مطالعات شرق/

ارزیابی‌های اخیر حکایت از آن دارند که گروه «داعش خراسان»، دغدغه‌آورترین شاخۀ داعش در زمینۀ انجام عملیات‌های فرامرزی است. این یک خیزش خارق‌العاده برای داعش خراسان به حساب می‌آید چرا که تا چند سال پیش این گروه در آستانه نابودی قرار داشت. تاریخ جنبش داعش، مملو از این به زمین خوردن‌ها و برخاستن‌های به ظاهر غیر قابل توجیه است که مشخصۀ اصلی آنها، انجام عملیات‌های جسورانه بیرونی بوده است؛ عملیات‌های که نه تنها به بازپس‌گیری مقرهای محلی کمک کرده‌اند، بلکه نفوذ و در نهایت کنترل این گروه را بر ولایت‌های همجوار گسترش داده و حتی دامنۀ آن را به خارج از افغانستان هم کشیده‌اند. در واقع، عملیات‌های بیرونی، یک ابزار حیاتی و مهم برای تحقق اهداف راهبردی داعش، در طول مراحل مختلف شورش این گروه، محسوب می‌شوند. 
معمولا کارشناسان، عواملی چون انگیزه‌های ایدئولوژیک و همچنین برندسازی را از محرکه‌های اصلی عملیات‌های بیرونی نیروهای جهادگرا می‌دانند اما به نظر می‌رسد، اینها صرفاً بخش کوچک و البته مهمی از عواملی هستند که این پدیده را توجیه می‌کنند. اعتقاد بر این است که عملیات‌های بیرونی داعش را باید در چارچوب رویکرد‌های این گروه در روند شورش و در یک طیف وسیع‌تر مورد بررسی قرار داد: از عملیات‌های «اعزامی» محلی گرفته تا عملیات‌های هماهنگ و «الهامی» فرامرزی. بدین منظور می‌توان یک چارچوب تجربی را برای درک محرکه‌های اصلی عملیات‌های بیرونی داعش ارائه کرد. این چارچوب برای همۀ ولایات گروه داعش، از جمله ولایت خراسان در منطقۀ افغانستان ـ پاکستان، کاربرد دارد. زمانی که زمینه‌های ساختاری و عملیاتی مشخصی محقق می‌شود، امکان تحقق اهداف راهبردی فراهم می‌شود و می‌تواند داعش را در مراحل مختلف عملیات شورش کمک کند. این دینامیک‌ها، همچنین فرصتی را فراهم می‌کنند تا داعش بر اساس شرایط همواره در حال تغییر، از شکل‌های مختلفی از عملیات‌های بیرونی استفاده کند.

جهاد طولانی: مراحل، کارکردها و آستانه‌ها در روش شورش داعش
پس از بررسی منابع اولیه داعش (به‌خصوص دکترین شورش آن) و بررسی روندهای عملیاتی در افغانستان، عراق، فیلیپین و کنگو، این فرضیه مطرح می‌شود که طیف وسیعی از دینامیک‌های مشابه وجود دارند که داعش را به انجام «عملیات‌های بیرونی» سوق می‌دهند؛ چه عملیات‌هایی که در یک ولایت همجوار انجام می‌شوند و چه عملیات‌های فرامرزی. در واقع، برای انجام عملیات‌های بیرونی و تداوم آنها، لازم است تا زمینه‌های ساختاری و عملیاتی خاصی محقق شود. در این مطالعه، از عبارت «عملیات‌های بیرونی»، به عنوان یک عبارت کلی برای اشاره به عملیات‌های سیاسی ـ نظامی تهاجمی و خشونت‌باری استفاده می‌شود که هدف از انجام آنها، گسترش نفوذ یک گروه شورشی بر یک جمعیت است.

