مطالعات شرق/

به گفتۀ بسیاری از کارشناسان، آسیای مرکزی به دلیل شرایط دشوار سیاسی بین‌المللی، در حال تبدیل شدن به یکی از مراکز رویارویی، بین قدرت‌های بزرگ است. این امر هم فرصت‌ها و هم چالش‌های بسیار خطرناکی را برای کشورهای منطقه ایجاد کرده است. در این شرایط سیاست روسیه در منطقه چگونه تغییر می‌کند؟ جمهوری‌های آسیای مرکزی تحت فشار عوامل خارجی چگونه تغییر کرده‌اند؟ با توجه به شرایط تغییر یافته، سیاست روسیه در آسیای مرکزی چه چشم‌اندازهایی دارد؟ «آندری گروزین» پژوهشگر ارشد و رئیس بخش آسیای مرکزی و قزاقستان مؤسسۀ کشورهای مستقل مشترک‌المنافع، سعی کرده است در این مقاله به این سؤال‌های مهم پاسخ دهد. مطلب پیش رو خلاصه‌ای از مقالۀ اصلی است.

آیا رویکرد سیاست خارجی روسیه نسبت به منطقه تغییر کرده است؟
مدت‌ها پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، منطقۀ آسیای مرکزی، علی‌رغم اهمیت استراتژیک خود، جزء اولویت‌های‌ سیاست خارجی روسیه نبود. اما آغاز پروژۀ هم‌گرایی اوراسیا و تشدید تناقض‌ها بین روسیه و غرب در سال 2014 ، اهمیت این منطقه را برای روسیه به میزان قابل توجهی افزایش داد. عملیات ویژۀ نظامی نیز باعث تجدید نظر بیشتر روسیه در رویکردش نسبت به منطقه شد. در حال حاضر آسیای مرکزی یکی از اولویت‌های استراتژیک کلیدی روسیه است.
ویژگی مثبت مهم آسیای مرکزی برای مسکو این است که برخلاف سایر مناطق پساشوروی، در این منطقه هیچ کشوری وجود ندارد که رویارویی با روسیه را مبنای سیاست خارجی خود بداند؛ اگرچه در 30 سال اخیر، تلاش‌هایی برای تشکیل جمع نخبگانی اینچنینی، توسط کشورهای غربی انجام شده است.
روابط تجاری-اقتصادی روسیه و کشورهای آسیای مرکزی نیز وارد مرحلۀ جدیدی از پیشرفت شده‌ است. در سال 2023، تجارت بین روسیه و آسیای مرکزی به حد نصاب 56.2 میلیارد دلار رسید که بیش از نیمی از این میزان را تجارت روسیه با قزاقستان (26 میلیارد دلار) و ازبکستان (9.9 میلیارد دلار) تشکیل می‌داد. علاوه بر این، گردش تجاری با ازبکستان حد نصاب جدیدی را شکسته است.

آسیای مرکزی در شرایط آشفتگی
کشورهای آسیای مرکزی با فشارهای خارجی زیادی روبرو هستند. ایالات متحده، اتحادیۀ اروپا و انگلیس در تلاش برای جداسازی کشورهای منطقه از روسیه و چین، بسیار فعال عمل می‌کنند. از یک سو، چنین توجه روزافزونی به منطقه، سود قابل توجهی برای این جمهوری‌ها به همراه دارد، اما از سوی دیگر، ایجاد تعادل بین بازیگران بزرگ خارجی برای آنها دشوارتر خواهد شد. این فشار در آیندۀ نزدیک، افزایش هم خواهد یافت.
از نظر سیاست داخلی، سال 2022 برای منطقه سال سخت و پر چالشی بود. ابتدا قزاقستان در آغاز سال با یک بحران سیاسی داخلی شدید مواجه شد. سپس ناآرامی‌هایی در ولایت بدخشان کوهستانی تاجیکستان و قره‌قالپاقستان ازبکستان مشاهده شد. همچنین در سال 2022، خطر درگیری بین دولتی بین تاجیکستان و قرقیزستان به دلیل اختلاف‌های مرزی افزایش یافت. اما سال 2023 بسیار آرامتر سپری شد.

