اتحادیه اروپا و آمریکا استراتژی مشترکی در آسیای مرکزی ندارند. آنها در قزاقستان بیشتر شبیه به رقبا عمل می کنند که بویژه در رقابت بین شرکت‌های خصوصی در بخش نفت و گاز این کشور احساس می‌شود. اتحادیه اروپا برای نشان دادن جایگاه بالای خود به عنوان یک بازیگر بین المللی و شریک برابر ایالات متحده وارد منطقه شده است. با این حال، با توجه به فعال شدن ایالات متحده در آسیای مرکزی در سال 2023، می توان انتظار داشت که اتحادیه اروپا در بسیاری از موقعیت ها مجبور به تسلیم شود.

مطالعات شرق/
 
براساس نظرسنجی‌های جامعه شناسان، روسیه مهم‌ترین شریک قزاقستان هم در حوزه اقتصادی و هم در حوزه امنیتی است. با این حال، با وخامت روابط بین مسکو و غرب؛ اتحادیه اروپا و آمریکا فعالیت‌های خود را در این کشور افزایش داده و به دنبال اعمال فشار بر مواضع "آستانه" هستند. در عین حال، آنها از روش‌های معمول خود در جهت "دموکراتیزه سازی" این کشور نیز استفاده می کنند.
 بر اساس اطلاعات روزنامه نگاران آمریکایی، نظامیان آمریکایی برای بی اعتبار کردن ایران، چین و روسیه، در حوزه اطلاعات قزاقستان مداخله می‌کنند. واشنگتن تحت عنوان دفاع از «آزادی بیان» از احساسات ضد دولتی حمایت می کند. حتی اصلاحات قاسم ژومارت توکایف که مورد حمایت مردم است به عنوان ابزار فشار و انتقاد از حکومت مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مقاله، ناتالیا ارمینا، دکترای علوم سیاسی و استاد دانشگاه دولتی سن پترزبورگ، در خصوص راهبرد اتحادیه اروپا و ایالات متحده در سال 2023 در رابطه با قزاقستان پیش بینی‌هایی داشته است.

"نقاط تماس"
تعامل بین اتحادیه اروپا و قزاقستان در سال 2023، مانند سال‌های گذشته، در چارچوب استراتژی آسیای مرکزی در سال 2019 و همچنین در چارچوب توافقنامه مشارکت و همکاری گسترده بین اتحادیه اروپا و قزاقستان که از اول مارس سال 2020 لازم الاجرا شده است ایجاد خواهد شد. هدف این اسناد، شکل گیری نقاط کلیدی همکاری در یک دوره زمانی طولانی عنوان شده است. قابل توجه است که این اسناد نه تنها به قزاقستان، بلکه به چندین کشور منطقه که اتحادیه اروپا به آنها علاقه مند است مربوط می شوند. بروکسل اعلام کرده است که امضای این اسناد توسط کشورهای آسیای مرکزی به معنای توافق برای اجرای الزامات اتحادیه اروپا در حوزه اصلاحات سیاسی و اقتصادی است.
بر اساس استراتژی اتحادیه اروپا برای آسیای مرکزی، آن کشورهای منطقه که به طور فعال الزامات تعیین شده برای اصلاحات سیاسی و اقتصادی را اجرا می کنند، می توانند روی امتیازهای تجاری حساب کنند. جالب است که حتی ارائه امتیازهای تجاری توسط بروکسل به عنوان ابزاری برای ارتقاء استانداردهای اتحادیه اروپا در تولید و توزیع کالاها، تغییر فضای کسب و کار، گسترش سرمایه گذاری‌ها و ایجاد لجستیک جدید در نظر گرفته می شوند. با وجود اصلاحات اعلام شده در قزاقستان، نهادهای اروپایی، مانند اتحادیه اروپا نسبت به انتخاب قاسم ژومارت توکایف به عنوان رئیس جمهور، نسبتا بی‌تفاوت بودند.
همچنین لازم به ذکر است که از دید اتحادیه اروپا، قزاقستان نقش استراتژیکی در حل مشکل افغانستان دارد. در عین حال، بروکسل سعی دارد مشکلات امنیتیِ - نه تنها قزاقستان - بلکه سایر کشورهای آسیای مرکزی را با منطقه ای بزرگتر مرتبط سازد. در اینجا شکل گیری تعامل بین اتحادیه اروپا و کشورهای آسیای مرکزی و آسیای جنوبی مد نظر است. با این حال، بروکسل با استناد به قطعنامه‌های سازمان امنیت و همکاری اروپا و سازمان ملل، مسئولیت کامل امنیت منطقه را بر عهده نمی گیرد.
شکل‌گیری روابط متقابل بین کشورهای منطقه و کشورهای عضو مشارکت شرقی از اهمیت زیادی در اجرای استراتژی اتحادیه اروپا برای آسیای مرکزی برخوردار است. شکل گیری این روابط از طریق شبکه حمل و نقل گسترده ترانس اروپایی و اجرای پروژه‌های انرژی که به توسعه پتانسیل دریای خزر و دریای سیاه کمک می کند - در واقع، شکل گیری جریان‌های حمل و نقل جدید اوراسیا و مسیرهای جدید "شمال-جنوب" و "شرق-غرب" – امکان پذیر است.
اتحادیه اروپا بر این باور است که همکاری‌های آتی با آسیای مرکزی پیرامون حوزه‌های مورد علاقه بروکسل توسعه خواهد یافت.
منظور از حوزه‌های مورد علاقه بروکسل، در درجه اول، دستور کار آب و هوا، انرژی و امنیت (از قاچاق مواد مخدر تا تهدیدهای تروریستی) است. در میان این مسائل، اتحادیه اروپا بیشتر بر "دستور کار سبز" مطابق با توافقنامه آب و هوایی پاریس برای ایجاد یک اقتصاد کم کربن تمرکز دارد. اتحادیه اروپا برای تحقق این هدف و همچنین برای حل مسائل امنیتی در همکاری با قزاقستان به سازمان هایی مانند سازمان ملل و سازمان تجارت جهانی متکی است. نقش ویژه در حل و فصل این موضوع به نماینده ویژه اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی که نقش یک کانال ارتباطی را بین کشورهای منطقه و بروکسل ایفا می کند، محول شده است.
ایالات متحده، بر خلاف اتحادیه اروپا، رویکرد هدفمندانه تری نسبت به تعامل با قزاقستان داشته و بیشتر بر مشکل امنیت جهانی تمرکز دارد. این رویکرد آمریکایی نسبت به تفسیر امنیت در منطقه، به عنوان یک مشکل جهانی از سوی بروکسل نیز پذیرفته شده است. تعامل آمریکا و قزاقستان از همان ابتدا در چارچوب امنیت هسته ای شکل گرفت و با حذف زیرساخت‌های هسته‌ای نظامی قزاقستان در ارتباط بود. حتی با توجه به رشد سرمایه گذاری‌های ایالات متحده در بخش نفت و گاز قزاقستان، این کشور هنوز هم از نظر امنیت فراملی مورد توجه ایالات متحده است. دولت قزاقستان نیز همکاری با ایالات متحده بویژه در چارچوب قالب 1+5 را بسیار مؤثر ارزیابی می کند. در واقع هر دو طرف امنیت را مهم‌ترین مرحله برای شکل گیری همکاری‌های چند جانبه می‌دانند.

