⏱️ زمان مورد نیاز برای مطالعه: 12 دقیقه

 

تحریم برنامه موشکی پاکستان و افزایش تهدیدهای هسته‌ای در جنوب آسیا

 

مطالعات شرق | جاناتان فاینر معاون مشاور امنیت ملی آمریکا، در 19 دسامبر 2024 اعلام کرد که پاکستان در حال بالابردن ظرفیت و قابلیت‌ موشک‌های بالستیک دوربُرد خود برای حمله به اهدافی فراتر از جنوب آسیا، از جمله ایالات‏‌متحده است. 

ایالات‏‌متحده چهار نهاد در پاکستان را که در برنامۀ توسعۀ موشک‏های بالستیک این کشور دست داشتند، تحریم کرد. پاکستان به شدت از اِعمال این تحریم‌ها انتقاد کرد و آنها را «تاسف‌آور و سوگیرانه» خواند و اعلام کرد که هدف از ارتقاء قابلیت‌های استراتژیک این کشور «حفظ صلح و ثبات در جنوب آسیا» است. در پی اعلام تحریم‌ها، در دو هفتۀ گذشته اقدام‏هایی شامل انتقاد دیپلماتیک، تبادل فهرستی از دارایی‌های هسته‌ای هند و پاکستان، کاهش محدودیت‌های آمریکا بر نهادهای انرژی هسته‌ای هند و اِعمال تحریم‌ علیه ایالات‏‌متحده توسط چین انجام شده است. هم‌زمان با اعمال تحریم‏های ایالات‏‌متحده علیه پاکستان، ایالات متحده علاوه بر تقویت همکاری با هند، محدودیت‏های اعمال شده بر این کشور را لغو کرده است.

تحریم‌ نهادهای پاکستانی و ابراز نگرانی‌ در مورد برنامۀ موشکی پاکستان، نشانگر نگرانی شدید ایالات‏‌متحده از این تهدید بالقوه است. با توجه به اینکه این وضعیت در جنوب آسیا که معمولاً تحرکات منطقه‌‏ای موجب ارتقاء ظرفیت‏ها و قابلیت‏ها می‏شود، به شکل ویژه‏‌ای چالش‏‌برانگیز شده است. توسعۀ موشکی پاکستان و توانایی هدف قراردادن ایالات‏‌متحده، نشان‌گر ظهور تهدید هسته‌‏ای جدیدی است. در حالی که همکاری‏ های دفاعی ایالات‌‏متحده و هند و همچنین پاکستان و چین در طول زمان افزایش یافته است، این روابط در پاسخ به چالش‏های امنیتی در حال تحول با سرعت بیشتری شتاب می‏‌گیرند. درحالی که ایالات‏‌متحده چند سالی است که این موضوع را زیر نظر دارد، اما مجهولات زیادی در مورد این برنامۀ توسعه همچنان ناشناخته باقی مانده است.

دولت ترامپ باید معادلۀ مخاطره‌‏آمیز خود با پاکستان را با دقت دنبال کند و تهدیدهای احتمالی متصور از چشم‌‏انداز هسته‏‌ای منطقه را ارزیابی کند. اقدام‌‏های دیپلماتیک ایالات‏‌متحده با پاکستان علی‌رغم اقدام‏های پیشنهادی در زمینۀ اعتمادسازی یا CBM(هدف از این برنامه، جلوگیری یا کاهش ابهامها، تردیدها و شبهات و بهبود همکاری‏های بین‏‌المللی است) توسط دولت بایدن به بن‌بست رسیده است. واشنگتن باید یک گام به عقب بردارد، اقدام‏های اعتمادسازی قبلی در جنوب آسیا و دلایل موفقیت و شکست آن را بررسی کند و به هند برای پیداکردن راهی برای تعامل بهتر با پاکستان کمک کند. این امر در عین تقویت روابط با هند، امکان احیاء استراتژی ایالات‌‏متحده در قبال پاکستان را فراهم می‏کند.