قزاقستان
بحران ژانویۀ 2022 آسیب‌پذیری سیستم مدیریت دولتی قزاقستان را در یک دورۀ بحرانی نشان داد. سازمان‌ها و رسانه‌های غیردولتی که از خارج تأمین مالی می‌شدند و کمپین‌های اطلاعاتی گسترده‌ای را علیه دولت فعلی به راه انداختند، وضعیت را به‌طور جدی پیچیده‌تر کردند.
پس از پایان بحران، توکایف شروع به بازسازی و تقویت سیستم مدیریت دولتی کرد. نظربایف، رئیس‌جمهور سابق از تمام حقوق خود محروم شد، بسیاری از نخبگان قدیمی یا دستگیر و یا از قدرت برکنار شدند. در حال حاضر، در قزاقستان یک فرآیند گسترده برای تغییر در ترکیب مسئولان دولتی در حال انجام است.
در حال حاضر، ثبات سیاسی و روندهای اقتصادی مطلوب، این امکان را برای دولت قزاقستان فراهم آورده است تا به تغییر سیاست خارجی خود بپردازد. در راستای این تغییرات، برای روسیه بسیار مهم است که به نقش قزاقستان در اتحادیۀ کشورهای ترک (که با اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا رقابت می‌کند)، به مسئلۀ حضور تأسیسات ناتو و شرکت‌های فراملی غربی در قزاقستان و همچنین به موضع آستانه در قبال تحریم‌های ضد روسیه پی ببرد.
به تدریج، فضای قزاقستان برای مانور، در حال محدود شدن است. قزاقستان ممکن است به زودی مجبور شود سیاست خارجی خود را اصلاح کند و بدین ترتیب مسیر اصلی توسعۀ خود را با وضوح بیشتری مشخص کند. در حال حاضر، این جمهوری به دلیل موقعیت جغرافیایی و روابط نزدیک اقتصادی، تجاری و ترانزیتی، هم‌گرایی عمیقی با اوراسیا دارد و تغییر این وضعیت به طور عینی غیرممکن است.
 
ازبکستان
در نتیجۀ تغییر فعال شرایط خارجی، روند اصلاحات گستردۀ داخلی در ازبکستان همچنان ادامه دارد. در این راستا، حفظ ثبات سیاسی-اجتماعی داخلی یک اولویت برای این جمهوری است.
در این جمهوری همچنین شاخص‌های اقتصادی مثبت مشاهده می‌شود. در سال 2022، تولید ناخالص داخلی ازبکستان برای اولین بار از 80 میلیارد دلار گذشت و فعالیت تجارت خارجی به میزان قابل توجهی افزایش یافت. شایان ذکر است که بیش از 37 درصد از تجارت خارجی، مربوط به گردش تجاری با چین (21.9 درصد) و روسیه (15.8 درصد) است.
ازبکستان در دو سال گذشته با چالش‌هایی هم مواجه بوده است. در سال 2022، شورش‌هایی در قره‌قالپاقستان رخ داد. اما این اتفاق‌ها نشان داد که مقام‌های این جمهوری از قدرت و منابع اقتصادی کافی برای مقابله با چنین چالش‌هایی برخوردار هستند. در زمستان 2022–2023 ، ازبکستان با بحران انرژی مواجه شد. این امر ازبکستان را بر آن داشت تا فوراً توافقنامه‌ای را در مورد تأمین گاز با روسیه منعقد کند.
از سوی دیگر، ازبکستان به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور منطقه، با مشکلات اجتماعی-اقتصادی نیز مواجه است. تا سال 2030، جمعیت این جمهوری ممکن است به 41 میلیون نفر برسد که این امر در آینده، چالش‌های مرتبط با افزایش بیکاری را ایجاد می‌کند. جمهوری ازبکستان همچنان از نظر تعداد مهاجران کاری در روسیه پیشتاز است.
به طور کلی، به نظر می‌رسد ازبکستان امیدوارکننده‌ترین شریک روسیه در منطقه باشد. با این حال، چالش‌های زیر ممکن است مانع توسعۀ همکاری‌های متقابلا سودمند دو کشور شوند:
 1) کاهش احتمالی رشد اقتصادی و چالش‌های مرتبط با بحران‌های انرژی جدید. 2) رشد نفوذ سازمان‌های غیردولتی خارجی در ازبکستان و 3) تلاش غرب و ترکیه برای پرورش نخبگان طرفدار خودشان در این کشور.

