مطالعات شرق/

یوناما به تازگی، گزارشی را درباره میزان تلفات غیرنظامیان در افغانستان، از زمان به قدرت رسیدن طالبان در این کشور در 15 آگوست 2021، منتشر کرده است. هرچند از زمان به قدرت رسیدن طالبان، میزان این تلفات کاهش پیدا کرده اما تهدیدهای ناشی از حملات انتحاری و بمب‌های دست‌ساز کنار جاده‌ای و مغناطیسی (بخصوص برای برخی گروه‌ها) همچنان به قوت خود باقی است. طبق گزارش یوناما، حملات انتحاری که داعش خراسان متهم درجه اول آن است، مرگبارتر از گذشته شده‌اند و در هر حمله، به طور میانگین، تعداد بیشتری از غیرنظامیان کشته و زخمی می‌شوند. یوناما در این گزارش، به حملات متعدد صورت گرفته به عبادتگاه‌ها و هزاره‌ها و همچنین به رفتارهای تند طالبان در قبال خبرنگارانی که در صدد تهیه گزارش از این حملات هستند اشاره می‌کند. در نوشتار پیش رو، کیت کلارک کارشناس «شبکه تحلیلگران افغانستان»، ضمن بررسی این گزارش، تحلیل خود را از آن ارائه می‌کند.
 
پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان در 15 آگوست 2021، آخرین مرحله از جنگ چند ده ساله افغانستان نیز به پایان رسید. این جنبش، طی چند هفته، توانست با شکست دادن آخرین نیروهای امنیتی بازمانده افغانستان، کنترل کل کشور را در دست گیرد. پایان یافتن جنگ بین سه بازیگر مسلح اصلی در دوران پسا 2001 (طالبان، نظامیان خارجی و نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی افغانستان)، سبب کاهش چشمگیر تعداد تلفات غیرنظامیان شد ـ هرچند که آن را به صفر نرساند.

در بازه زمانی 15 آگوست 2021 تا 30 می 2023 (بازه زمانی یوناما برای تهیه این گزارش)، تعداد 3774 مورد تلفات غیرنظامیان، شامل 1095 کشته و 2679 زخمی، به ثبت رسیده است. ارقام ارئه شده برای این دوره 21 ماهه، در مقایسه با گزارش‌های قبلی یوناما از سال 2009 به بعد، به طور چشمگیری کمتر شده است (به لحاظ میانگین تلفات ماهیانه غیرنظامیان). در سال 2009، میانگین تلفات غیرنظامیان در هر ماه تقریبا سه برابر بیشتر از آمار این 21 ماه بود؛ در سال 2016 نیز این رقم حدودا پنج برابر بیشتر بود.

بخصوص، کاهش تلفات غیرنظامیان از 15 مارس 2021 به بعد، در مقایسه با ماه‌های خشونت بار منتهی به سقوط کابل، چشمگیرتر هم هست. در سه ماهه آخر سال 2020، بدترین آمار از تلفات غیرنظامیان به ثبت رسیده است؛ در این دوره، برای اولین بار، آمار تلفات با ورود به فصل زمستان بیشتر شد. برای شش ماهه نخست سال 2021، یوناما حدود 5200 مورد مرگ و جراحت را ثبت کرد که حدود نیمی از آنها تنها طی دو ماه می و ژوئن رخ داده بود. شبکه تحلیلگران در واکنش به این آمار تلفات وحشتناک، چنین گزارش داد: «این تصور که تصرف مناطق توسط طالبان از 1 می بدون خونریزی بوده است، به واسطه گزارش شش ماهه یوناما درباره تلفات نظامیان خنثی می‌شود... افزایش صدمات وارده به غیرنظامیان، همزمان با تلاش طالبان برای تصرف اراضی بوده است.»

طی یک دوره حدودا دوازده ساله، از سال 2009 تا 30 ژوئن 2021 (زمانی که یوناما آخرین گزارش خود را در دوران قبل از به قدرت رسیدن طالبان منتشر کرد)، تعداد غیرنظامیان کشته یا زخمی شده در جنگ، حدود 55.041 نفر اعلام شد. البته اینها تلفاتی بودند که یوناما توانسته بود تأیید کند و آمار واقعی احتمالا از این هم بیشتر بوده است. وقفه‌ای که پس از به قدرت رسیدن طالبان، در خشونت‌های مرتبط با جنگ به وجود آمد، فوری و برای اکثر مردم بود و همچنان ادامه‌دار بوده است. خیلی از مردم، برای اولین بار طی این سال‌ها، توانسته‌اند به سفر بروند، بدون ترس از حملات توپخانه‌ای و هوایی به کشاورزی بپردازند و بدون نگرانی، به خرید یا به محل کار خود بروند. با این حال، خطر حملات، برای همه اقشار مردم کاهش پیدا نکرده است. هرچند خشونت در حال حاضر در سطح بسیار پایین‌تری است اما هنوز برخی گروه‌های خاص در معرض حمله قرار دارند. به علاوه، به نظر می‌رسد که بیشتر تلفات غیرنظامیان، آسیب جانبی ناشی از حمله به اهداف نظامی نبوده بلکه نتیجه حملات عمدی به غیرنظامیان و اهداف غیرنظامی بوده است. 