عامل اقتصادی
توافقنامه مشارکت و همکاری گسترده نقش مهمی در تعامل بین قزاقستان و اتحادیه اروپا ایفا می‌کند. اتحادیه اروپا، قزاقستان را اولین شریک تجاری-اقتصادی در بین همه کشورهای منطقه می‌داند. زیرا قزاقستان اولین کشوری بود که توافقنامه مشارکت گسترده را با این اتحادیه منعقد کرد. علاوه بر این، تقریبا 30 درصد تجارت خارجی قزاقستان را تجارت با اتحادیه اروپا تشکیل می‌دهد. هر چند، به طور کلی، در میان تمام کشورهایی که اتحادیه اروپا با آنها همکاری می کند، قزاقستان رتبه 33 را به خود اختصاص داده است (در عین حال، قزاقستان 41٪ از کل صادرات خود بویژه سوخت را به کشورهای این اتحادیه انجام می‌دهد). بروکسل بسترهای زیادی را برای تقویت همکاری تجاری-اقتصادی ایجاد کرده است. به عنوان مثال، در چارچوب شورای همکاری اتحادیه اروپا-قزاقستان، هیئت های اتحادیه اروپا این فرصت را دارند که به طور منظم با نمایندگان دولتی و تجاری قزاقستان دیدار کنند.
در سال 2023، اتحادیه اروپا با توجه به ساختار موجود صادرات قزاقستان و همچنین به منظور تنوع بخشی به صادرات انرژی، قزاقستان را در اولویت همکاری قرار خواهد داد. باید عرضه نه تنها نفت، بلکه اورانیوم را نیز در نظر گرفت. قزاقستان بیش از 70 درصد نفت خود را به بازارهای اتحادیه اروپا عرضه می کند و پس از روسیه و نروژ در این زمینه در رتبه سوم قرار دارد. قزاقستان همچنین بیش از 21 درصد از اورانیوم مورد نیاز اتحادیه اروپا را تامین می کند. بنابراین، در شرایط فعلی، اهمیت آن به طور آشکار در حال افزایش است.
این بدان معنا نیست که اتحادیه اروپا از فرآیندهای سیاسی داخلی قزاقستان انتقاد نخواهد کرد. بلکه برعکس، هرچه تجارت با اتحادیه اروپا به طور فعال‌تر توسعه یابد، بیشتر در مورد ضرورت اصلاحات سیاسی صحبت خواهد شد، زیرا روابط تجاری-اقتصادی بخشی از قالب سیاسی تعامل اتحادیه اروپا با کشورهای شریک است.
بدین ترتیب، قابل پیش‌بینی است که در سال 2023 اتحادیه اروپا از یک سو همکاری در حوزه انرژی را با قزاقستان توسعه خواهد داد و از سوی دیگر دستور کار سبز را اجرا خواهد کرد. بدین ترتیب، بروکسل در افتتاح بانک اورانیوم با غنای پایین در قزاقستان که توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی کنترل می شود سرمایه گذاری کرده است. علاوه بر این، اتحادیه اروپا قزاقستان را در برنامه EU4Energy برای ارتقای انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره وری موثر از انرژی گنجانده است.
ایالات متحده نیز مانند کشورهای عضو اتحادیه اروپا، به حوزه انرژی قزاقستان علاقه مند است. سرمایه گذاران آمریکایی آماده سرمایه گذاری در این حوزه هستند. تا اکتبر سال 2021، کل حجم سرمایه گذاری‌های خارجی مستقیم ایالات متحده در قزاقستان 40.4 میلیارد دلار بود. با این حال، به گفته کارشناسان آمریکایی، سرمایه گذاری‌های ایالات متحده تنها در بخش هیدروکربن بسیار بیشتر از این آمار رسمی است. در حال حاضر بیش از 500 شرکت با سرمایه ایالات متحده در قزاقستان فعالیت می کنند، از جمله مک دونالد، پروکتر اند گمبل، شورون و بسیاری دیگر.
بر اساس گزارش KazService، در لیست 20 نفر از تأثیرگذارترین افراد در صنعت نفت و گاز قزاقستان، علاوه بر قزاقستانی‌ها، یک آمریکایی و چند اروپایی نیز حضور دارند. کوین لیون آمریکایی، رئیس Tengizchevroil LLP - بزرگ‌ترین شرکت تولید کننده نفت قزاقستان - در ردیف یازدهم این رتبه بندی قرار دارد. سهم قزاقستان در این شرکت تنها 20 درصد است.
به نظر می‌رسد بی‌ثباتی جامعه در قزاقستان به نفع ایالات متحده خواهد بود، زیرا در این صورت شرکت‌های آمریکایی می‌توانند با استفاده از "آشفتگی" موجود قراردادهای سودآور خود را پیش ببرند و بازار مواد خام قزاقستان را بیشتر تصرف کنند.
البته در شرایط فعلی، قزاقستان بیشتر از ایالات متحده به توسعه همکاری‌های تجاری-اقتصادی علاقه مند است. البته سطح تجارت بین این کشورها هنوز بسیار ناچیز است: این سطح در سال 2021 تنها 2 میلیارد دلار بود. بنابراین تعامل تجاری-اقتصادی قزاقستان با آمریکا، برخلاف اتحادیه اروپا، تقریبا ناچیز است و قزاقستان در میان شرکای تجاری ایالات متحده رتبه 81 را در اختیار دارد.
 