قرقیزستان
ثبات سیاسی در قرقیزستان فعلا به لطف همکاری رئیس‌جمهور جباراف و تاشی‌اف، رئیس کمیتۀ دولتی امنیت ملی حفظ شده است. اقتصاد این جمهوری تاکنون به دلیل درآمد حاصل از صادرات مجدد و وجوه ارسالی مهاجران کاری از بحران دور مانده است.
چالش اصلی سیاست خارجی برای قرقیزستان درگیری مرزی با تاجیکستان در سال 2022 بود. روند حل‌وفصل این اختلاف‌ها همچنان ادامه دارد و اخیرا سرعت گرفته است.
همچنین روند رادیکالیزه شدن مذهبی جوانان قرقیز، پتانسیل محدود منابع و بحران انرژی مشاهده شده در  فصل گرم دو سال اخیر، می‌توانند محدودیت‌های احتمالی در مسیر توسعۀ این جمهوری باشند. بدهی دولتی قرقیزستان نیز که در سال 2023 به 6.2 میلیارد دلار رسید همچنان به رشد خود ادامه می‌دهد. چین هنوز هم طلبکار اصلی قرقیزستان است (36.7 درصد از بدهی دولتی).
در عین حال، تولید ناخالص داخلی قرقیزستان همچنان به رشد خود ادامه می‌دهد. در سال 2023 رشد تولید ناخالص داخلی 6.2 درصد بود. حجم مبادلات تجاری قرقیزستان و روسیه که در سال 2022 به حداکثر تاریخی خود رسیده و از 3.4 میلیارد دلار گذشته بود، در پایان سال 2023 تا 2.9 میلیارد دلار کاهش یافت.
به طور کلی، قرقیزستان یکی از وابسته‌ترین کشورهای آسیای مرکزی به تعامل سیاسی با روسیه و تعامل اقتصادی با چین است. همکاری با روسیه و چین هنوز هم عامل اصلی توسعۀ این جمهوری محسوب می‌شود.

