مطالعات شرق/

ازبکستان یک کشور محصور در خشکی در قلب اوراسیا است که در میانه امواج متلاطم ژئوپلیتیکی قرار گرفته است. درحالی‌که این کشور از سال 2016 و با روی کار آمدن ریاست‌جمهوری فعلی آن - شوکت میرضیایف - به سمت شکل بازتر حکومت‌داری همراه با سیاست خارجی فعال گام برداشته است، هم‌زمان، با سه موضوع تغییر شکل تحرکات و تحولات امنیتی روسیه در اتحاد جماهیر شوروی سابق، روی کار آمدن رژیم جدید طالبان در افغانستان و جاه‌طلبی‌های فزاینده چین نیز دست‌ وپنجه نرم می‌کند.
این تحولات از یک سو ضرورت توسعه طیف گسترده‌ای از مشارکت‌ها و همکاری‌ها را برای ازبکستان تشدید کرده است و از سوی دیگر به ایالات متحده آمریکا فرصت‌هایی برای افزایش نفوذ خود در اوراسیا ارائه می‌کند و درعین‌حال پرسش‌هایی را در مورد چگونگی تعامل با آنچه که علی‌رغم اصلاحات میرضیایف، در ازبکستان باقی‌مانده است، یعنی یک رژیم سیاسی اقتدارگرا که هیچ نشانه‌ای از تبدیل به یک لیبرال دموکراسی در آینده نزدیک را نشان نمی‌دهد، مطرح می‌کند. به طور خاص، شیوه مدیریت ناآرامی‌های اخیر در قره‌قالپاقستان توسط تاشکند، عمق تغییرات در ازبکستان از زمان روی کار آمدن میرضیایف را نشان می‌دهد و درعین‌حال این هشدار را می‌دهد که رژیم این کشور همچنان مستبد باقی‌مانده است.
اما اگر بخواهیم بدون اغراق در مورد منافع ایالات متحده در آسیای مرکزی صحبت کنیم، واشنگتن تمایل زیادی دارد که این منطقه از طریق کسب استقلال بیشتر در امور اقتصادی و نظامی، دموکراتیزه‌شدن و توسعه همکاری‌ها با مؤسسات ترانس آتلانتیک در زمینه‌های امنیتی و تجارتی قدرت مذاکره بیشتری در مقابل چین، ایران و روسیه کسب کند.
 
دیپلماسی و امنیت در آسیای مرکزی
افغانستان همچنان اولویت اصلی روابط ایالات متحده و ازبکستان است. بی‌ثباتی ناشی از فروپاشی رژیم تحت حمایت ایالات متحده در افغانستان در ماه آگوست سال 2021 و ظهور طالبان، نگرانی‌های جدیدی را در خصوص مسائلی از قبیل قاچاق مواد مخدر و تروریسم فراملی برانگیخته است. درحالی‌که طالبان به ایالات متحده و در کل به جامعه جهانی وعده داده بود که القاعده، داعش و سایر گروه‌های جهادی را از افغانستان دور نگه دارد، این وعده هرگز در واقعیت توسط طالبان عملی نشد.
اینکه ایالات متحده، ایمن الظواهری، رهبر القاعده را در مجتمعی مرتبط با سراج‌الدین حقانی، رهبر بانفوذ طالبان به قتل رساند، نشان می‌دهد که رژیم طالبان عمیقاً درگیر افراط‌گرایی اسلامی بین‌المللی باقی‌مانده است. علاوه بر این، دورنمای احتمالی رقابت‌های جناحی در داخل طالبان که می‌تواند منجر به افزایش خشونت‌ها شود، توانایی مقام‌های طالبان را برای مهار گروه‌های جهادی، هم در داخل این کشور و هم در منطقه، تضعیف می‌کند.
ازبکستان در خط مقدم این بحران امنیتی قرار دارد. همان‌طور که در حمله موشکی ماه جولای سال جاری میلادی که داعش مسئولیت آن را به عهده گرفت و به تعدادی از خانه‌ها در جنوب شهر ترمذ آسیب رساند، مشهود بود که نگرانی‌ها در مورد سرریز خشونت از افغانستان به آسیای مرکزی دوباره افزایش یافته است.