مراحل
روش (منهاج) داعش برای تشکیل یک دولت اسلامی، مبتنی بر رویکردی است که برای همه معماران جنگ‌های چریکی مدرن (از مائو و چه‌گوارا گرفته تا المقرن و السوری) شناخته شده است. داعش در روش شورش خود، برای تضعیف دشمنانی که به طور معمول از این گروه قدرتمندتر هستند، از اقدام‌های سیاسی ـ نظامی و تبلیغاتی استفاده می‌کند که مرحله به مرحله شدت می‌گیرند. مراحل این رویکرد داعش عبارتند از: (1) هجرت، (2) جماعت، (3) بی‌ثبات‌سازی، (4) تمکین، و (5) خلافت.
به رغم اینکه شورش داعش از نظر منابع مادی، ضعیف‌تر است اما باید از نهایت ظرفیت استفاده کند. بسته به پیشرفت، توقف یا پسرفت داعش در طول این مراحل، این گروه از طیفی از عملیات‌های بیرونی به‌عنوان یک ساز و کار استفاده می‌کند تا بتواند عملا حوزۀ نفوذ خود را گسترش داده، دسترسی خود را افزایش دهد و عمق راهبردی و سرزمینی لازم را برای تقویت مقرهای خود ایجاد کند. ماهیت این عملیات‌های بیرونی، بسته به مرحلۀ عملیاتی که داعش در آن قرار دارد و همچنین براساس اینکه داعش در آن مرحله، در حال پسرفت یا پیشرفت است، متفاوت خواهد بود.

کارکردها
هر یک از مراحل شورش داعش، یک هدف راهبردی دارد که با انجام یک سری فعالیت‌های عملیات سیاسی ـ نظامی در جهت تحقق اهداف کاربردی خاص، محقق خواهد شد. این اهداف کاربردی، از بسیاری از جهات، بستر اصلی رقابت بین داعش و دشمنان آن برای کنترل سرزمینی، کنترل منابع و کنترل جمعیتی هستند.

آستانه‌ها
برای اینکه داعش بتواند دست به عملیات‌های بیرونی بزند باید به یک سری آستانه‌های خاص در توانایی‌های ساختاری و عملیاتی خود برسد. منظور از توانایی‌های ساختاری، حضور یا تشکیل شبکه‌های انسانی در حوزه‌های سرزمینی یا جمعیتی است که داعش قصد دارد حوزۀ فعالیت خود را در آنجا گسترش دهد. همان‌طور که داعش به مراحل آخر شورش خود نزدیک می‌شود، بحث ایجاد ساختارهای سازمانی، اهمیت بیشتری در توانایی آن برای انجام عملیات‌های بیرونی پیدا می‌کند. منظور از توانایی‌های عملیاتی، تخصص و مواد لازم برای انجام عملیات‌های تهاجمی خاص است. هر مرحله از کارزار شورش همچنین آستانه‌هایی برای توانایی‌های ساختاری و عملیاتی دارد که ورود به مرحله بعد یا عقب گرد از آن، منوط به تحقق آنها است.
برای مثال، همان‌طور که داعش، با توجه به جدول (1)، در طول مراحل شورش خود به جلو می‌رود، دست به عملیات‌های تهاجمی می‌زند تا بتواند شرایط را برای از میدان به‌در‌کردن رقبا و راندن آنها از این پنج میدان نبرد کارکردی مهیا کند. در واقع، داعش به دنبال آن است تا همۀ این پنج کارکرد را در هر مرحله اجرا کند اما اولویت‌بندی آنها منوط به عوامل موثر عملیاتی و راهبردی خواهد بود. فعالیت‌های تبلیغاتی که نگرش‌ها را شکل داده و حمایت‌ها را قطب‌بندی می‌کنند، یک کارکرد مهم و ویژه برای تقویت دسترسی و اثربخشی عملیات‌های بیرونی داعش به شمار می‌روند. در واقع، اگر داعش قابلیت‌های تبلیغاتی را ضمیمۀ عملیات‌های بیرونی خود نکند، در آن صورت ممکن است رقابت را در حوزۀ معنابخشی، به دشمنان واگذار کند. به‌طور خلاصه، عملیات‌های بیرونی، ساز‌و‌کارهایی هستند که داعش را قادر می‌سازند از این مراحل عبور کرده، حوزۀ کنترل و نفوذ خود را گسترش دهند و زمان و فضای لازم را برای اجرای کارکردهای غیرتهاجمی و بالعکس ایجاد کند. لازم است تا انواع مختلف عملیات‌های بیرونی که برای تحقق این اهداف انجام می‌شوند، شناسایی شوند.
 

