کشورهای آسیای مرکزی با یک حقیقت اجتناب ناپذیر مواجه هستند: کمبود قریب الوقوع آب تحت الگوی مدیریت فعلی آب. در این بین، آغاز پروژه کانال آبی قوش تپه در افغانستان، چالش بزرگ دیگری را اضافه می‌کند که کشورهای آسیای مرکزی آمادگی لازم را برای مقابله با آن ندارند. نبود
با توجه به شرایط موجود، پیش‌بینی می‌شود که ازبکستان تلاش خواهد کرد تا از طریق مشروعیت دادن به قدرت و اختیارات افغانستان در عرصه بین المللی، همکاری‌های خود را با این کشور تقویت کند. ازبکستان احتمالا از طریق توافق درباره یک سیستم تهاتری، سعی می‌کند در ازای تأمین برق افغانستان در فصل زمستان، عبور جریان‌های آبی را در فصل تابستان تسهیل کند. احداث خط آهن ترانس افغانستان، احتمالا ابزار دیگر تاشکند برای مذاکره با دولت افغانستان خواهد بود. ترکمنستان هم احتمالا همکاری‌های خود را در تأمین گاز افغانستان و انتقال گاز به پاکستان از طریق افغانستان افزایش خواهد داد.
اما به رغم هر توافقی که با افغانستان حاصل شود، منابع آبی همچنان رو به کاهش هستند و این مسئله، نگرانی‌ها را درباره موضوع کمبود آب تشدید می‌کند.

مطالعات شرق/

مارس 2022، حکومت طالبان، طرح بلندپروازانه‌ای را برای کانال آبیاری «قوش تپه» (که یک شریان حیاتی بالقوه برای افغانستان خشک به شمار می‌آید) به مرحله اجرا درآورد. اما اجرای این پروژه، سایه سنگینی را بر سر کشورهای پایین دستی ازبکستان و ترکمنستان خواهد انداخت و تهدیدهای مربوط به امنیت آب را تشدید خواهد کرد. کشورهای آسیای مرکزی دیگر نمی‌توانند دغدغه‌های آبی را در حوزه افغانستان نادیده بگیرند. در بحبوحه افزایش پیامدهای تغییرات آب و هوایی در منطقه، لازم است تا تدابیر راهبردی برای مقابله با چالش‌های فوری مربوط به بحران آب اندیشیده شود.

کانال قوش تپه یک طرح مهم و بلندپروازنه در حوزه آبی منطقه آسیای مرکزی است. این کانال که توسط «شرکت انکشاف ملی افغانستان» مدیریت شده و بودجه آن از محل منابع عمومی تأمین می‌شود، 285 کیلومتر طول، 100 متر عرض و 8 متر عمق دارد. این پروژه قصد دارد آب مورد نیاز برای بیش از 550000 هکتار از اراضی کشاورزی شمال افغانستان (ولایات بلخ، جوزجان و فاریاب) را تأمین کند. این اقدام مهم، نوید بخش احیای چشم انداز کشاورزی منطقه است.

البته کار روی پروژه قوش تپه، از سال‌ها قبل و پیش از به قدرت رسیدن طالبان آغاز شده است. کارهای اولیه و مطالعات امکان سنجی این پروژه، در زمان دولت سابق افغانستان و با حمایت USAID آغاز شد. اما این دولت طالبان بود که به این پروژه سرعت بخشید، به شکلی که باید گفت پیشرفت این طرح حیرت انگیز است. تصاویر ماهواره‌ای حکایت از آن دارند که تنها در مدت یک سال (از مارس 2022 تا 19 می 2023)، طالبان توانسته است حدود 100 کیلومتر از این کانال را تکمیل کند.