بااین‌حال، تاشکند رویکردی عمل‌گرایانه و دیپلماتیک در قبال طالبان اتخاذ کرده و از مقام‌های کابل خواسته است تا گروه‌های جهادی مستقر در افغانستان را سرکوب کنند. فراتر از امنیت، تصمیم تاشکند برای همکاری با طالبان نشان‌دهنده تمایل این کشور برای جلوگیری از وقفه در پروژه‌های زیربنایی و سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی ازبکستان است؛ بنابراین، نگرانی‌های زیادی در خصوص بی‌ثباتی‌های ناشی از افغانستان و همچنین جلوگیری از سرریز گسترده‌تر تهدیدهای امنیتی به داخل ازبکستان وجود دارد.
بر همین اساس، ازبکستان نقش رهبری را در سازماندهی دیپلماسی بین‌المللی پیرامون افغانستان به عهده گرفته است. ازآنجایی‌که منافع غرب در افغانستان با توجه به جنگ روسیه در اوکراین کاهش یافته است، ازبکستان فعالانه در حال همکاری با سایر کشورها در جهت تثبیت اوضاع همسایه جنوبی خود است؛ اگرچه غیرقابل‌اعتماد بودن و فقدان اعتبار طالبان هر چشم‌انداز بلندمدتی در خصوص صلح و همکاری در منطقه را به خطر می‌اندازد. همچنین ازبکستان به افغانستان به‌عنوان یک دهلیز حمل‌ و نقل که دارای پتانسیل برای ایجاد پیوند و ارتباط اقتصادی با منطقه دریای عمان و فراتر از آن است، علاقه‌مند است. تاشکند تمام تلاش خود را می‌کند که شاهد ظهور یک رژیم سیاسی باثبات در کابل باشد تا بتواند امنیت و جذابیت خود را به ‌عنوان یک بازار مقصد نوظهور برای جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی حفظ کند.
همین انگیزه باعث شده است که ازبکستان حضور منطقه‌ای خود را افزایش داده و با دیگر همسایگان خود، فاصله‌ها را کاهش دهد. همان‌طور که میرضیایف در نشست منطقه‌ای ماه جولای در قرقیزستان فرصت‌های اقتصادی همکاری نزدیک‌تر بین کشورهای آسیای مرکزی را برجسته کرد و طی سفر اخیر سردار بردی محمداف رئیس‌جمهور جدید ترکمنستان به تاشکند، ازبکستان این فرصت را پیدا کرد تا روابط نزدیک‌تری با همسایه خود برقرار کند. برقراری این روابط به ازبکستان امکان می‌دهد تا همکاری‌ها را توسعه دهد و نقشی پیشرو در پیشبرد یکپارچگی منطقه‌ای و همچنین نقش رهبری را در فرمت‌هایی ایفا کند که کشورهای آسیای مرکزی را قدرتمند می‌سازد و به طور بالقوه به آنها به‌عنوان یک بلوک و ائتلاف، اهرم نفوذ بیشتری در روابطشان با چین و روسیه می‌دهد.
این روابط همچنین ابزار قوی‌تری برای مقابله با بحران‌های منطقه‌ای ایجاد می‌کنند که می‌توانند به طور مستقیم بر ثبات خود ازبکستان نیز تأثیر بگذارند. روابط این کشور با تاجیکستان که زمانی از طریق سوء ظن‌ها و دسیسه‌های متقابل تیره شده بود، در حال حاضر به طرز چشمگیری بهبود یافته است. میرضیایف با امامعلی رحمان رئیس‌جمهور تاجیکستان و پسر و وارث او، رستم امامعلی به‌خوبی ارتباط برقرار کرده است. تاریخ جنگ داخلی و همچنین آسیب‌پذیری تاجیکستان در برابر بی‌ثباتی‌های افغانستان، همراه با منافع مشترک در زمینه مدیریت همکاری‌های اقتصادی و مصرف منابع آب بین کشورها، منجر به الزام ازبکستان به ایجاد روابط بهتر با همسایه تاجیک خود شد.