 

 
















 

جایگاه عملیات‌های بیرونی در این چارچوب
در این چارچوب، طیفی از عملیات‌های بیرونی وجود دارد. این طیف شامل یک گسترۀ‌ عملیاتی است که از عملیات‌های اعزامی محلی و عملیات‌های اعزامی فرامرزی تا عملیات‌های خارجی را شامل می‌شود. ما در ابتدا، این دسته‌بندی‌های عملیاتی را تعریف کرده و سپس کاربرد آنها را دربارۀ گروه «داعش خراسان» مورد بررسی قرار می‌دهیم.

عملیات‌های اعزامی محلی، عملیات‌های تهاجمی هستند که هدف آنها، گسترش دامنۀ نفوذ یا نظام کنترلی داعش به سرزمین‌ها و جمعیت‌های جدید در سطح محلی است. این عملیات‌ها به‌طور بالقوه طیف وسیعی از حملات را در یک ولایت یا ولایت‌های همجوار آن شامل می‌شوند. هر چه این عملیات‌ها پایدارتر باشند، امکان تأمین نیازهای ساختاری گروه (مثل ایجاد شبکه‌های انسانی در سرزمین‌‌های جدید) و توانایی‌های عملیاتی آن (مثل تأمین منابع و نیروی متخصص مورد نیاز) بیشتر است. جذب نیرو در این مناطق جدید، فضا و زمان لازم را برای پیشبرد کارکردها فراهم کرده و در نهایت باعث می‌شود تا این مناطق تبدیل به «مقرهای» جدید گروه شوند.
عملیات‌های اعزامی فرامرزی، عملیات‌هایی هستند که در جریان آنها، داعش نیروهای خود را برای انجام حملات به کشورهای همسایه اعزام می‌کند. نیازهای ساختاری برای اینگونه حملات، بیشتر بوده و لازم است تا شبکه‌های انسانی در خارج از مقرهای داعش ایجاد شوند. این کار می‌تواند در قالب استفاده از جنگجویان خارجی یا شبکه‌های خویشاوندی بین‌المللی اعضای فعلی داعش انجام شود که زمینه را برای انجام این‌گونه تحرکات فراهم می‌کنند. عملیات‌های فرامرزی شامل گسترش حوزۀ نفوذ داعش به آن‌سوی مرزهای ولایات اعلامی آنها و سایر مقرهای این گروه هستند.  
در پایان این طیف، عملیات‌های خارجی قرار دارند که می‌توان آنها را به دو دستۀ «هماهنگ شده» و «الهام گرفته شده» تقسیم کرد. در عملیات‌های خارجی هماهنگ شده، یک یا چند حامی خارجی گروه، دستورالعمل‌، راهنمایی، بودجه‌ و سایر حمایت‌های مادی را از عناصر داعش دریافت می‌کنند. اما در عملیات‌های خارجی الهامی، یک یا چند حامی داعش، حملاتی را به نام این گروه انجام می‌دهند، بدون اینکه ارتباط محسوسی با اعضای رسمی داعش که مستقر در ولایات این جنبش هستند داشته باشند.