اولویت اول افغانستان: اهمیت احداث کانال
طبق گزارش «سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل» (فائو)، افغانستان با یک بحران انسانی کم نظیر دست و پنجه نرم می‌کند. طبق آخرین ارزیابی IPC که نتایج آن 1 آوریل 2023 منتشر شد، حدود 17 میلیون نفر از مردم افغانستان (تقریبا 40 درصد از جمعیت این کشور) با نا امنی غذایی شدید مواجه هستند. این در حالی است که مشکلات اقتصادی و سیاسی، در کنار اثرات تغییرات آب و هوایی، نیز سبب تشدید این ناامنی غذایی شده است.
در حالی که حدود 80 درصد از مردم برای امرار معاش خود به کشاورزی متکی هستند، پیامدهای تغییرات آب و هوایی (که به واسطه خشکسالی‌ها و بالایای طبیعی گسترده قابل مشاهده است)، عمیقا بر دوره‌های رشد و ثمردهی محصولات اثر گذاشته و خطر کمبود غذایی را تشدید می‌کند.
در نتیجه، منابع آبی جزو اولویت‌های اصلی افغانستان به شمار می‌روند و می‌توانند به عنوان یک کاتالیزور در بخش کشاورزی، راهی را برای برون رفت از بحران انسانی فزاینده این کشور ایجاد کنند.

در میان زمین‌های بیابانی افغانستان، ذخایر آبی فراوانی وجود دارد که همچنان دست نخورده باقی مانده‌اند. جالب اینکه بیش از 80 درصد آب این کشور از کوه‌های مرتفع «هندوکش» که بالغ بر 2000 متر ارتفاع دارند سرچشمه می‌گیرد. این قله‌های پوشیده از برف، به عنوان یک مخزن طبیعی عمل کرده و در فصل تابستان، جریان مداوم آب رودخانه‌های اصلی را تأمین می‌کنند.
اما افغانستان به رغم برخورداری از این ثروت طبیعی، با کمبودهای فاحشی در زمینه زیرساخت‌های آبی مواجه است که همین مسئله، چالش‌های بزرگی را در زمینه دسترسی بی وقفه به آب مصرفی کافی ایجاد می‌کند. وقوع ده‌ها سال جنگ و درگیری در این کشور، مانع از توسعه گسترده زیرساخت‌های هیدرولیکی به منظور تأمین نیازهای آبی مردم شده است. در چنین شرایطی، کانال قوش تپه یک طرح حیاتی به حساب می‌آید که می‌تواند معضل کمبود آب را در کشور نیمه بیابانی افغانستان کاهش دهد.

رونق کشت خشخاش: خطر گسترش «مسیر شمالی» افغانستان
در شرایطی که افغانستان فعالیت‌های کشاورزی خود را از طریق احداث این کانال به پیش می‌برد، پیش بینی می‌شود که این طرح ممکن است به طور ناخواسته سبب تقویت «مسیر شمالی» شده و روند کاشت، تولید و قاچاق مواد مخدر را تسهیل کند. باید توجه داشت که افغانستان همچنان جایگاه بی بدیل خود را به عنوان بزرگترین تولید کننده مواد مخدر در جهان (با حدود 328000 هکتار زمین کشت خشخاش در سال 2017) حفظ کرده است. در این بین، «مسیر شمالی» به عنوان مجرایی برای انتقال مواد مخدر تولید شده در مناطق شمالی افغانستان عمل کرده و با عبور از کشورهای همسایه مثل تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان، به سمت روسیه می‌رود.
با وجود صدور حکم ممنوعیت کشت خشخاش از سوی طالبان، قیمت تریاک افزایش یافته و باعث رونق تجارت مواد مخدر در این کشور شده است. طبق گزارش سازمان ملل، درآمد حاصل از مواد مخدر، از 425 میلیون دلار در سال 2021 به رقم باور نکردنی 1.4 میلیارد دلار در سال 2022 رسید.