 

تحریم آمریکا علیه پاکستان

 

در دسامبر 2024، وزارت امورخارجۀ ایالات‏‌متحده تحریم‏‌هایی را علیه چهار نهاد پاکستانی که در برنامۀ موشک‏های بالستیک درگیر بودند، اعلام کرد. مجموعۀ توسعۀ ملی (NDC) که مسئول توسعۀ موشک‏های بالستیک پاکستان است، از جمله این چهار نهاد است. فاینر با تهدید نامیدن پاکستان، اظهار داشت که این نگرانی‌ها به دلیل استفاده از موتورهایی با قطر بسیار بزرگ است که به این کشور توانایی هدف قراردادن ایالات‏‌متحده را می‌دهد. پاکستان به شدت از تحریم‏های آمریکا علیه این چهار نهاد انتقاد کرد. وزارت امورخارجۀ پاکستان اعلام کرد که هدف از ارتقاء توانایی‏های استراتژیک این کشور، در درجۀ اول حفاظت از حاکمیت و حفظ ثبات در منطقۀ جنوب آسیا است. در ادامۀ این بیانیه آمده است که اقدام‏های ایالات‏‌متحده «نه تنها اعتبار رژیم‌های منع اشاعه را تضعیف می‌کند، بلکه صلح و امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی را نیز به خطر می‌اندازد.»

این اولین‌بار نیست که ایالات‏‌متحده برنامۀ موشکی پاکستان را تحریم می‌‏کند. دولت بایدن در سال گذشته تحریم‌‏هایی را علیه نهادهایی که اقلام قابل استفاده را برای برنامۀ موشک‏های بالستیک تأمین می‏‌کنند، از جمله چندین شرکت در چین و یک شرکت در بلاروس اِعمال کرد. این نهادها تجهیزاتی را برای برنامۀ موشکی دوربرد پاکستان در اختیار کمیتۀ توسعۀ ملی قرار می‌دادند. یکی از آنها موسسۀ تحقیقاتی اتوماسیون صنعت ماشین‌‏آلات پکن (RIAMB) در چین است که تهیۀ تجهیزاتی برای آزمایش موتورهای موشکی بزرگ، از جمله موشک شاهین-3 و ابابیل را برعهده داشته است. پاکستان ضمن رد ادعای ایالات‏‌متحده مبنی بر«استفادۀ سیاسی از صادرات»، از تحریم ارتباط با نهادهای تجاری چین انتقاد کرد. آخرین تحریم‏ها علیه پاکستان نسبت به موشک‏های سری شاهین اعمال شده است. این موشک‌های بالستیک میان‌بُرد، دوربُردترین موشک‌ در زرادخانۀ پاکستان هستند که قادر به حمل محموله‌های هسته‌ای و متعارف هستند. پاکستان برای مقابله با تسلیحات موشکی هند در تلاش است تا شاهین-۳ را به چندین کلاهک بازگشتی هدف‌گیری مستقل چندگانۀ (MIRV)(سیستم حامل کلاهک موشکی هدف‌گیری مستقلی است که از مجموعه‌ای از چندین کلاهک‌ موشکی جداگانه تشکیل شده است، این کلاهک دارای قابلیت اصابت چندین هدف به‌طور مستقل است) مجهز کند. مقام‌های ایالات‏‌متحده تأیید کردند که دستیابی پاکستان به توانایی برای استقرار چنین موشک‏های بالستیک دوربُردی که قادر به هدف قرار دادن ایالات‏‌متحده هستند «از چند سال تا یک دهۀ دیگر» طول خواهد کشید.

هم‌زمان با اعلام تحریم‌ها علیه ایالات متحده، وزارت امور خارجۀ هند اعلام کرد که هند تمام تحولات مربوط به برنامۀ موشک‌های بالستیک پاکستان را «که به امنیت و منافع این کشور ارتباط نزدیک دارد» رصد نموده و «در صورت لزوم اقدام خواهد کرد». پس از اعلام تحریم‌ها، هند و پاکستان بر اساس توافقنامۀ حملات غیرهسته‌ای فهرست دارایی‌های هسته‌ای خود را مبادله کردند تا از حمله به تأسیسات هسته‌ای جلوگیری شود.