تمرکز یوناما روی بمب‌های دست ‌ساز
طبق گزارش یوناما در بازه زمانی 15 آگوست 2021 تا 30 می 2023، حدود سه چهارم مجموع تلفات غیرنظامیان، مربوط به حمله با بمب‌های دست ساز بوده است. یوناما، هم حملات انتحاری (حمل بمب جاسازی شده در لباس‌هایی نظیر جلیقه‌های انتحاری توسط افراد) و هم بمب‌های کار گذاشته شده در خودروها، کنار جاده‌ها یا ساختمان‌ها را در این دسته قرار داده است. بالا بودن آمار تلفات در این دسته باعث شده است تا یوناما در این گزارش، توجه خود را معطوف به بمب‌های دست ساز و «تلفات ناشی از حملات کورکورانه با بمب‌های دست ساز به مناطق پرجمعیت، از جمله عبادتگاه‌ها، مدارس و بازارها» کند. علاوه بر این، در این گزارش به دو عامل دیگر تلفات از 15 آگوست 2021 نیز اشاره شده است: قتل‌های هدفمند (که باعث کشته و زخمی شدن 148 غیرنظامی شده است)؛ و افرادی که به واسطه بقایای مواد انفجاری به جای مانده از دوران جنگ کشته و زخمی شده‌اند ( 639 غیرنظامی).

یوناما اکثر تلفات حاصل از بمب‌های دست ساز در این دوره 21 ماهه را به گروه «داعش خراسان» (1.701) نسبت داده است اما تصریح می‌کند که «تعداد قابل توجهی از این تلفات (1095)... ناشی از حملاتی است که هیچ فرد یا گروهی مسئولیت آن را قبول نکرده و/یا یوناما نتوانسته است عامل آن را تأیید کند.» افزایش حملات منتسب به داعش خراسان، پس از دوره‌ای رخ داد که استفاده این گروه از این بمب‌ها کاهش یافته بود (تصویر ذیل را ببینید). یوناما همچنین به این موضوع اشاره می‌کند که از زمان به قدرت رسیدن طالبان، حملات انتحاری چگونه مرگبارتر شده‌اند و تعداد کشته‌ها و زخمی‌ها در هر حمله، به طور میانگین، افزایش یافته است. البته این برخلاف یک جریان دیگر بوده است: کاهش سالانه تعداد حملات انتحاری و در نتیجه کاهش مجموع تلفات ناشی از آن، از سال 2018 به بعد؛ به نحوی که  این حملات از 50 حمله در سال 2018 که منجر به کشته و زخمی شدن 2473 غیرنظامی شد، به 8 حمله با 855 کشته و زخمی در سال 2022 کاهش یافت (جدول ذیل را ببینید). اما از سال 2018 تا 2020، میانگین تعداد غیرنظامیان کشته و زخمی شده در هر حمله انتحاری هرگز بیش از 49 نفر (در سال 2018) نبوده است. در دوره پس از به قدرت رسیدن طالبان در سال 2021، تعداد تلفات در هر حمله، به طور میانگین، به 251 غیرنظامی افزایش یافت (که همگی منتسب به داعش خراسان بودند) و این رقم در سال‌های بعد، به 75 نفر در هر حمله رسید.    چه کسانی هدف بمب‌های دست ساز قرار گرفتند؟
یوناما از سه موضوع به عنوان کانون‌های نگرانی نام می‌برد: حمله به عبادتگاه‌ها، حمله به هزاره‌ها و آسیب‌های وارد شده به غیرنظامیان در حملات انجام شده بر ضد طالبان.
بیش از یک سوم همه تلفات غیرنظامیان که از زمان به قدرت رسیدن طالبان، توسط یوناما، به ثبت رسیده است، در جریان حمله به عبادتگاه‌ها رخ داده است. طی سال‌های اخیر، تعداد این حملات کاهش یافته بود اما از زمان روی کار آمدن طالبان، این حملات دوباره اوج گرفت. تعداد 9 حمله در سال 2018 و 2019 (به ترتیب، با 435 و 219 نفر تلفات غیرنظامیان)؛ 6 حمله در سال 2020 (با 34 نفر تلفات غیرنظامیان)؛ 4 حمله در سال 2021، پس از به قدرت رسیدن طالبان (با 583 مورد تلفات غیرنظامیان)؛ و 14 حمله در سال 2022 (با 631 نفر تلفات غیرنظامیان). یوناما اکثر این تلفات را ناشی از حملات داعش خراسان می‌داند ـ 9 حمله جداگانه که منجر به 853 مورد تلفات غیرنظامیان (شامل 284 کشته و 569 زخمی) شده است. در نمودار ذیل، تعداد تلفات غیرنظامیان بر اثر این حملات، طی 5 سال گذشته نشان داده شده است. بیش از نیمی از غیرنظامیان کشته و زخمی شده در جریان حمله به عبادتگاه‌ها، شیعیان بوده‌اند (686 نفر از مجموع 1218 نفر). سایر گروه‌هایی که هدف قرار گرفتند نیز صوفی‌ها (331) و سنی‌ها (196) بوده‌اند ـ براساس گزارش رسانه‌ها، چنین به نظر می‌رسد که بیشتر سنی‌های هدف گرفته شده در این حملات، صوفی بوده‌اند؛ البته یوناما جزئیات دقیقی در این باره ارائه نمی‌کند. 5 سیک نیز عامدانه در این حملات کشته و زخمی شده‌اند.
تاکنون، تعداد زیادی از هزاره‌ها‌ (که اکثر قریب به اتفاق آنان شیعه هستند)، هم در عبادتگاه‌ها و هم در مدارس و اماکن آموزشی، در وسایل حمل و نقل عمومی و در محلات پرجمعیت هزاره نشین کشته و زخمی شده‌اند. یوناما از زمان به قدرت رسیدن طالبان، تلفات هزاره‌های غیرنظامی را 345 نفر (95 کشته و 250 زخمی) ثبت کرده است.