تاجیکستان
تاجیکستان در دو سال گذشته با برخی چالش‌های داخلی و خارجی روبرو بوده است. علی‌رغم سرعت بسیار سریع رشد اقتصادی (در سال 2023، تولید ناخالص داخلی این کشور 8.6 درصد رشد کرد و به 11.9 میلیارد دلار رسید)، تاجیکستان همچنان با چالش‌های اجتماعی-اقتصادی زیادی مبارزه می‌کند. جمعیت تاجیکستان سریع‌تر از هر کشور دیگری در منطقه، در حال رشد است که این امر باری بر دوش حوزۀ اجتماعی این کشور است. قبل از شروع عملیات نظامی ویژه، طبق داده‌های مختلف، از 900 هزار تا 1.5 میلیون مهاجر کاری تاجیکستانی در روسیه وجود داشتند.
در حال حاضر، وضعیت بدخشان کوهستانی همچنان برای تاجیکستان مشکل‌ساز است. این منطقه با وضعیت اجتماعی-اقتصادی دشواری مواجه است. اگرچه در سال 2023 این منطقه نسبتاً آرام بود، اما نمی‌توان در مورد حل‌وفصل کامل مشکلاتی که منجر به ناآرامی شده بود، صحبت کرد.
مبرم‌ترین موضوع در تاجیکستان، همچنان موضوع انتقال قدرت است. نمونه‌هایی از انتقال قدرت در منطقه وجود دارد: یک سناریوی موفق در ترکمنستان و یک سناریوی ناموفق در قزاقستان. این موارد این احتمال را که قدرت در تاجیکستان به «رستم امامعلی»، پسر ارشد «امامعلی رحمان»، منتقل شود تقویت می‌کند.
یکی از چالش‌های اصلی سیاست خارجی تاجیکستان، علاوه بر مناقشۀ مرزی با قرقیزستان، وضعیت نظامی-سیاسی افغانستان است. تاجیکستان از همان ابتدا سخت‌ترین موضع را در برابر رژیم طالبان در کابل داشت. ایالات متحده و متحدانش پس از خروج نیروهای‌شان از افغانستان، ذخایر قابل توجهی از تسلیحات را در این کشور به جا گذاشته‌اند که این امر خطرهای امنیتی را افزایش می‌دهد.
تاجیکستان مانند قرقیزستان تا حد زیادی به همکاری با روسیه، به‌ویژه در امور دفاعی، وابسته است. در عین حال، همکاری‌های اقتصادی دو کشور نیز به طور فعال در حال توسعه است. گردش تجاری بین این دو کشور در سال 2023 از 1.7 میلیارد دلار فراتر رفت (یک رقم بی‌سابقه) که این امر روسیه را به شریک تجاری اصلی تاجیکستان تبدیل می‌کند.
در شرایط سیاسی بین‌المللی بسیار خطرناک امروز، ممکن است از سازمان‌های تروریستی برای آسیب رساندن به رقبا استفاده شود. روسیه و تاجیکستان علاقه‌مند به همکاری در مبارزه با این تهدید هستند. با توجه به اینکه علی‌رغم تقویت کنترل جریان اطلاعات فعالیت‌های گروه‌های افراطی، یک حملۀ تروریستی بزرگ در منطقۀ مسکو روسیه رخ داد، این احتمال وجود دارد که دو طرف در آیندۀ نزدیک سازوکارهای جدیدی برای همکاری در زمینۀ مبارزه با تروریسم ایجاد کنند.

ترکمنستان
رویداد اصلی سال‌های اخیر در ترکمنستان انتقال قدرت از «قربانقلی بردی‌محمداف» به پسرش «سردار بردی‌محمداف» در آغاز سال 2022 بود. پس از انتقال قدرت، تغییرات قابل توجهی به‌خصوص در سیاست داخلی این جمهوری صورت نگرفت. رئیس جمهور جدید در واقع مسیر پدرش را ادامه می‌دهد. علاوه بر این، قربانقلی بردی‌محمداف عملاً از قدرت کنار نرفته است. مجلس مصلحت خلق به ریاست وی دارای اختیارات بسیار گسترده‌ای است.
ترکمنستان همچنان به صادرات گاز به چین (80 درصد صادرات گاز این کشور) وابسته است. در عین حال، در چند سال گذشته، ترکمنستان تلاش کرده است مسیرهای صادراتی خود را متنوع کند. علاوه بر چین، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی نیز از ترکمنستان گاز می‌خرند. عشق‌آباد همچنین تلاش‌های قابل توجهی برای اجرای پروژۀ خط لولۀ گاز ترانس افغان (TAPI) انجام می‌دهد.
ترکمنستان همچنان به سیاست بی‌طرفی خود پایبند است و در سازمان‌های بین‌المللی که از اعضای خود انتظار دارند که تعهدی داشته باشند، شرکت نمی‌کند و سطح حضور خود را به وضعیت ناظر در برخی از آنها محدود کرده است. با این حال ترکیه تلاش‌های فعالی برای مشارکت ترکمنستان در سازمان کشورهای ترک انجام می‌دهد.
از آنجا که عملکرد سازمان‌های غیردولتی در این جمهوری بسیار محدود است، احتمال نفوذ خارجی در این کشور بسیار کم است. با این حال، سازمان‌های تروریستی از افغانستان می‌توانند به طور بالقوه وضعیت را در این کشور بی‌ثبات کنند.