چین که متحد همیشگی پاکستان محسوب می‏شود، هنوز به تحریم‏‌های اِعمال‏ شده توسط ایالات‏‌متحده علیه نهادهای پاکستان واکنش نشان نداده است و طی سال گذشته هیچ پاسخ رسمی به تحریم‏های ایالات‏‌متحده ارائه نکرده است. آخرین اعتراف ثبت شده این کشور مبنی بر دخالت در برنامۀ موشک‏های بالستیک پاکستان در سال 2018 بود که طبق گزارش‏ها، چین یک سیستم ردیابی پیشرفته را برای بهبود قابلیت موشک‏های بالستیک به پاکستان فروخته است. این خبر توسط آکادمی علوم چین وابسته به شورای دولتی چین فاش شد. چین، خود ایالات‏‌متحده و از جمله هفت شرکت این کشور را به دلیل کمک نظامی ایالات‏‌متحده به تایوان تحریم کرده است. هکرهای دولت چین ادعا می‏‌کنند که دفتر وزارت خزانه‌داری ایالات‏‌متحده که مسئول تحریم‏های اقتصادی است را هک کرده‌‏اند. سیاست‏گذاران ایالات‏‌متحده باید اقدام‏های انجام شده توسط چین در واکنش به تحریم‏ها را زیر نظر داشته باشند.

 

موضع اسلام‌‏آباد

 

یک سوال اساسی در مورد تحریم‏‌های اخیر اِعمال‏ شده علیه نهادهای پاکستانی این است که قصد پاکستان از این برنامه چیست؟ دو عامل اصلی در تحولات موشکی پاکستان باعث شد تا ایالات‏‌متحده این کشور را تحریم کند.

اولین عامل می‏تواند داخلی باشد. پاکستان در پیشرفت‌های موشکی خود همیشه هند را هدف معرفی می‌کند، چراکه سابقۀ طولانی اختلاف‌های مرزی و بی‌اعتمادی عمیق مشترک با آن دارد.

 

در بیانیۀ اخیر وزارت امورخارجۀ پاکستان، برنامۀ راهبردی پاکستان "اعتماد مقدسی است که توسط 240 میلیون نفر به رهبری این کشور اعطا شده است". اگرچه افکار عمومی و گفتمان‏ها کمتر گزارش شده است، اما، این پیشرفت ممکن است ناشی از فشار داخلی برای اطمینان از بقا باشد و به مردم پاکستان این پیام را می‏دهد که توانایی دفاع در برابر تهدیدهای بالقوه را دارد. به‌طورکلی پاکستان، دکترین هسته‌‏ای را منتشر نکرده و هیچ بیانیۀ عمومی نشانه‌ای از تغییر سیاست از مقابلۀ امنیتی با هند، به سمتِ هدف قرار دادن ایالات‏‌متحده یا تمرکز بر ایالات‏‌متحده به عنوان یک تهدید، ندارد.

عامل دوم می‏‌تواند منطقه‌‏ای باشد. این عامل از تحولات موشکی پاکستان با هدف تقویت بازدارندگی هسته‌ای این کشور و مقابله با تهدیدهای هند ناشی می‌شود. برنامه‏‌های توسعۀ موشکی پاکستان همچنان بر مقابله با قابلیت‌های هسته‌ای نوظهور هند متمرکز است. یکی از نمونه‌ها موشک شاهین-3 است که نسخۀ جدید سری موشک‌های بالستیک شاهین است و طبق گزارش‌ها نه تنها سرزمین اصلی هند، بلکه جزایری در اقیانوس هند - جایی که پاکستان ادعا می‌کند هند ممکن است به فکر قرار دادن تسلیحات خود در آنجا باشد - را پوشش می‌دهد. پاکستان برای مقابله با هند استدلال می‏‌کند که پیشرفت‌های هند در زمینۀ موشک‌های دوربُرد، بدون ذکر قابلیت‌های موشک‌های بالستیک قاره‌پیما مانند Agni-V با قابلیت MIRV، پاکستان را ملزم می‌کند که قدرت بازدارندگی هسته‌ای خود را تقویت کند. برنامۀ توسعۀ موشکی پاکستان نشان می‌دهد که این قابلیت، تأثیری فراتر از منطقۀ جنوب آسیا و اقیانوس هند دارد.

برخی از کارشناسان آمریکایی خاطرنشان می‏‌کنند که توسعۀ یک موتور موشکی بزرگ به این معنی نیست که پاکستان در حال توسعۀ موشکی برای هدف قراردادن ایالات‏‌متحده است و ممکن است برای پیشرفت‏های دیگر قصد استفاده از این موتور را داشته باشد. جفری لوئیس عقیده دارد که پاکستان می‏‌خواهد از این موتورها برای موشک‏های بالستیک میان‎‌بُرد یا پرتابگرهای فضایی استفاده کند. موتورهای موشکی بزرگ برای کلاهک بازگشتی هدف‌گیری مستقل چندگانه (MIRV) نیز مفید هستند و این موشک را برای حمل آنها مناسب می‌سازند. چندین کارشناس پاکستانی با اشاره به فضای هسته‌‏ای موجود و رقابت راهبردی فعلی در منطقۀ جنوب آسیا که تحریم‏های ایالات‏‌متحده بیش از حد آن را پیچیده کرده است، از تصمیم ایالات‏‌متحده برای اِعمال تحریم‏ها علیه نهادهای پاکستانی انتقاد کردند. کارشناسان همچنین تحریم‏‌ها را «دور از واقعیت‏های استراتژیک جنوب آسیا» توصیف کردند.

