مطالعات شرق/

ایران می‌تواند در آینده نزدیک به یکی از بزرگ‌ترین هاب‌های/ قطب های گازی خاورمیانه تبدیل شود. این کشور دومین ذخایر بزرگ گازی اثبات شده در جهان را در اختیار داشته و قصد دارد به مهم‌ترین واسطه بین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان گاز در اوراسیا تبدیل شود. صحبت‌های اخیر "جواد اوجی"، وزیر نفت ایران در هفتم ژوئن(17 خرداد 1402) در خصوص برنامه های این کشور برای احداث هاب گازی در منطقه عسلویه در سواحل خلیج فارس گواه این امر است. وی همچنین اعلام کرد که روسیه، قطر و ترکمنستان نیز در این پروژه هاب گازی شرکت خواهند کرد.
ایران از سال 2021، اقدام‌هایی را در جهت تبدیل شدن تدریجی به این هاب بزرگ گازی انجام داده است. در این راستا، در نوامبر سال 2021، توافقنامه سوآپ گازی این کشور با ترکمنستان و آذربایجان منعقد شد. بر اساس این سند، ترکمنستان گاز استان‌های شمال شرق ایران را تامین می کند (در فصل گرما، عرضه گاز به 250 میلیون متر مکعب در روز می رسد). تهران نیز به نوبه خود، به آذربایجان گاز صادر می‌کند.
همچنین اخیرا ایران اعلام کرده است که بدهی گازِ سال‌های 2007 تا 2013 خود را به ترکمنستان به طور کامل پرداخت کرده است. پیش از این، تاخیر در پرداخت‌ها مانع توسعه بیشتر همکاری‌ها بین این دو کشور می‌شد.
از سوی دیگر، روسیه هم در حال انجام مذاکرات پیرامون عملیات سوآپ گازی با ایران است. در ماه فوریه، "الکسی میلر"، مدیرعامل گازپروم برای بررسی تهیه نقشه راه همکاری با بخش نفت و گاز ایران به تهران سفر کرد. در ماه می نیز "الکساندر نواک"، معاون نخست وزیر روسیه به ایران رفت. وی در خصوص این سفر اظهار داشت که مسکو و تهران در حال برنامه‌ریزی برای ایجاد یک پلتفرم تجارت الکترونیک در جنوب ایران هستند. قرار است در آنجا از گاز تولیدی مشترک شرکت‌های روسی و ایرانی استفاده شود.
 بدین ترتیب روسیه در آینده، گاز را از طریق خطوط لوله گاز در آذربایجان به شمال ایران عرضه خواهد کرد و در مقابل می تواند گاز تولیدی مشترک با شرکت‌های ایرانی در جنوب این کشور را به سایر کشورها صادر کند. در فوریه سال 2023، نوشادی، مدیر عامل و رئیس هیئت مدیره شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران (IGEDC) اعلام کرد که ایران آماده دریافت گاز روسیه و عرضه آن به تقاضاکنندگان این سوخت است.
البته ترکمنستان نیز ممکن است به طرح روسیه-ایران بپیوندد. سوآپ گازی با مشارکت عشق‌آباد، در سفر الکسی میلر به عشق آباد در فوریه امسال مورد بحث قرار گرفت.
 با این حال، عرضه گاز به برخی مصرف کنندگان (مخصوصا پاکستان و هند) همچنان مشکل ساز خواهد بود. در جولای سال 2022، گازپروم و شرکت ملی نفت ایران یادداشت تفاهمی در مورد سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز ایران امضا کردند. بخشی از بودجه این توافقنامه، صرف اجرای پروژه‌های بزرگ و کوچک ال ان جی (مایع‌سازی گاز) خواهد شد. این امر می‌تواند مسیر گاز روسیه را تا مصرف کنندگان در جنوب آسیا، به طور قابل توجهی کوتاه کند. اما مشکل اینجاست که ایران فناوری‌ مایع‌سازی گاز را هنوز به طور کامل در اختیار ندارد (در سال 2020 کار بر روی دو پروژه South Pars LNG و Persian LNGمتاثر از تحریمها متوقف شد^[1]) و روسیه هم فعلا فقط می‌تواند روی پروژه‌های مقیاس کوچک سرمایه‌گذاری کند.
