در شرایط کنونی جهانی، سیاست مشخص شده توسط ائتلاف جهانی ضد داعش پیرامون گسترش مشارکت با آسیای مرکزی چندان عجیب به نظر نمی‌رسد. همانطور که کارشناسان قزاقستانی مشارکت نمایندگان کشورهای آسیای مرکزی در رویدادهای ریاض را یک رویه دیپلماتیک معمولی می‌دانند. با این حال، با توجه به نگرانی آشکار طرف روسی در مورد وضعیت منطقه، به راحتی می توان حدس زد که چگونگی تکامل این تعامل در آینده، برای روسیه از چه اهمیتی برخوردار خواهد بود.

مطالعات شرق/

 
مقدمه
نشست ائتلاف جهانی ضد داعش که در ژوئن سال 2023 در ریاض برگزار شد علاقه روزافزون این ائتلاف تحت حمایت ایالات متحده را به تقویت مشارکت در فضای پساشوروی نشان داد. تاجیکستان و ازبکستان با وجود اینکه به طور رسمی عضو این ائتلاف نیستند ناظران خود را به عربستان سعودی فرستادند. در متن بیانیه پایانی این نشست، بر ضرورت تقویت کیفی تعامل با آسیای مرکزی برای بهبود ظرفیت‌ها در زمینه مبارزه با تروریسم تاکید شد.
ایان مک‌کری، معاون نماینده ویژه آمریکا در ائتلاف ضد داعش، با اعلام ورود دیپلمات‌های تاجیکستان و ازبکستان به ریاض برای شرکت در این نشست، خاطرنشان کرد که افزایش همکاری با آسیای مرکزی، یکی از حوزه‌های کلیدی فعالیت این ائتلاف در سال‌های آینده خواهد بود. به گفته این دیپلمات، این ساختار بین المللی علاقه‌مند است برای شناسایی و توقف فعالیت تروریست‌ها و همچنین جلوگیری از گسترش تهدیدهای ناشی از اوضاع افغانستان (که تغییر قدرت در آن مشکلات امنیتی را عمیق تر کرده است) به منطقه کمک کند. در این راستا لازم است که یک کارگروه جداگانه برای مبارزه با ولایت خراسان - شاخه محلی داعش در افغانستان – ایجاد شود. عربستان سعودی که میزبان این نشست بود نیز به طور جداگانه از ایجاد این کارگروه استقبال کرد.
از سوی دیگر، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا هنگام سخنرانی در افتتاحیه این نشست در ریاض با تاکید بر لزوم هوشیاری ائتلاف در برابر تهدیدهای ناشی از افغانستان، خاطرنشان کرد که ایالات متحده در چارچوب برنامه جدید مبارزه با تروریسم ، 30 میلیون دلار برای آسیای مرکزی اختصاص داده است.

احیای "ولایت‌ها"
نابودی داعش در سوریه و عراق از اهمیت مبارزه جمعی علیه طرفداران خلافت داعش نکاسته است. ائتلاف جهانی ضد داعش هر سال تمایل خود را به گسترش - عمدتا از طریق کشورهای مورد توجه ویژه ایدئولوژیست‌های داعش - نشان می دهد. در سال 2021 جمهوری دموکراتیک کنگو، جمهوری آفریقای مرکزی، موریتانی و یمن به این ائتلاف پیوستند. بنین هم در سال 2022 به آن پیوست. در نشست وزرا در ریاض اعلام شد که جمهوری توگو هشتاد و ششمین عضوِ این ساختارِ تحت رهبری آمریکا شده است. این پویایی نشان دهنده تمایل این ائتلاف برای سازگاری با چالش‌های در حال تغییر است.
براساس ارزیابی‌های محققان، در چند سال گذشته داعش موفق به گسترش پتانسیل شعبه‌های پیرامونی خود نه تنها در مرکز و غرب آفریقا، بلکه در آسیای مرکزی شده است. شایان ذکر است که کمپین آمریکایی که در سال 2019 برای از بین بردن رهبران داعش آغاز شد نیز در این امر نقش داشت. اوران بوتوبیکوف، کارشناس مسائل جنبش‌های سلفی-جهادی در آسیای مرکزی معتقد است: «مجموعه عملیات‌های هدفمند برای از بین بردن ابوبکر بغدادی و جانشینان او، به نیروهای داعش فرصت کافی داد تا برای افزایش جذابیت این "برند" تروریستی و جذب نیرو به تئوری شهادت‌طلبی متوسل شوند». به گفته وی، داعش روایت‌های ایدئولوژیک مهم خود (از نظر استراتژیک) را طراحی می‌کند و سپس آنها را برای گسترش «ولایت‌های» خود مورد استفاده قرار می‌دهد.
در مارس سال 2023، ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده هشدار داد که ولایت خراسان ممکن است طی کمتر از شش ماه آینده به تاسیسات ایالات متحده در خارج از کشور حمله کند. در این راستا، ایالات متحده برای احتیاط به دنبال گسترش توانایی‌های خود برای برگزاری عملیات‌های فرامرزی علیه داعش خراسان و سایر عناصر رادیکال افتاده است. علی رغم خروج نیروهای خارجی از افغانستان در سال 2021، محققان امنیتی آمریکایی از یک سو پیشنهاد می‌کنند که ساختار اطلاعاتی محرمانه در قلمروی این کشور احیا شود و از سوی دیگر، با همسایگان افغانستان (از جمله قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان) در مورد ارائه پایگاهی برای استقرار پهپادهای جنگی و اطلاعاتی واشنگتن توافق صورت گیرد.