 باوجود اینکه پاکستان از قبل توانایی رسیدن به اهداف موردنظر خود در اقیانوس هند را داشته، این سوال که پاکستان چرا به موتور موشک بزرگ نیاز دارد، همچنان قابل توجه است. این برنامۀ توسعۀ پاکستان و تحریم‌های بعدی می‌تواند بر ثبات منطقه‌ای در جنوب آسیا تأثیر بگذارد و می‌تواند باعث بی‌اعتمادی بیشتر بین هند و پاکستان شود.

تأثیر این تحریم‌ها بر توانایی‌های موشکی پاکستان و اینکه آیا این امر باعث بازدارندگی پاکستان می‌شود، نیازمند بررسی دقیق است. ایالات‏ متحده قبلاً تحریم‏ هایی را علیه نهادهای مرتبط با برنامۀ موشکی پاکستان اعمال کرده بود. با این حال، این دور از تحریم‌ها شامل اطلاعات طبقه‌بندی‌شده در مورد موتور موشکی است که می‌تواند ایالات‏‌متحده را هدف قرار دهد و نشان‌دهندۀ نگرانی این کشور در مورد افزایش توانایی موشکی پاکستان است. 

اعلام تحریم‌ها و اتهام دخالت چین در برنامۀ موشک‌های بالستیک پاکستان، نگرانی ایالات‏‌متحده در مورد روابط نزدیک پاکستان با چین را آشکار کرد. از سوی دیگر، پاکستان باید ضمن تقویت بازدارندگی خود و رسیدگی به چالش‏های امنیتی هند، تحریم‏های اِعمال شده بر نهادهایی مانند مجموعۀ توسعۀ ملی (NDC)  را رفع کند.

 

مطالب پیشنهادی:

 

تعامل استراتژیک با جنوب آسیا

 

با اجرایی شدن تحریم ها، سیاست‏گذاران ایالات‌‏متحده باید به اقدام‏های متقابل احتمالی که پاکستان برای دور زدن تحریم‏های ایالات‌‏متحده اتخاذ می‏‌کند، توجۀ جدی داشته باشند. علی‌رغم اِعمال تحریم بر نهادهای حامی برنامۀ موشکی پاکستان، این کشور همچنان به توسعۀ موشکی خود ادامه می‏‌دهد. این امر، روابط متلاطم بین دو کشور را در میان شراکت دفاعی ایالات‏‌متحده و هند و نزدیکی چین به پاکستان تشدید خواهد کرد. علاوه بر این، تحولات بین ایالات‏‌متحده و پاکستان بر روابط پاکستان با هند تأثیر می‏‌گذارد و بر تنش‏های موجود می‏‌افزاید. 

تلاش پاکستان و هند برای دستیابی به قابلیت‏های پیشرفته، مسابقۀ موشکی منطقه را تسریع می‌کند. آزمایش‌های اخیر هند در مورد موشک مافوق صوت و یک زیردریایی حامل موشک بالستیک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای و همچنین پیشرفت‌های موشکی پاکستان، بر تشدید رقابت هسته‌‏ای در منطقه تأکید دارد. تحریم ایالات‏‌متحده بر برنامۀ موشکی پاکستان همچنین نشان می‏‌دهد که ایالات‏‌متحده باید توجه بیشتری به تحولات رخ داده در چشم‌‏انداز جنوب آسیا که شامل: 

(1) توسعۀ ظرفیت هسته‏‌ای پاکستان (2) نقش چین در توسعۀ موشکی در آینده (3) تنش‏های پاکستان و هند و (4) تأثیر ژئوپلیتیکی این برنامه‌‏ها است، داشته باشد. از آنجایی که دولت جدید به نگرانی‌های امنیتی خود با پاکستان رسیدگی می‌کند، باید نحوۀ مدیریت تهدیدهای جدید علیه ایالات‏‌متحده را در نظر بگیرد.

