مطالعات شرق/

فصل کشت خشخاش 2024 ـ 2023 تقریبا فرا رسیده است و اکثر شواهد، از جمله قیمت‌های بازار، حکایت از آن دارند که حکومت طالبان همچنان برای دومین سال متوالی، در حال اعمال فشار برای اجرای طرح ممنوعیت کشت خشخاش است. اقدام بی‌سابقه‌تر آن است که همزمان با شروع فصل کاشت، طالبان ظاهرا در حال اعمال فشار فزاینده روی حوزه تجارت مواد مخدر است. اگر طالبان همچنان به اجرای طرح ممنوعیت کشت خشخاش ادامه داده و علاوه بر این، اقدام‌های بیشتری را در زمینه مقابله با تجارت مواد مخدر انجام دهد (بخصوص اگر بر ضد انبار کردن و فرآوری مواد وارد عمل شود) این مسئله یک عامل واقعی تغییر دهنده بازی خواهد بود که پیامدهای قابل توجهی را هم برای اروپا و هم برای وضعیت سیاسی ـ اقتصادی خودِ افغانستان در پی خواهد داشت؛ بخصوص برای حدود 9/6 میلیون نفری که نتوانستند در سال 2023 درآمدی از محل کشت خشخاش داشته باشند.

اجرای طرح ملی ممنوعیت کشت خشخاش، با چند شکاف
یک اتفاق نظر گسترده در این باره وجود دارد که کشت خشخاش در سال 2023، کاهش چشمگیری داشته است. ژانویه 2023، پس از پایان فصل اصلی کاشت، شواهد اولیه‌ای دال بر کاهش سطح زیر کشت داشتیم. این موضوع سپس در آوریل 2023 تأیید شد، زمانی که تصاویر ماهواره‌ای حکایت از کشت اندک خشخاش در هلمند و همچنین کاهش محصول خشخاش در بخش عمده مناطق جنوب غرب افغانستان و همچنین ولایت ننگرهار در شرق این کشور داشت.

ژوئن 2023، بررسی دقیق تصاویر ماهواره‌ای از ولایات آغاز شد و ما گزارش دادیم که کشت خشخاش در هلمند (ولایتی که معمولا حدود نیمی از تریاک افغانستان در آن تولید می‌شود)، از 129640 هکتار در سال 2022 به 740 هکتار در سال 2023 رسیده است. طی دو ماه گذشته، موسسه «السیس» ارزیابی‌های بیشتری انجام داد و سپتامبر 2023 ما توانستیم آمار نهایی مربوط به 12 ولایت اصلی کشت خشاش در افغانستان را (که حدود 95 درصد خشخاش افغانستان در سال 2022 را به خود اختصاص داده بودند) تهیه کنیم. نمونه‌ای از نتایج این تحقیق را می‌توانید در تصویر (1) مشاهده کنید.
 

 

 برآوردهای «السیس» (جدول 1) نشان دهنده کاهش 86 درصدی کشت خشخاش در کل کشور است، به نحوی که این رقم از 219744 هکتار در سال 2022 به 31088 هکتار در سال 2023 کاهش یافته است. در حال حاضر، کشت خشخاش تنها محدود به 15 ولایت افغانستان بوده و در این بین، کمتر از نیمی از کل خشخاش کشت شده در افغانستان در ولایت بدخشان در شمال غرب این کشور انجام می‌شود.
 

   

 

 

