مطالعات شرق/

 
در اواسط ماه جولای سال جاری، سران کشورهای شورای همکاری خلیج فارس (عربستان سعودی، کویت، بحرین، قطر، عمان و امارات متحده عربی) و پنج جمهوری آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان) برای حضور در اولین نشست بین سران دو منطقه در جده عربستان گردهم آمدند.
این نشست در حالی برگزار شد که عدم اطمینان و بلاتکلیفی در مورد صادرات محصولات کشاورزی از اوکراین و روسیه - و سایر اختلال‌های ایجاد شده در زنجیره تأمین ناشی از جنگ در اوکراین - باعث افزایش علاقه کشورهای عرب خلیج فارس و به طور کلی جهان، به منطقه آسیای مرکزی به عنوان تولیدکننده غلات و انرژی شده است . همچنین با توجه به قرار گرفتن کشورهای آسیای مرکزی در مسیرهای تجاری کریدور میانی، این کشورها به عنوان جایگزینی برای حمل و نقل از طریق روسیه، مطرح شده اند.
کشورهای آسیای مرکزی به دنبال بهره‌برداری بیشتر از موقعیت استراتژیک خود و فرصت های مهم ژئوپلیتیکی ناشی از آن هستند، اما برای توسعه زیرساخت ها و لجستیک مورد نیاز برای افزایش ظرفیت‌های تجاری، به سرمایه گذاری از سوی حامیان سرمایه‌دار مانند کشورهای خلیج فارس نیاز دارند. 
علی رغم منافع مکمل کشورهای آسیای مرکزی و شورای همکاری خلیج فارس، تجارت بین این دو بلوک منطقه ای در سال 2021 تنها 0.27 درصد از کل تجارت کشورهای خلیج فارس بوده است.
در حالی که اخیراً دیدارهای دوجانبه‌ای نیز بین رهبران دو منطقه برگزار شده بود، هدف از این اجلاس هموار کردن راه برای افزایش همکاری‌ها در راستای تضمین "انعطاف‌پذیری زنجیره تأمین و در عین حال بهبود حمل و نقل و ارتباطات، امنیت غذایی، امنیت انرژی و امنیت آب" و همچنین "ایجاد فرصت‌های تجاری، حمایت از فرصت‌های سرمایه‌گذاری و افزایش تجارت" بود.

مزایای رویکرد بین منطقه ای
اولین اجلاس سران کشورهای آسیای مرکزی و شورای همکاری خلیج فارس، دو ماه پس از اجلاس سران چین و آسیای مرکزی به میزبانی شی جین پینگ رهبر چین و 9 ماه پس از اجلاس سران روسیه و آسیای مرکزی برگزار شد. شایان ذکر است که از سال 2015، هر ساله نشست‌های وزرای خارجه جمهوری‌های آسیای مرکزی و وزیر امور خارجه ایالات متحده نیز در قالب C5+1 برگزار می‌شود.
تعاملات منطقه‌ای فشرده اخیر در حالی صورت می‌گیرد که رهبران جدید در ازبکستان و قزاقستان اصلاحات اقتصادی و سیاست خارجی بازتر را در پیش گرفته‌اند. به علاوه آن، در این خصوص که بسیاری از چالش‌های پیش روی کشورهای آسیای مرکزی -از امنیت آب گرفته تا لجستیک و ترانزیت – نیازمند راه‌حل‌های فراملی هستند، یک اجماع منطقه‌ای بوجود آمده است. 
از سوی دیگر، تشویق سایر مناطق و کشورها به تعامل با آسیای مرکزی به عنوان یک بلوک، به کشورهای کوچکتر منطقه کمک می کند تا در پروژه های بزرگتر مشارکت کنند، زیرا معمولا قدرت های جهانی، برقراری روابط دوجانبه با بازارهای بزرگ و تولیدکنندگان عمده انرژی را در منطقه، در اولویت قرار می دهند.
همانطور که "سانات کوشکمبایف" معاون مؤسسه مطالعات استراتژیک قزاقستان خاطرنشان می‌کند: «تاجیکستان یک بازار 10 میلیون نفری، قرقیزستان هشت میلیون نفری و قزاقستان 20 میلیون نفری دارد، اما اگر ما در مورد بازار کل منطقه صحبت کنیم یک بازار 75 میلیون نفری می‌شود که بسیار جذاب تر خواهد بود. بنابراین، الگوی همکاری «منطقه با منطقه» کارآمدتر است. در واقع هم افزایی حاصل از ترکیب پتانسیل های مختلف کشورهای یک منطقه در بلندمدت دارای اثر تجمعی است. به همین دلیل است که این قالب بسیار سودمند است.»
به طور مشابه، هر یک از کشورهای خلیج فارس نیز دارای جمعیت نسبتاً کمی هستند اما همه این کشورها با هم، جمعیتی 70 میلیون نفری دارند.
کوشکمبایف می‌افزاید: «مدل شورای همکاری خلیج فارس نیز جالب است زیرا از یک سو، حاکمیت هیچ کشوری را محدود نمی کند؛ موضوعی که در تعاملات منطقه‌ای برای بسیاری از کشورها نگران کننده است. از سوی دیگر، آن‌ها انعطاف‌پذیر هستند، و این مولفه شورا و اعضای آن را قادر می‌سازد تا اهداف راهبردی بلندمدت خود را در داخل این نهاد سازماندهی و  تصمیم‌های لازم را اتخاذ کنند.» 
به گفته وی، از آنجایی که سایر کشورها به طور فزاینده ای با آسیای مرکزی به عنوان یک بلوک تعامل برقرار می‌کنند، این کشورها می توانند از تشکیل شورایی مشابه شورای همکاری خلیج فارس منافع زیادی کسب کنند. در حال حاضر آسیای مرکزی یک قالب مشورتی دارد، که بیش از پنج سال از عمر آن می گذرد. اما اکنون دیگر باید به فکر انتقال از فرمت مشورتی به شورا باشیم.