مقام‌های ارشد ایالات‌‏متحده اخیراً فاش کردند که ایالات‏‌متحده چندین برنامه در زمینۀ اعتمادسازی با پاکستان برای مشارکت در اشتراک‌گذاری اطلاعات در مورد آزمایش موشک‏های بالستیک و تعیین محدودیت برای آزمایش‏های موشکی، که توسط پاکستان رد شد را پیشنهاد کرده است. با این حال، جنوب آسیا پیش از این شاهد اجرای برنامه‏‌های زیادی در حوزۀ اعتمادسازی بین هند و پاکستان بوده است. بنابراین، دولت جدید باید رویکرد خود را در مورد برنامۀ اعتمادسازی با پاکستان به دقت بررسی کند. این امر مستلزم بررسی دقیق برنامه‏‌های قبلی اتخاذ شده در منطقه است.

 ایالات‏‌متحده باید از روابط دفاعی مثبت خود با دولت هند استفاده کند تا (1) بهترین شیوه را برای برنامۀ اعتمادسازی ترسیم کند و (2) راه‌‏های موثری برای تعامل با پاکستان در قالب برنامۀ اعتمادسازی ایجاد کند تا نگرانی‏های ایالات‌‏متحده در مورد خرید موشک را برطرف کند. این اقدام‏ ها می‌تواند پاکستان را تشویق کند تا در مورد پیشرفت‌ در زمینۀ موتور راکتی شفاف‌سازی کند. از آنجایی که دولت پاکستان ادعا می‏کند که این موشک برای حفظ ثبات منطقه‏‌ای در جنوب آسیا و نه هدف قراردادن ایالات‏‌متحده ساخته شده است، برنامۀ اعتمادسازی راهی را برای پاکستان فراهم می‏‌کند تا اهداف خود در مورد گسترش فناوری موتور موشک را به اشتراک بگذارد.

دولت جدید آمریکا همچنین باید از گفت‌وگوهای دوجانبه بین هند و پاکستان برای توسعۀ رویکردی دقیق‌‏تر استفاده کند. این گفت‌وگوها، فرصت‏هایی را برای دو کشور فراهم می‏‌کند تا به نگرانی‏ها در مورد روابط دوجانبه رسیدگی و اعتماد متقابل را ایجاد کنند. گفت‌وگوهای دوجانبه همچنین راه‏هایی را برای هند و پاکستان برای بحث در مورد تشدید فزاینده رقابت هسته‌‏ای فراهم می‏‌کند. سازمان‌های غیردولتی مانند بیسیک(BASIC) اخیراً میزبان گفت‌وگوهای دوجانبۀ هند و پاکستان بوده‌اند و مواردی را در مورد کاهش خطرات هسته‌ای و مدیریت بحران ارائه کرده‌اند. این موارد شامل راه‏‌هایی برای تقویت ارتباطات، ایجاد زمینه‌‏های همکاری و به‌روزرسانی برنامه‏‌های اعتمادسازی موجود است. این موارد نه تنها در مورد اتخاذ رویکرد آمریکا در قبال پاکستان، بلکه در مورد اندیشیدن به تعامل استراتژیک بیشتر با جنوب آسیا، به ایالات‏‌متحده کمک می‏‌کند.

ایالات‏‌متحده اکنون باید تمرکز خود را به تحولات هسته‌‏ای در جنوب آسیا، به‌ویژه مسابقۀ موشکی رو به رشد معطوف کند. در حالی که ایالات‏‌متحده باید به فشار برای مذاکره با پاکستان ادامه دهد، باید اتحاد دفاعی قوی خود با هند به‌ویژه در مورد نگرانی‏های امنیتی مشترک در مورد چین در اقیانوس هند و اقیانوس آرام را حفظ کند. این تحولات با نزدیکی فزایندۀ پاکستان به چین و تشدید تنش منطقه‏‌ای که به طور بالقوه می‏‌تواند ایالات‏‌متحده را در تحرکات و تحولات آینده درگیر کند، پیچیده‏‌تر می‏‌شود. مشخص است که تحولات در این منطقه، تأثیری فراتر از مرزهای جنوب آسیا دارد و تعامل ایالات‏‌متحده با هند و پاکستان به طور جداگانه در مورد این تحولات و نگرانی‏ها، اکنون بیش از هر زمان دیگری ضروری است.