لازم به ذکر است که این برآوردها، یک ارزیابی جزئی مبتنی بر یک نمونه‌برداری محدود از چند قسمت افغانستان نیستند بلکه این آمار، نتیجه تحلیل تصاویر ماهواره‌ای جمع‌آوری شده از کل کشور است که چندین بار در طول فصل برداشت زمستانی انجام شده است. لذا، در این روش، همه‌ زمین‌ها در افغانستان، در چرخه رشد خود، بارها مورد رصد قرار می‌گیرند.  
به علاوه، این روش صرفا تخمینی از سطح زیر کشت خشخاش ارائه نمی‌کند بلکه سطح زیر کشت گندم، باغ‌های میوه، تاکستان‌ها و سایر محصولات را (که محصولاتی جایگزین برای خشخاش به حساب می‌آیند) نیز مشخص می‌کند. بدین ترتیب، می‌توان فهمید که میزان دوام طرح ممنوعیت در هر منطقه چقدر بوده و تفاوت آن در هر منطقه چگونه خواهد بود. با توجه به شرایط افغانستان، این یک روش واقعا منحصر به فرد است.
طبق این ارزیابی‌ها، ما شاهد ادامه کشت خشخاش در بیشتر ولایات (و البته افزایش کشت در بدخشان) هستیم. این وضعیت، نشان دهنده چالش پیش روی طالبان برای تحمیل خواست خود بر برخی مناطق دور افتاده و بعضاً برخی مناطق سرکش و متمرد کشور است.

در برخی ولایات، مناطقی وجود دارند که هنوز کشت خشخاش در آنها ادامه دارد، از جمله کشت قابل توجه خشخاش در بخش‌هایی از قندهار، ارزگان، دایکندی و بغلان. در سایر ولایات نیز هر چند این کشت بسیار محدودتر شده است اما عدم محو کامل این پدیده، نشان دهنده گسست‌های تاریخی موجود در افغانستان است.
این وضعیت، بویژه در بخش‌های شمالی ولسوالی «اچین» واقع در ولایت ننگرهار دیده می‌شود. این منطقه در گذشته نیز در برابر فرمان ممنوعیت کشت خشخاش توسط طالبان در سال‌های 2000 و 2001 و همچنین تلاش‌های دولت جمهوری در سال‌های 2005 و 2006 برای از بین بردن این محصول، مقاومت کرده بود. این منطقه همچنین بین سال‌های 2015 تا 2018، مرکز فعالیت گروه «داعش خراسان» بود.
در نهایت باید گفت که طرح ممنوعیت کشت خشخاش توسط طالبان باعث شده است تا حدود 9/6 میلیون نفر از مردم افغانستان از کشت خشخاش در سال 2023 اجتناب کنند. هر چند حدود 428،781 خانوار ساکن در ولایات جنوب غرب افغانستان مثل هلمند، دایکندی، اورزگان، فراه و نیمروز، به خاطر ذخایری که در انبارها داشتند، توانستند تا حدود زیادی از پیامدهای اقتصادی این ممنوعیت در امان بمانند اما تعداد زیادی از 590،641 خانواده دیگری که در سال 2022 در سایر نقاط کشور مبادرت به کشت خشخاش کرده بودند، چنین شانسی نداشتند.

شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه خانوارهایی که مجبور به توقف کشت خشخاش در ننگرهار شده بودند، حالا مجبور شده‌اند برای مقابله با مشکلات اقتصادی شدید خود، روش‌های دیگری را به کار گیرند. فروش دارایی‌های مولدی چون تجهیزات کشاورزی، طلا و زمین و همچنین فرستادن مردان خانواده به خارج از کشور برای کار، اقدام‌هایی رایج بین مردم هستند. در سایر نقاط کشور هم می‌توان چنین اقدام‌هایی را مشاهده کرد. ادامه طرح ممنوعیت کشت خشخاش در دومین سال پیاپی، آسیب شدیدتری به این افراد خواهد رساند چون آنها دیگر چیز زیادی برای فروش نخواهند داشت.
در گذشته، تحمیل چنین شوک‌های جمعی به جوامع روستایی، به لحاظ سیاسی، یک عامل بی‌ثبات کننده در افغانستان بوده است. اعمال یک ممنوعیت جامع در کل کشور می‌تواند حدود 10 میلیون نفر (1،019،422خانوار) را تحت تأثیر قرار دهد. چنین مسئله‌ای، در وضعیت اقتصادی کنونی، می‌تواند منجر به افزایش نرخ مهاجرت به خارج از کشور و افزایش نارضایتی در بین روستاها و مردم حومه شهرها شود. در چنین شرایطی، این سئوال مطرح می‌شود که آیا طالبان (به رغم صدور یک حکم دینی در این باره) به اقدام‌های خود ادامه خواهد داد یا خیر.
 