جنبه سیاسی
در سال 2023، از اهمیت دستور کار حقوق بشری اتحادیه اروپا نیز کاسته نخواهد شد. در توافقنامه مشارکت گسترده بین قزاقستان و اتحادیه اروپا توجه خاصی به مشکل حقوق بشر در قزاقستان شده است. این موضوع در چارچوب گفتگوی سالانه اتحادیه اروپا و قزاقستان پیرامون حقوق بشر مورد بحث قرار می گیرد. حتی فرمت چنین تعاملی نشان دهنده نگاه از بالای مقام‌های اتحادیه اروپا به قزاقستان و تمایل آنها به ایفای نقش معلم است. اتحادیه اروپا برای تایید نقش خود در توسعه جامعه مدنی در قزاقستان، پروژه‌هایی را از طریق ابزار اروپایی دموکراسی و حقوق بشر و برنامه‌های حمایت از بازیگران غیردولتی و سازمان‌های محلی تأمین مالی می کند.
علاوه بر این، هدف نسبتا مهم این برنامه‌ها، تشکیل یک جامعه مدنی در قزاقستان است که در سطح سازمان‌های غیر دولتی در فرآیندهای سیاسی مشارکت و با بروکسل ارتباط شخصی و حرفه‌ای برقرار کند. چنین برنامه‌هایی پروژه‌های بلندمدت بوده و مستلزم حدود 2 میلیون یورو بودجه هستند. اتحادیه اروپا همچنین نقشه‌راه تعامل با جامعه مدنی قزاقستان را تصویب کرده که در آن اولویت‌های مداخله در توسعه جامعه مدنی را برای خود مشخص نموده است. بدیهی است که اتحادیه اروپا باید برای تحقق این هدف، به تشکیل سازمان‌های غیردولتی و حمایت از جنبش حقوق بشری در قزاقستان اقدام ورزد.
اما ایالات متحده تا حد زیادی بر شکل گیری تعامل با همه طرف‌های شرکت کننده در فرآیندهای سیاسی قزاقستان تمرکز می کند. در عین حال، ایالات متحده همانند اتحادیه اروپا، به طور کلی، هرگونه انتخابات را در کشورهای آسیای مرکزی غیرقانونی می‌داند و از قرقیزستان به عنوان استثنا یاد می‌کند. USAID در چارچوب دموکراسی سازی، به طور فعال در قزاقستان فعالیت داشته و برای حفظ استقلال این کشور تلاش می کند.
با این حال، ایالات متحده خواستار اصلاحات سیاسی فوری نیست، بلکه اصلی ترین هدفش، دور کردن قزاقستان از روسیه است. ایالات متحده در راستای درگیری روسیه در اوکراین، از نگرانی برخی از سردمداران سیاسی قزاقستان در مورد تمامیت ارضی این کشور، سوء استفاده کرده و انتقاد از مسکو را در این کشور  تحریک می‌کند. با این حال، فعلا بر خلاف اتحادیه اروپا، ایالات متحده ابزارهای نفوذ کمتری در این کشور دارد، زیرا نمایندگان ایالات متحده کمتر از قزاقستان بازدید می کنند که این امر بر فعالیت های تجاری در تعاملات بین دولتی نیز تأثیر می گذارد.
مقام‌های آمریکایی منحصرا از منظر روسیه یا چین به قزاقستان نگاه می کنند. از دیدگاه ایالات متحده، روسیه و چین در آینده برای نفوذ در آسیای مرکزی با هم درگیر خواهند شد.
خود کشورهای منطقه هم احتمال وقوع این درگیری را پیش بینی نموده و معتقدند که وضعیت منطقه به خودی خود تحت تأثیر این رقابت تغییر خواهد کرد. نکته قابل توجه این است که ایالات متحده، مهاجرت تعدادی از سربازان فراری روس به قزاقستان را به عنوان ابزاری برای نفوذ روسیه در قزاقستان تلقی می کند. در عین حال، از دیدگاه ایالات متحده، این واقعیت که دولت قزاقستان تعهد خود را به تبعیت از تحریم‌های ضدروسی غرب اعلام کرده و از سرمایه‌گذاران غربی دعوت کرده از روسیه به قزاقستان بروند امیدوار کننده است. علاوه بر این، قابل توجه است که ایالات متحده به اتحادیه اروپا و علاقه روزافزون آن به قزاقستان به عنوان یک عنصر رقابتی برای پیشبرد جاه طلبی های خود در منطقه می‌نگرد.

