منافع خود را (با توجه به افزایش روزافزون اهمیت افغانستان به‌عنوان یک قطب ترانزیتی) با یکدیگر همسو کرده و راهبرد هماهنگی را برای مدیریت مسیرهای حمل‌ونقل بین منطقه‌ای تدوین کنند تا بدین ترتیب، همه بتوانند به‌طور یکسان از منافع متقابل این طرح‌ها بهره‌مند شوند.