پس از به قدرت رسیدن طالبان در اواسط آگوست 2021، کشورهای آسیای مرکزی (به جز دولت تاجیکستان) سعی کردند تا حد امکان، به داد و ستد معمول خود با طالبان ادامه دهند.
ازبکستان به طور موقت گذرگاه‌های مرزی خود با افغانستان را بست، تا مانع از ورود افغانستانی‌های فراری به خاک خود شود. اما این محدودیت اواخر ماه آگوست برداشته شد و در هفته‌های بعد، همه کشورهای آسیای مرکزی (به جز تاجیکستان) هیئت‌های دیپلماتیک خود را برای دیدار با مقام‌های طالبان به افغانستان گسیل کردند.

شماری از شبه نظامیان آسیای مرکزی (عمدتا تاجیک و ازبک) در افغانستان وجود داشتند که متحد طالبان در جنگ با دولت افغانستان و سربازان خارجی بودند. طالبان قول داد اجازه ندهد تا این شبه نظامیان از خاک افغانستان برای حمله به کشورهای آسیای مرکزی استفاده کنند.
این وعده‌ها، در کنار پروژه‌های زیرساختی و ارتباطی که در دوران جنگ بیست ساله افغانستان تکمیل شده بودند و افغانستان را به آسیای مرکزی متصل می‌کردند، ظاهرا دولت‌های آسیای مرکزی را متقاعد کرده‌اند که برقراری سطحی از همکاری با طالبان برای آنها مفید خواهد بود. زمانی که افغانستان در اواخر دهه 1990 کنترل افغانستان را در دست گرفته بود، همه کشورهای آسیای مرکزی (به جز ترکمنستان) به دشمنی با طالبان پرداختند و این مسئله باعث شده بود تا تنش‌ها در مرز بین افغانستان و آسیای مرکزی همیشه بالا باشد.

اما حالا شرایط متفاوت است. تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در حال فروش برق به افغانستان، از طریق خطوط انتقال برقی هستند که در زمان حضور نیروهای خارجی در افغانستان ساخته شده بودند. تجارت ابتدایی بین آسیای مرکزی و پاکستان و هند، از طریق مسیرهای جاده‌ای افغانستان، آغاز شده و قرار است خط ریلی ساخته شود که آسیای مرکزی را از طریق افغانستان به بنادر پاکستان در «دریای عرب» متصل کند.
ماه آوریل، «ژومان گارین» وزیر تجارت قزاقستان، برای تحویل یک محموله کمک بشردوستانه، به کابل سفر کرد. وی اعلام کرد که قزاقستان یک اتاق بازرگانی در افغانستان افتتاح خواهد کرد. وزیر خارجه طالبان نیز گفت که در جریان دیدار خود با ژومان گارین، قزاقستان با بازگشایی سفارت و کنسولگری افغانستان موافقت کرده است. بعد از این ماجرا نیز سخنگوی وزارت خارجه قزاقستان، تأیید اعتبارنامه دیپلمات‌های طالبان را تأیید کرد.

تاکنون طالبان، نمایندگان خود را به سفارتخانه‌های افغانستان در قرقیزستان، ترکمنستان و ازبکستان اعزام کرده است (به علاوه سفارتخانه‌های این کشور در روسیه، چین، قطر، امارات و پاکستان).
پس از به قدرت رسیدن طالبان، تاجیکستان از جمله کشورهای آسیای مرکزی بود که درباره خطرات ناشی از افغانستان هشدار می‌داد و از برقراری تماس با مقام‌های دولت جدید افغانستان اجتناب می‌کرد. سفارت افغانستان در تاجیکستان هنوز در اختیار سفیر دولت ساقط شده اشرف غنی است. برخی معتقد هستند که دولت تاجیکستان همچنان در حال حمایت از «جبهه مقاومت ملی افغانستان» است.
اواخر ماه مارس، هیئتی به نمایندگی از طالبان به تاجیکستان رفت و پس از توقف در دوشنبه، به شهر «خاروغ» در منطقه خودمختار گورنو ـ بدخشان رفت تا از ساختمان کنسولگری افغانستان که از سیل زمستان گذشته آسیب دیده بود بازدید کند. هر چند دولت تاجیکستان اشاره‌ای به این سفر نکرد اما دست کم طبق یک گزارش، کنترل کنسولگری اوایل سال 2023 به طالبان داده شده است.

کانال جدید، تهدیدی برای جریان آب در آسیای مرکزی
اواخر مارس 2022، کار بر روی کانال «قوش تپه» در شمال افغانستان آغاز شد. این کانال از ولایات بلخ، جوزجان و فاریاب می‌گذرد. قرار است این کانال حدودا 285 کیلومتری، مزارع کشاورزی شمال افغانستان را آبیاری کرده و به رفع برخی مشکلات مزمن در زمینه کمبود مواد غذایی در افغانستان کمک کند.
آب این کانال از «آمو  دریا» (یکی از دو رودخانه بزرگ آسیای مرکزی که حدودا 1500 کیلومتر از مرز بین آسیای مرکزی و افغانستان را تشکیل می‌دهد) تأمین می‌شود. این کانال در طول مرز ازبکستان به آمو دریا متصل می‌شود و بدین ترتیب، بخش تاجیکستانی این رودخانه که در بالا دست قرار می‌گیرد، تحت تأثیر این پروژه قرار نخواهد گرفت. طبق برخی برآوردها، حدود 15 درصد از آب آمو دریا می‌تواند به داخل کانال «قوش تپه» منحرف شود.