افزایش حملات بیرونی داعش خراسان
می‌توان گفت که داعش خراسان، بیش از هر شاخه دیگر داعش، عملیات‌های بیرونی خود را گسترش داده است. در اوایل سال 2020 که داعش خراسان رو به افول بود، تلاش کرد تا با پیاده کردن روش داعش در محیط منطقه‌ای افغانستان ـ پاکستان و استفاده از طیف کاملی از عملیات‌های بیرونی، بار دیگر زمینه خیزش مجدد خود را فراهم کند.
در سال‌های اولیه شکل‌گیری داعش خراسان، این گروه تلاش کرد تا در جریان عملیات‌های اعزامی محلی خود، حوزۀ نفوذش را از مقرهای اصلی‌ این گروه در ننگرهار فراتر ببرد. این گروه در ابتدا کابل و جلال‌آباد، به‌خصوص جامعۀ شیعیان کابل و همچنین اهداف دولتی مختلف را مورد حمله قرار داد. این حملات توانستند با منحرف کردن منابع دشمنان داعش خراسان، فرصت و فضای کافی را در اختیار این گروه قرار دهند تا ضمن ایجاد حمایت و کاهش فشار بر مقرهای محلی خود، مسیرهایی را برای ورود جنگجویان خارجی به این مقرها ایجاد کند. این مدلی است که داعش خراسان از آن زمان به بعد، بارها به آن متوسل شده است، از جمله در طول خیزش دوبارۀ آن در سال 2020 و همچنین پس از عملیات‌های سرکوبگرانۀ طالبان بر ضد نیروهای وابسته به داعش خراسان و حامیان آن در ننگرهار در اواخر سال 2021.
در طول سال‌های شکل گیری داعش خراسان، این گروه از عملیات‌های فرامرزی استفاده کرد تا حملات خود را در مناطق قبایلی شمال غرب پاکستان و در داخل این کشور گسترش دهد. در مدت کوتاهی (از سال 2015 تا 2017) شبکۀ رو به رشد حامیان و متحدان داعش خراسان توانستند دست به یک سری حملات مرگبار در این کشور بزنند: ابتدا در کراچی و ایالت سند و سپس در لاهور و شهرهای دیگر پنجاب و پس از آن نیز در شهر کویتۀ بلوچستان. اخیرا نیز پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان در آگوست 2021، یک سلسله عملیات‌های خارجی فرامرزی در سال 2022 و با هماهنگی داعش خراسان انجام شده است که نه تنها پاکستان (در ماه مارس) بلکه کشورهای ازبکستان (در آوریل)، تاجیکستان (در می) و ایران (در اکتبر) را نیز هدف قرار داده است. شاید این حملات، یک سری حملات پراکنده از سوی یک سازمان ضعیف به نظر برسند اما در واقع اینها نشانه‌ای است از اینکه داعش خراسان از آستانه‌ توانایی‌های ساختاری و عملیاتی مورد نیاز برای حفظ این کارزار یک ساله عبور کرده است.
در نهایت اینکه، پس از هشدارهای صادر شده در اوایل سال 2019 دربارۀ برنامۀ احتمالی داعش خراسان برای انجام عملیات‌های خارجی، اوایل سال 2020، با خنثی شدن یکی از عملیات‌های این گروه، توانایی‌های آن به اثبات رسید. در این عملیات مشترک که با همکاری داعش شامات و داعش خراسان برنامه‌ریزی شده بود، چهار تبعۀ تاجیک قرار بود در آوریل 2020، پایگاه‌های نظامی آمریکا و ناتو را در آلمان هدف قرار دهند. از آن زمان به بعد، بین سال‌های 2022 و 2023، چند کشور اروپایی گزارش‌هایی منتشر کردند مبنی بر اینکه داعش خراسان تلاش داشته است تا برای هماهنگی عملیات‌های خارجی خود، با جوامع محلی در استرالیا، آلمان و هلند ارتباط برقرار کند.
این در حالی است که تعداد خروجی‌های رسانه‌ای داعش خراسان که قبل از سال 2020 به چند زبان محدود تولید محتوا می‌کردند، از سال 2020 به بعد، دامنه زبان‌های خود را به چند ده زبان مختلف گسترش دادند. یکی از مهم‌ترین این رسانه‌ها، مجله انگلیسی زبان «صدای خراسان» بود که از ژانویه 2022 کار خود را آغاز کرده است. «صدای خراسان» غالبا به ستایش از جنگجویان خارجی می‌پردازد که در جریان عملیات‌های جاری یا گذشته کشته شده‌اند و در حال حاضر نیز با کمک حامیان داعش خراسان در ایتالیا و کانادا، تولید محتوا می‌کند. این رسانه همچنین به طور مرتب، حامیان خود را تشویق می‌‌کند تا در واکنش به رویدادهای جاری، مثل قرآن سوزی در سوئد، دست به اقدام‌های خشونت‌بار بزنند. طبق گزارش‌ها، این تلاش‌ها توانسته است موفقیت‌های محدودی در ترکیه به دست آورد.
به طور خلاصه، باید گفت که عملیات‌های خارجی داعش خراسان، از زمان تشکیل رسمی این گروه در سال 2015 تا کنون، گسترش یافته و در حال حاضر، طیف کاملی از عملیات‌ها را (از عملیات‌های اعزامی محلی تا عملیات‌های هماهنگ شده و الهامی خارجی) شامل می‌شود. در همین حال، این گروه برای کمک به حفظ و تقویت این عملیات‌ها، فعالیت‌های رسانه‌ای خود را نیز به سرعت گسترش داده است. هر چند برخی کارشناسان و مقام‌ها، سکون فعلی در عملیات‌های کنونی داعش خراسان را نشانه‌ای از ضعف آن می‌دانند اما سیر صعودی و رو به بیرون آن در طول زمان کاملا مشخص است.