یوناما، به تفصیل برخی حملات انجام شده در این دوره در کابل، را که باعث آسیب رسیدن به هزاره‌ها شده شرح داده است؛ از جمله دو حمله در محرم 2022، حمله با یک بمب دست ساز به یک بازار در تاریخ 6 آگوست که منجر به مرگ 3 غیرنظامی و زخمی شدن 54 نفر دیگر شد و انفجار بمب وصل شده به یک مینی بوس در 7 آگوست که باعث کشته شدن 2 نفر و زخمی شدن 22 تن دیگر شد. 
در همان سال، وقوع 3 حمله به اماکن آموزشی در منطقه هزاره نشین «دشت برچی» کابل هم دست کم 236 مورد تلفات در پی داشت. 19 آوریل 2022، چند حمله پیاپی با بمب‌های دست ساز به دبیرستان «عبدالرحیم شهید» (18 کشته و 44 زخمی) و «مرکز آموزشی ممتاز» رخ داد. در بین کشته‌ها و زخمی‌ها، 47 کودک (کشته شدن 12 پسر و زخمی شدن 34 پسر و یک دختر) و 4 زن (یک کشته و سه زخمی) دیده می‌شد.

30 سپتامبر، حمله انتحاری به «مرکز آموزشی کاج» در «دشت برچی»، باعث کشته و زخمی شدن 168 تن (54 کشته و 114 زخمی) شد که اغلب آنها زنان و دختران جوان (48 کشته و 67 زخمی) بودند. جوان‌ترین قربانی، یک دختر 14 ساله بود که در این حمله زخمی شده بود.
اگر تعداد تلفات غیرنظامیان را در حمله به عبادتگاه‌های شیعیان و مردم هزاره با هم جمع کنیم، تعداد تلفات این دو گروه هم پوشاننده مشخص می‌شود: از مجموع 2814 غیرنظامی کشته یا زخمی شده در حمله با بمب‌هاب دست ساز، در دوره 21 ماهه مورد مطالعه، 1031 نفر هزاره و/ یا شیعه بوده‌اند. یوناما اکثر حملات انجام شده بر ضد شیعیان را به گروه فرقه‌گرای داعش خراسان نسبت داده است اما تعداد قابل توجهی از حملات نیز هستند (مثل سه حمله به مدارس و مراکز آموزشی ذکر شده در بالا) که عوامل آن هنوز مشخص نشده‌اند. هر چند یوناما تعداد حملات داعش خراسان به عبادتگاه‌های شیعیان را تفکیک نمی‌کند اما در مجموع، عنوان می‌کند که اکثر حملات انجام شده در این بازه زمانی به همه عبادتگاه‌ها، توسط داعش خراسان انجام شده است (9 حمله از بین 15 حمله). متأسفانه، این الگوی حمله، قبل از به قدرت رسیدن طالبان نیز مسبوق به سابقه بوده است.