نتیجه گیری
اتحادیه اروپا و آمریکا استراتژی مشترکی در آسیای مرکزی ندارند. آنها در قزاقستان بیشتر شبیه به رقبا عمل می کنند که بویژه در رقابت بین شرکت‌های خصوصی در بخش نفت و گاز این کشور احساس می‌شود. در عین حال، اتحادیه اروپا و ایالات متحده (تا حد زیادی ایالات متحده) تا قبل از وقایع 24 فوریه سال 2022، توجه زیاد به منطقه را ضروری نمی دانستند.
در گذشته، ایالات متحده ترجیح می‌داد گفت و گو با قزاقستان را منحصرا در زمینه مسائل امنیتی توسعه دهد. با این حال، اکنون ما شاهد افزایش فعالیت هم اتحادیه اروپا و هم ایالات متحده در بسیاری از حوزه‌ها هستیم. البته، هر دو طرف با این واقعیت روبرو هستند که ابزار زیادی برای کار در منطقه ندارند، زیرا در اینجا نه تنها با روسیه، چین و ترکیه، بلکه با یکدیگر نیز رقابت می کنند.
اتحادیه اروپا برای نشان دادن جایگاه بالای خود به عنوان یک بازیگر بین المللی و شریک برابر ایالات متحده وارد منطقه شده است. با این حال، با توجه به فعال شدن ایالات متحده در آسیای مرکزی در سال 2023، می توان انتظار داشت که اتحادیه اروپا در بسیاری از موقعیت ها مجبور به تسلیم شود. همچنین، به سختی می توان تصور کرد که اتحادیه اروپا و ایالات متحده موضع مشترکی در رابطه با منطقه داشته باشند. علاوه بر این، تلاش های آنها همچنان توسط بسیاری از بازیگران دیگر محدود خواهد شد.
انتهای مطلب/

نویسنده: ناتالیا ارمینا، دکترای علوم سیاسی، استاد دانشگاه دولتی سن پترزبورگ