نتیجه‌گیری
بررسی وضعیت داعش خراسان، به وضوح توانست نقش عملیات‌های بیرونی را در چرخۀ شورش داعش نشان دهد. زمانی که دشمن منابع خود را معطوف به مبارزه با شبکه‌های داعش می‌کند، ولایات داعش سعی می‌کنند از طریق انجام عملیات‌های بیرونی (چه محلی، چه فرامرزی و چه خارجی) قدرت بگیرند. اینکه چه نوع عملیات بیرونی باید انجام شود نیز احتمالا تابعی از شرایط عملیاتی و ساختاری موجودی است که می‌توانند از این عملیات‌ها حمایت کنند. با وجود این ، زمانی که دشمن منابع خود را روی مبارزه با مقرهای محلی داعش متمرکز می‌کند، داعشی‌‌ها با روی آوردن به عملیات‌های بیرونی می‌توانند کانال‌های دیگری را برای کسب قدرت جست‌وجو ‌کنند.
اینکه داعش خراسان در حال حاضر و به رغم سکون‌های عملیاتی موقت خود می‌تواند هر سه نوع عملیات بیرونی را که در این گزارش به آنها اشاره شد دنبال کند، نگرانی‌های جدی را به وجود می‌آورد. این مسئله، اهمیت این تحلیل را برای کارشناسان و دست اندرکاران امر مشخص می‌کند.
این مقاله، چارچوبی را ارائه می‌کند که کارشناسان می‌توانند از طریق آن، عملیات‌های بیرونی داعش را رصد و دنبال کنند. این گزارش، ساز و کاری را به کارشناسان ارائه می‌کند تا از طریق آن متوجه شوند که چه زمانی آستانه‌های ساختاری و عملیاتی یک گروه ممکن است نشان دهندۀ افزایش خطر آن باشد. هر چند این مقاله روی گروه داعش متمرکز بود اما این چارچوب برای سایر گروه‌هایی که اهداف راهبردی و ایدئولوژیکی دارند نیز قابل استفاده است.
حمله 7 اکتبر «حماس» به اسرائیل نشان می‌دهد که بازنگری در نگرش‌های فعلی دربارۀ عملیات‌های بیرونی و همچنین لزوم اصلاح ساز و کارهای ریسک و تهدید تا چه حد حایز اهمیت است.

«این متن در راستای اطلاع رسانی و انعكاس نظرات تحليلگران و منابع مختلف منتشر شده است و انتشار آن الزاما به معنای تأیید تمامی محتوا از سوی "موسسه مطالعات راهبردی شرق" نیست.»