اقدام‌های روسیه برای حفظ ثبات منطقه‌ای
روسیه به‌شدت علاقه‌مند به حفظ ثبات در آسیای مرکزی و همچنین به دنبال جلوگیری از تبدیل این منطقه به فضای رویارویی با کشورهای غربی است. نویسنده برای دستیابی به این اهداف، مجموعه اقدام‌های زیر را به مسکو پیشنهاد می‌کند:
1. حمایت روسیه از کشورهای آسیای مرکزی.
2. توسعۀ همکاری‌های صنعتی، مالی و انرژی با رهبران منطقه – یعنی قزاقستان و ازبکستان.
3. استفاده از نفوذ سیاسی برای جلوگیری از فعالیت کمپین‌های اطلاعاتی ضد روسی در کشورهای آسیای مرکزی و در عین حال اجتناب از رویکرد اولتیماتوم.
4. توسعه و تأمین مالی سازمان‌های غیردولتی و رسانه‌های طرفدار روسیه در منطقه.
5. تقویت سیاست زبانی در منطقه به منظور گسترش زبان روسی (امیدبخش‌ترین کشورها در این زمینه قزاقستان و قرقیزستان هستند).
6. کار طولانی‌مدت و سازمان یافته برای حمایت از وبلاگ‌نویسان، روزنامه‌نگاران و رسانه‌های وفادار به روسیه.
7. جذب جوانان و نیروهای نظامی آینده به‌ویژه برای تحصیل در دانشگاه‌های روسیه.
8. ایجاد فرصت‌هایی برای دستیابی کشورهای آسیای مرکزی به مزایای واقعی (از جمله مادی) از مشارکت در نهادهایی مانند سازمان همکاری شانگهای، اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا و سازمان پیمان امنیت جمعی.
9. تعامل با چین در موضوع همکاری با کشورهای آسیای مرکزی؛ زیرا چالش‌های ایجاد شده توسط کشورهای غربی در منطقه، عمدتاً علیه این دو کشور است.
 10. انجام اقدام‌های فوق، منحصراً در چارچوب اصول حفاظت از ثبات منطقه‌ای و ارزش‌های اجتماعی پذیرفته شدۀ سنتی صورت پذیرد (این امر امکان حفاظت مؤثرتر، هم از منافع روسیه و هم از منافع مردم آسیای مرکزی را فراهم می‌آورد).
سیاست خارجی روسیه در قبال آسیای مرکزی با توجه به شرایطِ به‌سرعت در حال تغییر بین‌المللی، همچنان در حال تغییر است. آشفتگی سیاسی بین‌المللی که از سال 2022 آغاز شده است، نقش منطقه را در میان اولویت‌های سیاسی خارجی روسیه بیشتر تقویت کرده است. در عین حال، در نتیجۀ این تغییرات، خود جمهوری‌های آسیای مرکزی نیز دگرگونی‌های داخلی و خارجی را تجربه کرده‌اند. تقریباً همۀ کشورهای منطقه با چالش‌هایی در ابعاد مختلف مواجه بوده‌اند و اکنون مجبور هستند سیاست‌های خود را با در نظر گرفتن تجربیات به دست آمده تنظیم کنند. در این راستا، هدف اقدام‌های روسیه در آیندۀ نزدیک، حفظ ثبات در منطقه و جلوگیری از تبدیل آسیای مرکزی به منطقۀ رویارویی در حوزۀ جغرافیای سیاسی/ ژئوپلیتیک، با رقبای راهبردی خواهد بود.
انتهای پیام/