زمانی آمو دریا به «دریایچه آرال» می‌ریخت.، اما انحراف آب این رودخانه برای آبیاری زمین‌های کشاورزی (به خصوص زمین‌های پنبه) در جنوب قرقیزستان و جنوب شرق ترکمنستان و همچنین برای پر کردن کانال «قره‌قوم» (به طول تقریبی 1376 کیلومتر که تا شهر «عشق آباد» پایتخت ترکمنستان کشیده شده است)، باعث شده است تا بخش ازبکستانی «دریاچه آرال» در حال خشک شدن باشد. در حال حاضر، جریان آب به سمت مناطق پایین دست در طول مرز ترکمنستان ـ ازبکستان همچنان رو به کاهش است.

طبق گزارشی که 4 ژوئن منتشر شد، آب آمو دریا در استان «لب آب» ترکمنستان به حدود یک سوم سطح آب نرمال خود در این موقع از سال رسیده است. با اتمام کانال «قوش تپه» و انحراف بیشتر آب به سمت بالا دست، این مشکل پیچیده‌تر خواهد شد.
طبق گزارش خبرگزاری  kun.uz ازبکستان، کانال «قوش تپه» می‌تواند پیامدهای جدی را متوجه استان‌های خوارزم، بخارا، سرخان دریا و نوایی و همچنین جمهوری قره قالپاقستان کند.
اواخر ماه مارس، سرپرست وزارت خارجه افغانستان اعلام کرد که درباره احداث کانال «قوش تپه» با مقام‌های ازبکستان گفت‌وگو کرده است و مقام‌های ازبکی نیز عنوان کرده‌اند که آماده همکاری برای ساخت این کانال هستند. البته از اظهارات این مقام طالبان مشخص نشد که این همکاری چه نوع همکاری خواهد بود.

20 ژوئن، وزیر منابع آبی ازبکستان این پیشنهاد طالبان را تأیید کرد و گفت که هیئت ازبکستانی نیز مراتب نگرانی خود را درباره کانال «قوش تپه» و کمبود آبی که ممکن است به واسطه آن در ازبکستان ایجاد شود اعلام کرده‌ است. به گفته این مقام ازبکی، مقام‌های طالبان نیز عنوان کرده‌اند که برای کاهش کمبود مواد غذایی در افغانستان، به این آب نیاز دارند و کار احداث این کانال متوقف نخواهد شد.
ترکمنستان هنوز درباره کانال «قوش تپه» اظهار نظر علنی نداشته است.
کمبود آب، ده‌ها هزار نفر از مردم ساکن در مناطق پایین دست ازبکستان و ترکمنستان را متأثر خواهد کرد. هر چند قرار است این کانال تا سال 2028 به بهره‌برداری برسد اما کار ساخت آن جلوتر از برنامه در حال انجام است.

افغانستان و همسایگان آن در آسیای مرکزی، هیچ توافقنامه‌ای درباره نحوه استفاده از آب ندارند. در دوران شوروی، آب آمو دریا بدون مشورت با افغانستان منحرف می‌شد و مورد استفاده قرار می‌گرفت. درگیر بودن افغانستان در یک جنگ تقریبا چهل ساله، مانع از آن شده است تا این کشور بتواند پروژه‌هایی را برای بهره‌برداری از آب آمو دریا به مرحله اجرا درآورد. بنابراین حالا طالبان می‌تواند به طور منطقی ادعا کند که پس از سال‌ها محرومیت از این آب (و در حالی که همسایگان مشغول بهره‌برداری از آن بوده‌اند) حق استفاده از آب این رودخانه را دارد.  
16 مارس، خبرگزاری «خامه» افغانستان در گزارشی نوشت: «افغانستان به خاطر درگیر بودن در دو دهه جنگ، هنوز نتوانسته است از منابع آبی خود بهره‌برداری کند. این در حالی است که اغلب کشورهای همسایه از این موقعیت استفاده کرده و از این منابع آبی بهره‌برداری کرده‌اند.»
هر چند مذاکره در این باره اجتناب‌ناپذیر بوده و دولت‌های ترکمنستان و ازبکستان در حال بازنگری در راهبردهای خود هستند اما درگیری مرزی 21 می، بین ایران و افغانستان که به خاطر مناقشات آبی بود، باید زنگ خطری برای آنها باشد.

افغانستان نیز مثل تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان حق بهره‌برداری از آب را دارد. اما کانال «قوش تپه» برای ترکمنستان و ازبکستان گران تمام خواهد شد. این کانال ضمن وارد کردن ضربات مهلک بر پیکره بخش کشاورزی این دو کشور، ممکن است سبب نقل مکان و آوارگی هزاران نفر از مردم شود. حالا ترکمنستان و ازبکستان، از درگیری مرزی ایران ـ افغانستان آموخته‌اند که رسیدن به یک مصالحه با طالبان، کاری بس دشوار خواهد بود.
 انتهای مطلب/
 

«این متن در راستای اطلاع رسانی و انعكاس نظرات تحليلگران و منابع مختلف منتشر شده است و انتشار آن الزاما به معنای تأیید تمامی محتوا از سوی "موسسه مطالعات راهبردی شرق" نیست.»