نکته آخری که یوناما به آن می‌پردازد، غیرنظامیانی هستند که در جریان حملات انجام شده بر ضد طالبان به وسیله بمب‌های دست ساز، آسیب دیده‌اند. طبق این گزارش، تعداد 426 غیر نظامی که یا رهگذر بوده و یا جزو مقام‌های غیرنظامی امارت اسلامی بوده‌اند، در جریان این حملات کشته (63) یا زخمی (363) شده‌اند. به گفته یوناما، بیش از دو سوم این حملات توسط داعش خراسان انجام شده است.

نتیجه‌گیری
یوناما در گزارش خود، از گروه‌های مسلح می‌خواهد تا «روند استفاده کورکورانه از بمب‌های دست ساز (به خصوص در مناطق پرجمعیت) و حمله به غیرنظامیان و اهداف غیرنظامی (مثل عبادتگاه‌ها و مراکز آموزشی) را متوقف کنند.» این سازمان همچنین از طالبان می‌خواهد تا با انجام «تحقیقات مستقل، بی طرفانه، فوری، کامل، موثر و شفاف درباره حمله با بمب‌های دست ساز، تمام تلاش خود را برای شناسایی و تعقیب عاملان این حملات به کار برد» و «با مشورت جوامع آسیب دیده، بخصوص هزاره‌ها، تلاش‌ خود را برای تقویت امنیت و حفاظت از عبادتگاه‌ها، اماکن آموزشی و سایر مناطقی که در خطر حمله با بمب‌های دست ساز قرار دارند، افزایش دهد.»

وزیر خارجه طالبان نیز در پاسخ به این گزارش عنوان کرده است که نیروهای امنیتی امارت اسلامی، به شکل فعال و موفقی در حال تعقیب نیروهای داعش خراسان هستند و «سطح تلفات غیرنظامیان روند نزولی داشته و با گذشت زمان، شاهد کاهش کامل نا امنی‌ها خواهیم بود.» این وزارتخانه همچنین عنوان کرد که «تأمین امنیت عبادتگاه‌ها، حرم‌های مقدس، مدارس، اماکن مذهبی شیعیان و مراکز آموزشی و غیره، جزو اولویت‌های نیروهای امنیتی است.» به گفته وزیر خارجه طالبان، توجه امارت اسلامی به وظیفه خود برای حفاظت از همه افغان‌ها، از جمله هزاره‌ها، از این حقیقت مشخص می‌شود که «در برخی موارد، مجاهدین امارت اسلامی حتی در دفاع از شیعیان به شهادت رسیده‌اند. برای مثال، 5 آگوست 2022، به دنبال وقوع یک انفجار بزرگ در جریان مراسم روز عاشورا در منطقه "سر کاریز" در نزدیکی "مسجد امام باقر (ع)"، چند تن از مجاهدین امارت اسلامی جان خود را از دست دادند.»

همان طور که مقام‌های طالبان در اظهارات خود بیان می‌کنند، بسیاری از افغان‌ها هم مهم‌ترین تأثیر به قدرت رسیدن طالبان در زندگی روزمره خود را کاهش ناگهانی تلفات غیرنظامیان و پایان یافتن خطرهای مربوط به خشونت‌های ناشی از درگیری می‌دانند. با این حال، ترس از حملات، برای همه اقشار به پایان نرسیده است. هزاره‌ها و شیعیان افغانستان هنوز در معرض حملات داعش خراسان و دیگر عناصر ناشناخته هستند. گروه‌های دیگری چون صوفی‌ها، سلفی‌ها و هندوها و سیک‌های افغانستان هم در معرض این حملات قرار دارند.
در همین حال، یوناما به نوع دیگری از خشونت‌ها که در برابر غیرنظامیان افغانستان قرار دارد اشاره می‌کند: ادعاهای مطرح شده درباره رفتار خشن طالبان در برابر خبرنگارانی که در صدد تهیه گزارش از صحنه این حملات هستند.