تابو ساختن از ائتلاف ضد داعش
در سال 2015، باراک اوباما با ارسال دعوتنامه رسمی از ازبکستان خواست به عنوان یک عضو کامل به این ساختار ضد تروریستی بپیوندد. دانیل روزنبلوم که در آن زمان دستیار وزیر امور خارجه آمریکا در امور آسیای جنوبی و مرکزی بود، ضمن تاکید بر تجربه مثبت همکاری با منطقه پیرامون مبارزه با طالبان، اظهار داشت که واشنگتن از بسیاری از کشورهای دیگر (از جمله تاجیکستان) خواسته است به این ائتلاف بپیوندند.
مدتی بعد، اسلام کریم اف، رئیس جمهور پیشین ازبکستان در مراسم گرامیداشت بیست و چهارمین سالگرد استقلال این کشور گفت: «ازبکستان هرگز به هیچ بلوک نظامی-سیاسی نخواهد پیوست و اجازه استقرار پایگاه‌های نظامی خارجی را نیز در خاک خود و همچنین اجازه حضور پرسنل نظامی خود را در خارج از کشور نخواهد داد». کریم‌اف تأکید کرد که تاشکند این موضع را صحیح ترین موضع می داند. مقام‌های دوشنبه هم ترجیح دادند در مورد اظهارات روزنبلوم اظهار نظر نکنند.
علیرغم اینکه کارشناسان روسی به ضرورت ائتلاف ضدتروریسم در جهت توسعه شبکه مشارکت در آسیای مرکزی اعتراف می‌کردند، با این حال، پس از پیشنهاد عضویت این ائتلاف به ازبکستان و تاجیکستان، آن را اینگونه تفسیر کردند: «ائتلاف جهانی ضد تروریسم یک ساختار کاملا سیاسی است که هدفش گسترش همکاری نظامی و سیاسی جمهوری‌های آسیای مرکزی، با ایالات متحده است».

تلاش جدید
هیچ دلیلی وجود ندارد که باور کنیم با گذشت هشت سال از علاقه ایالات متحده به تقویت همکاری‌های منطقه‌ای، حساسیت روسیه نسبت به این موضوع کمتر شده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در جریان بازدید از پایگاه نظامی 201 روسیه در 5 ژوئن ابراز اطمینان کرد که غرب، آسیای مرکزی را یکی از جبهه‌های مقابله با روسیه می‌داند.
ممکن است تکامل رویکردهای کارشناسان آمریکایی که گزینه‌های مختلف را برای عملیات در افغانستان در "دوران سلطه" جنبش طالبان بررسی می کنند، محرک تشدید چنین سوءظن‌هایی باشد. جاناتان شرودن، مدیر برنامه مقابله با تهدیدها و چالش‌ها در مرکز تحلیل‌های نظامی-دریایی (CNA) آمریکا معتقد است که ماهیت در حال تغییر تهدیدهای ناشی از خاک افغانستان می‌تواند برای کشورهای آسیای مرکزی قانع کننده‌تر و مهم تر از استدلال عدم مشارکت در بلوک‌های سیاسی باشد. این تحلیل‌گر که در برنامه‌ریزی کمپین‌های ضد تروریستی در عراق و افغانستان مشارکت داشته است، افزود: «شرایط جدید بوجود آمده این فرصت را به ایالات متحده می‌دهد که مجددا به ازبکستان (و همچنین تاجیکستان و ترکمنستان) برای دسترسی به زیرساخت‌های نظامی آنها درخواست دهد». در عین حال، وی به مقام‌های ذی صلاح ایالات متحده توصیه می‌کند که لازم است در چارچوب این تلاش‌ها، یک رویکرد اساسا متفاوت را به کار ببرند - به جای اینکه فورا گفتگو را با بازیگران منطقه ای، پیرامون استقرار هواپیماهای بدون سرنشین خود در قلمروی آنها آغاز کنند؛ برای شروع، یک پیشنهاد با ارزش - مانند آموزش و تجهیزات در زمینه مسائل امنیت مرزی- را به این کشورها ارائه دهند.
در شرایط کنونی جهانی، سیاست مشخص شده توسط ائتلاف جهانی ضد داعش پیرامون گسترش مشارکت با آسیای مرکزی چندان عجیب به نظر نمی‌رسد. همانطور که کارشناسان قزاقستانی مشارکت نمایندگان کشورهای آسیای مرکزی در رویدادهای ریاض را یک رویه دیپلماتیک معمولی می‌دانند. با این حال، با توجه به نگرانی آشکار طرف روسی در مورد وضعیت منطقه، به راحتی می توان حدس زد که چگونگی تکامل این تعامل در آینده، برای روسیه از چه اهمیتی برخوردار خواهد بود.  
انتهای مطلب/