افزایش مشارکت های شورای همکاری خلیج فارس در آسیای مرکزی
اگرچه حجم تجارت بین آسیای مرکزی و خلیج فارس بسیار اندک است، اما کشورهای عرب حوزه خلیج فارس نقش پررنگ‌تری را در زمینه ترویج نهادهای اسلامی و سرمایه گذاری در زیرساخت های تجاری در آسیای مرکزی ایفا کرده اند. در حالی که اسلام در آسیای مرکزی پس از دهه‌ها "بی‌خدایی و الحاد دولتی" که در دوران شوروی وجود داشت، احیا شد، کشورهای حاشیه خلیج فارس از طریق اهدای صدها هزار قرآن به زبان‌های محلی، تسهیل سفرهای حجاج به مکه و تأمین مالی مساجد، به طور فعالانه به ترویج و توسعه هویت‌های ملی اسلامی خود در منطقه پرداخته‌اند.
کشورهای عرب خلیج فارس همچنین در حوزه‌های تجارت و انرژی در آسیای مرکزی سرمایه گذاری کرده اند. " Dubai Ports World" سهام زیادی در دو منطقه ویژه اقتصادی در قزاقستان دارد: 51 درصد از سهام بندر خشک^[1] "خارگوس" در مرز چین و 49 درصد سهام در "آکتائو".
صندوق توسعه عربستان سعودی نیز 40 میلیون دلار برای ساخت خط لوله ترکمنستان - افغانستان - پاکستان - هند (TAPI) در اختیار ترکمنستان قرار داده است. همچنین شرکت دولتی نفت عمان مالک 20 درصد از میادین نفتی "ژمچوژینا" و "دونگا" در قزاقستان است.
طبق بیانیه مشترک اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس و آسیای مرکزی، قرار است عربستان سعودی در سه ماهه آخر سال جاری یک مجمع سرمایه گذاری برای کشورهای این اجلاس برگزار کند و قرقیزستان و ترکمنستان نیز میزبان یک مجمع سرمایه گذاری در سال 2024 خواهند بود.
اما در حالی که هر دو منطقه از دیرباز به دلیل ذخایر عظیم معدنی و سوخت‌های فسیلی خود از اهمیت جهانی برخوردار بوده‌اند، در حال حاضر امنیت غذایی و آبی، اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرده است؛ بویژه با توجه به اینکه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بین ۷۰ تا ۹۰ درصد مواد غذایی مورد نیاز خود را وارد می‌کنند. وابستگی به غلات وارداتی حتی بیشتر نیز هست. عربستان سعودی 88 درصد غلات و بحرین و قطر 100 درصد غلات مورد نیاز خود را وارد می کنند.
سال گذشته، قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان از عربستان سعودی دیدن کرد و در نتیجه این سفر، موافقت‌نامه‌هایی بین دو کشور برای سرمایه‌گذاری‌های چند میلیون دلاری و افزایش همکاری بین صندوق‌های سرمایه‌گذاری دولتی دو کشور در پروژه‌های قزاقستانی در ازای وعده تأمین بلندمدت گندم، آرد و دانه‌های روغنی از سوی آستانه برای این کشور عربی امضا شد.
این در حالی است که تا همین اواخر، کشورهای حاشیه خلیج فارس بیشتر غلات خود را از اوکراین تأمین    می کردند، اما با متوقف شدن طرح غلات دریای سیاه توسط روسیه، فشار زیادی برای تنوع بخشیدن به زنجیره تأمین مواد غذایی این کشورها به وجود آمده است. در بیانیه مشترک پایانی اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس و آسیای مرکزی نیز بارها به همکاری در زمینه امنیت غذایی اشاره شده است.
با این حال، به جز برگزاری مجامع سرمایه گذاری و حمایت صریح از نامزدی عربستان سعودی برای میزبانی نمایشگاه اکسپو 2030 در ریاض، بیانیه مشترک پایانی اجلاس سران به طور مشخص ابتکارهای دیگری را اعلام نکرد. البته، این بیانیه به تشریح زمینه‌های مهمی پرداخته است که هر دو بلوک امیدوارند در آن زمینه‌ها همکاری‌های خود را آغاز کنند یا تعمیق بخشند که برای یک اجلاس افتتاحیه، این یک شروع، مهم تلقی می‌شود.
انتهای مطلب/