این سازمان در گزارش خود چنین می‌نویسد: «یوناما چندین رویداد را به ثبت رسانده که در جریان آنها، از ورود خبرنگاران به مکان‌هایی که در آنجا حملات پر تلفاتی رخ داده جلوگیری شده است؛ از جمله از طریق استفاده بیش از حد یا نامناسب از زور، تهدید و یا دستگیری و بازداشت خودسرانه. برای مثال، 11 فوریه 2022، نیروهای امنیتی حکومت غیر رسمی طالبان، شماری از خبرنگاران را که قصد تهیه گزارش از حادثه انفجار "مسجد جامع قلعه نو" در ولایت بادغیس را داشتند، مورد ضرب و شتم قرار دادند. همچنین گفته می‌شود که نیروهای امنیتی، برای متفرق کردن خبرنگاران و ممانعت از فیلمبرداری آنها از صحنه حادثه، تیر هوایی شلیک کردند.»

اما طالبان در دفاع از خود عنوان کرد که اتهام‌های وارد شده به طالبان درباره ممانعت از کار خبرنگاران در تهیه گزارش، در واقع تلاش برای حفظ جان آنها بوده است:
اگر مواردی از خشونت علیه خبرنگاران وجود داشته، دلیل آن، جلوگیری از وارد آمدن تلفات به خبرنگاران در حملات ثانویه‌ای است که معمولا بعد از حمله اصلی صورت می‌گیرد. چون دشمن معمولا تلاش می‌کند برای بالا بردن تلفات یک حادثه، انفجارهایی را در بین خبرنگاران صورت دهد. در این بین، اقدام‌های پیشگیرانه طالبان ممکن است برخی نارضایتی‌ها را نیز ایجاد کند.

در سوی دیگر، هم در گزارش جولای 2022 یوناما و هم در گزارش «ریچارد بنت» گزارشگر ویژه سازمان ملل در وضعیت حقوق بشری افغانستان، به تهدیدهای دیگری اشاره شده است که از سوی خود دولت متوجه غیرنظامیان می‌شود. برای مثال، «بنت» در گزارش فوریه 2023 خود، به افزایش نقض آزادی‌های اساسی (از جمله، حق برگزاری تجمع‌های مسالمت آمیز و حق آزادی بیان) از سوی دولت طالبان اشاره می‌کند. همچنین ادعاهای وی درباره اینکه دولت افغانستان از طریق ایجاد ترس و اتخاذ سیاست‌های سرکوبگرانه در حال حکومت بر کشور بوده و مقام‌های دولتی، نوعی نقض نظام‌مند حقوق زنان و دختران را در پیش گرفته‌اند، افزایش یافته است. اما ذبیح‌الله مجاهد سخنگوی طالبان، گزارش سپتامبر 2022 را «جانبدارانه و به دور از واقعیت» دانست و عنوان کرد که این گزارش دارای یک سری اطلاعات غلط است که به شکل نادرستی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. به گفته وی، حقوق زنان و اقلیت‌ها و همچنین حقوق بشر در افغانستان رعایت می‌شود.

گزارش حقوق بشری یوناما در جولای 2022 نیز به وجود یک «الگوی آشکار درباره هدف گرفتن گروه‌هایی خاص از سوی مقام‌های غیررسمی کشور» اشاره دارد؛ این گروه‌های خاص عبارتند از: اعضای سابق نیروهای امنیت ملی افغانستان، مقام‌های دولت سابق، افرادی که متهم به داشتن رابطه با گروه‌های مسلح اپوزیسیون هستند، اعضای داعش خراسان، جبهه مقاومت ملی، خبرنگاران و جامعه مدنی، فعالان حوزه حقوق بشر و حقوق زنان و کسانی که به نظر طالبان، متهم به انجام «جرایم اخلاقی» هستند. یوناما همچنین مدعی است که حکم طالبان برای عفو عمومی مقام‌های دولت سابق، بخصوص اعضای سابق نیروهای امنیت ملی افغانستان، نقض شده است. اما مجاهد، این گزارش را «نادرست» و «تبلیغاتی» دانست و عنوان کرد که تاکنون هیچ قتل فراقانونی انجام نشده و اگر کسی مرتکب چنین عملی شده باشد، براساس شریعت مجازات می‌شود.

در واقع، گزارش‌های مختلف حقوق بشری، اشاره به این موضوع دارند که هرچند درگیری‌های مسلحانه در افغانستان عمدتا به پایان رسیده و خطر خشونت‌های مرتبط با درگیری‌‌‌ها، برای اغلب شهروندان کاهش یافته است اما افغانستان هنوز یک کشور آرام به حساب نمی‌آید.
انتهای مطلب/