کیفیت ساخت کانال
ارزیابی روند ساخت کانال، براساس اطلاعات و تصاویر ماهواره‌ای موجود، تردیدهای جدی را درباره کیفیت آن مطرح می‌کند. روش‌های مورد استفاده برای ساخت این کانال، به شدت ابتدایی به نظر می‌رسند، به نحوی که شاهد یک «حفاری» صرف، بدون استفاده از تقویت یا پوشش مناسب برای کف و دیواره‌های کانال هستیم. چنین روشی، خطرات زیادی به همراه داشته و ممکن است به خاطر نشت آب به داخل خاک خشک و شنی، مقادیر زیادی آب به هدر رود. هدر رفت آب به چنین شکلی می‌تواند پدیده‌هایی چون نمکی شدن خاک و غرقابی شدن اراضی آبی را به دنبال داشته و خطر اتلاف آب را تا حد هشدار دهنده‌ای افزایش دهد.  
به گفته «نجیب ا... سدید» کارشناس آب و محیط زیست، بخش‌هایی از بند انحرافی کانال، دچار فرسایش شده‌اند که این وضعیت به خوبی در تصاویر ماهواره‌ای قابل مشاهده است (قسمتی که با دایره قرمز مشخص شده است). این مسئله، لزوم رسیدگی به کیفیت ساخت و پایداری این کانال را برجسته می‌کند.

1. 1- مصرف کنترل نشده: استفاده غیرمنطقی از منابع آب، فشار را بر منابع محدود آبی افزایش داده و سبب تشدید چالش‌های مربوط به کمبود آب می‌شود.
   2- نبود یک مدیریت همه جانبه در حوزه مدریت منابع آبی: نبود یک رویکرد جامع در زمینه مدیریت منابع آب، مانع از تخصیص بهینه و حفاظت از منابع شده و این بحران را تشدید می‌کند.
   3- ضعف نهادی: یک چارچوب نهادی ضعیف، سبب تضعیف حاکمیت و هماهنگی موثر شده و مانع استفاده از طرفیت‌های منطقه‌ای برای مقابله با چالش‌های آبی می‌شود.
   4- تأثیرات تغییرات آب و هوایی: با تشدید پیامدهای تغییرات آب و هوایی، آسیای مرکزی با تردیدهای بیشتری مواجه می‌شود. تغییر الگوهای آب و هوایی، الگوی دسترسی به منابع آبی را تغییر داده و مدیریت پایدار این منابع را دشوارتر از گذشته خواهد کرد.

1. 1- حرکت به سمت کشاورزی پایدار: تغییر به سمت شیوه‌های کشاورزی پایدار، امری لازم و ضروری است. هر دو کشور باید تنوع بخشی به محصولات کشاورزی را در دستور کار خود قرار دهند چون اتکای ناپایدار به مزارع گسترده پنبه و آبیاری آنها سبب کاهش منابع آبی خواهد شد. پیدا کردن محصولات جایگزین می‌تواند فشار موجود بر منابع آبی را کاهش دهد.  
   2- استفاده از مقررات نهادی و حقوقی: به رسمیت شناختن حق افغانستان برای استفاده از آب آمو دریا و مشارکت دادن فعال این کشور در توافقنامه‌های بین دولتی، یک گام مهم و حیاتی است. وارد کردن افغانستان به «کمیسیون بین دولتی برای همکاری‌های آبی» (ICWC) و «صندوق بین المللی برای نجات دریاچه آرال» می‌تواند زمینه ساز بهبود مدیریت مشترک منابع آبی شده و همکاری‌های منطقه‌ای را تقویت کند.
   3- معرفی سیستم‌های آبیاری پایدار: استفاده از روش‌های آبیاری پایدار، امری لازم و ضروری است. اجرای تکنیک‌های صرفه جویی در مصرف آب، مثل سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و تصفیه فاضلاب، می‌تواند تا حد زیادی کمبود آب را کاهش دهد. مدیریت موثر آب‌های برگشتی نیز می‌تواند نقش محوری در کاهش چالش‌های آبی منطقه داشته باشد.