 گزینه دیگر، می‌تواند ساخت خطوط لوله باشد. به گفته طرف ایرانی، یک خط لوله تا مرز پاکستان (که پروژه "پاکستان استریم" در آنجا اجرا خواهد شد) در حال ساخت است که ممکن است در آینده تا هند هم ادامه یابد.
موضوع صادرات گاز روسیه به پاکستان از طریق ایران در نشست کمیسیون بین دولتی روسیه-پاکستان در ژانویه سال جاری مورد بررسی قرار گرفت. به طور همزمان مقدمات انعقاد توافقنامه «پاکستان استریم» نیز آغاز شد.
یک گزینه نیز می‌تواند صادرات از طریق کارخانه‌های ال ان جی در عمان باشد. ایران و عمان در سال 2018 قراردادی را برای ساخت خط لوله گاز زیر آب امضا کردند اما با این حال، در آوریل سال 2023، تازه دو کشور توافق کردند یک کمیته فنی برای مطالعه چشم اندازهای این پروژه تشکیل دهند. البته تحریم‌های آمریکا هم می‌تواند مانعی بر سر اجرای این پروژه باشد. این تحریم‌ها همچنین ممکن است از مشارکت قطر در هاب گازی اعلام شده توسط ایران جلوگیری کنند.
 قطر (بر خلاف برخی کشورهای دیگر) هیچ مناقشه جدی با ایالات متحده ندارد و احتمال دارد به خاطر چشم اندازهای یک هاب ایرانی نیز روابط خود را با واشنگتن به مخاطره نیاندازد. بویژه اینکه در سال 2022، ایالات متحده، موقعیت متحد اصلی خارج از ناتو را به قطر داده است.
 در مجمع اقتصادی قطر که ماه می سال جاری برگزار شد، نیز کارشناسان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به بررسی آینده همکاری‌های اقتصادی بین کشورهای عربی و ایران با توجه به تحریم‌های آمریکا پرداختند. به عنوان مثال، "مهران حقیریان"، کارشناس قطری و مدیر ابتکارهای منطقه‌ای در بنیاد بورس و بازار، در این مجمع خاطرنشان کرد که در حال حاضر مانع اصلی توسعه همکاری‌ها با ایران، تحریم‌های آمریکا بویژه در بخش بانکی است. اگرچه راه‌هایی برای دور زدن این تحریم‌ها وجود دارد (به عنوان مثال، از طریق مکانیسم‌های بشردوستانه قطعنامه 2664 شورای امنیت سازمان ملل)، اما دیگر نمی توان سرمایه‌گذاری‌های چند میلیون دلاری را تحت پوشش آنها پنهان کرد.
 بنابراین، در حال حاضر احتمال مشارکت قطر در پروژه هاب در جنوب ایران به دلیل تحریم‌ها محدود است. مشارکت ترکمنستان در این پروژه نیز با در نظر گرفتن ظرفیت‌های موجود خطوط لوله، فعلا تنها در قالب سوآپ‌های گازی با آذربایجان و روسیه امکان پذیر است. بنابراین روسیه همچنان شرکت کننده اصلی در پروژه ایران است. به گفته "سرگئی ریابکوف"، معاون وزیر امور خارجه روسیه، اجرای این پروژه فعلا در مرحله اولیه خود قرار دارد. وی در واکنش به اظهارات وزیر نفت ایران خاطرنشان کرد که روسیه از «ابتکارهایی که به حل مشکل امنیت انرژی کمک می کنند» استقبال می‌کند و «فعالان اقتصادی (اپراتورهای اقتصادی) و نهادهای تخصصی مربوطه در قوه مجریه قطعا این ایده را به طور جدی بررسی خواهند کرد».
با وجود همه اینها، با توجه به سرعت توسعه همکاری‌های روسیه-ایران در یک سال گذشته و علاقه متقابل طرف‌ها به کار مشترک در حوزه گاز، این پروژه ممکن است در آینده نزدیک اجرایی شود.