آیا طالبان تجارت مواد مخدر را هدف قرار خواهد داد؟
هر چند بعد از انتشار گزارش‌های ما درباره کشت اندک خشخاش در هلمند در جولای 2023، تقریبا همگان به پایین آمدن سطح کشت خشخاش در افغانستان اذعان دارند اما هنوز اطلاعاتی زیادی درباره تجارت مواد مخدر در سطح عمومی وجود ندارد.
قطعا اخبار کمی در این باره در رسانه‌ها وجود داشته است مبنی بر اینکه دادگاه طالبان در فوریه 2023 تصمیم گرفت تا مالیات‌های رسمی که از تجارت فرامرزی جمع آوری می‌شد را ممنوع کند. این تصمیم یک ماه بعد اجرایی شد. همچنین تصمیم طالبان در جولای 2023 برای بستن منجنیق‌هایی که پس از به قدرت رسیدن طالبان، به‌وفور در مرز افغانستان با ایران مستقر شده بودند (تصویر 2) پوشش رسانه‌ای چندانی نداشت.

 
موضوع مغفول مانده دیگر هم تصویب یک قانون جدید در حوزه مواد مخدر در 1 اکتبر 2023 بود. این قانون (که درباره تعیین مجازات حمل و تجارت مواد مخدر است)، 28 آگوست 2023، در جلسه‌ای به ریاست «ملا هبت‌الله» و با حضور رئیس دیوان ‌عالی، پنج تن از والی‌ها و سایر اعضای کادر رهبری طالبان تصویب شد. در این جلسه عمدتا پشتون‌های جنوب حضور داشتند.
تا چند ماه پیش، نشانه‌های چندانی درباره فشار طالبان بر تجارت مواد مخدر وجود نداشت. اما حالا نشانه‌هایی دال بر اجرای قانون جدید مواد مخدر دیده می‌شود، به نحوی که یک نسخه از این مصوبه در اختیار اکثر مقام‌های ولایتی قرار گرفته است و مجازات‌های تعیین شده در این قانون، از طریق برگزاری جلسات با بزرگان و همچنین در مساجد به مردم اعلام شده است.  
در واقع، طی دو ماه گذشته، «شلیک‌های هشداری» علیه تجار و حاملان مواد مخدر انجام شده و دستگیری‌هایی صورت گرفته است و پیش‌بینی می‌شود که طی ماه‌های آتی نیز شاهد برخوردهای شدیدتر باشیم. این همان راهبردی است که سپتامبر 2022 برای مقابله با تجارت افدرا، افدرین و مت‌آمفتامین در منطقه «بکواه» اتخاذ شد.

حالا، با شروع فصل کشت خشخاش، قیمت تریاک در بدخشان، ننگرهار و مناطق جنوب غربی افزایش یافته است، به نحوی که از جولای تا اکتبر 2023، قیمت‌ها در این مناطق تقریبا دو برابر شده است (تصویر 3). این مسئله، به نوبه خود، بر قیمت مشتقات تریاک (مثل هروئین، مورفین و هیدروکلراید) نیز اثر گذاشته است (تصویر 5) به نحوی که قیمت آنها تنها طی یک ماه گذشته، بیش از یک سوم افزایش یافته است ( و از جولای 2023 نیز حدودا دو برابر شده است). نکته جالب توجه این است که پس از ابلاغ قانون جدید موادمخدر، قیمت تریاک در شرق کشور 40 درصد و در شمال شرق 20 درصد افزایش داشته است. البته این افزایش قیمت در جنوب غرب تنها 10 درصد بوده است که شاید علت آن، پر بودن انبارها در ولایاتی چون هلمند و قندهار باشد. 
 

 

 
 پس از ابلاغ قانون جدید، هزینه قاچاق موادمخدر در طول مسیرهای اصلی نیز افزایش یافته است. بخصوص اینکه اخیرا مسیر ننگرهار به پیشاور از طریق مناطق «دور بابا» و «تیراه» بسته شده و ادعا می‌شود که موادمخدر در حال حاضر به سمت مسیرهای جنوبی هدایت می‌شود. ما قبل از این، چنین فشارهایی را در دوران حکومت طالبان شاهد نبوده‌ایم. در حال حاضر، تنها مسیری که شاهد افزایش هزینه‌های قاچاق نبوده، مسیر عبوری از منطقه «بهرامچه» در ولایت هلمند است. این احتمالا به خاطر امتیازهایی است که همچنان به مردم هلمند داده می‌شود. این مسئله نشان دهنده ماهیت نابرابر و غیرعادلانه حکومت افغانستان است که هنوز هم (مثل بحث ممنوعیت کشت خشخاش) برخی گروه‌ها بر برخی دیگر ارجحیت دارند.

فصل کشت بعدی چگونه خواهد بود؟
در حال حاضر، همه شواهد دال بر ادامه طرح ممنوعیت کشت خشخاش از سوی طالبان است. انجام این کار برای دومین سال پیاپی، یک حرکت بی‌سابقه است. علاوه بر این، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد طالبان، برخلاف انتظارها، در حال افزایش فشار بر قاچاقچیان مواد مخدر است. این طرح نیز، مثل طرح ممنوعیت کشت خشاش، صرفا یک قانون ممنوعیت نیست بلکه به صورت تدریجی و بی سرو صدا به مرحله اجرا در می‌آید.
قانون جدید مواد مخدر ظاهرا نشانه‌ای از افزایش تلاش طالبان برای کنترل جریان مواد مخدر است. همچنین اعلام این قانون در ابتدای فصل کشت خشخاش، قیمت تریاک را تا حد بی‌سابقه‌ای بالا برده است؛ افزایش قیمتی که از زمان ممنوعیت تولید مواد مخدر در افغانستان توسط طالبان در سال 2001 تاکنون دیده نشده است (تصویر 5).

 
این افزایش قیمت بدون شک انگیزه‌‌ کشت خشخاش را افزایش می‌دهد، بخصوص با توجه به اینکه وضعیت اقتصادی افغانستان همچنان رو به وخامت بوده و کشت جایگزینی هم برای کشاورزان وجود ندارد. این مسئله می‌تواند خطر مقاومت خشونت بار در برابر طالبان را افزایش دهد؛ بخصوص در بدخشان که فصل کشت در آنجا تقریبا شروع شده است و مقام‌های حکومتی و مردم آن منطقه، هیچ‌کدام، اعتنایی به حکم ممنوعیت هبت‌الله در سال 2023 نکردند.  
در همین حال، مقابله با تجارت مواد مخدر نیز به منافع برخی‌ها در جنوب لطمه می‌زند، بخصوص اگر پویشی برای ممنوعیت تجارت تریاک و فرآوری مواد مخدر به راه افتد. در مجموع، فروش ذخایری که قیمت آنها به سرعت رو به افزایش است، نقش مهمی در تاب آوری معیشتی افراد در برابر ممنوعیت‌های طالبان داشته است و بدون شک، منافع زیادی را عاید آن دسته از فرماندهانی کرده است که فعالیت زیادی در حوزه تجارت مواد مخدر دارند. اوج فصل کشت خشخاش 2023 ـ 2024، نقطه عطفی در تاریخ تولید مواد مخدر غیرقانونی در افغانستان خواهد بود. باید گفت که افغانستان حقیقتا یک قلمرو ناشناخته است.
انتهای مطلب/
 

«این متن در راستای اطلاع رسانی و انعكاس نظرات تحليلگران و منابع مختلف منتشر شده است و انتشار آن الزاما به معنای تأیید تمامی محتوا از سوی "موسسه مطالعات راهبردی شرق" نیست.»