حمله روسیه به اوکراین موازنه ظریف سیاست خارجی ازبکستان را بیشتر در بوته آزمایش قرار داد. عبدالعزیز کامل‌اف، وزیر امور خارجه ازبکستان، از این تهاجم انتقاد کرد و در ماه آوریل سال جاری نیز بر حمایت ازبکستان از تمامیت ارضی اوکراین تأکید کرد، اما استعفای او یک ماه بعد - ظاهراً به دلیل مشکلات جسمانی - می‌تواند نشان دهد که جسارت او از موضع رسمی تاشکند پیشی گرفته است. درحالی‌که اغلب جامعه ازبکستان نسبت به اوکراین ابراز همدردی می‌کنند، تسلط رسانه‌های روس زبان در این کشور منجر به انتشار گسترده‌تر روایت‌های روسی در مورد جنگ اوکراین شده است. البته دولت میرضیایف نیز اقدام‌هایی را برای نزدیک ماندن به مسکو انجام داده است. او اخیراً میزبان ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه بود که برای شرکت در اجلاس سازمان همکاری شانگهای به سمرقند سفر کرده بود و همچنین در روز تولد پوتین برای شرکت در اجلاس غیررسمی کشورهای مشترک‌المنافع به مسکو رفت. در نهایت، ازبکستان نیز مانند سایر همتایان خود در آسیای مرکزی، احتمالاً تا آنجا که ممکن است از اتخاذ مواضع محکم در مورد اوکراین اجتناب خواهد کرد.

نقاط قوت و چالش‌های ازبکستان
جمعیت جوان و درحال‌رشد ازبکستان، هم چالش‌ها و هم فرصت‌هایی را برای این کشور به همراه دارد. رویدادهای بی‌ثبات‌کننده و اعتراضی در این کشور، خطر تداوم آشوب‌های داخلی را به همراه دارد. در دره فرغانه، منابع محدود همراه با ترکیب پیچیده‌ای از جمعیت قومی قزاق، قرقیز، تاجیک و ازبک از لحاظ تاریخی به ایجاد درگیری‌ها دامن می‌زند، همان‌طور که آخرین بار در سال 2010، بی‌ثباتی ناشی از انقلاب قرقیزستان به خشونت بین قرقیزها و ازبک‌ها در این منطقه منجر شد. قرقیزستان و تاجیکستان بر سر منابع آبی در منطقه‌ای نزدیک به مرز مشترک این دو کشور با ازبکستان، درگیر شده‌اند. در منطقه خودمختار قره‌قالپاقستان، برخی از عناصر جمعیت قره‌قالپاق در ماه جولای سال جاری، در اعتراض به تغییرات پیشنهادی قانون اساسی ازبکستان که حق جدایی آنها از کشور را از بین می‌بُرد، تجمع‌های اعتراضی برگزار کردند که این ناآرامی‌ها، این نگرانی را در محافل ملی‌گرا و رسانه‌های اجتماعی ازبکستان ایجاد کرد که قوم قزاق‌ یا مخالفان قزاقستانی قره‌قالپاق، ممکن است به تظاهرکنندگان در منطقه قره‌قالپاقستان کمک کنند.
درحالی‌که مقام‌های ازبکستان در ادوار گذشته ، ناآرامی‌ها را با خشونت سرکوب کرده و به دنبال انتقادهای واشنگتن نسبت به این موضوع، ارتش و سازمان‌های غیردولتی ایالات متحده را نیز اخراج کردند، واکنش مقامهای کنونی این کشور به بحران در قره‌قالپاقستان حاکی از ایجاد یک تحول در رویکرد ازبکستان است. تاشکند تلاش‌های خود را برای لابی‌گری در واشنگتن در راستای تأمین منافع خود افزایش و همچنین یک کمیسیون پارلمانی را برای بررسی علل این ناآرامی‌ها تشکیل داد. با وجود تمام عیوب واضح این فرایند، این رفتار نشان می‌دهد که رژیم حاکم بر ازبکستان متوجه شده است که اگر خواهان همکاری بیشتر با شرکای فرا آتلانتیک خود است، نمی‌تواند با مصونیتی که پیش‌تر از آن برخوردار بود، اعمال خشونت کند. این رفتار همچنین می‌تواند منعکس‌کننده تغییر در استراتژی مقام‌های ازبکستان در خصوص اینکه چگونه و در چه حد می‌توانند نسبت به جامعه اعمال خشونت کنند، باشد. این پاسخگوییِ نسبتاً بیشتر، در قبال نظارت‌های عمومی و بین‌المللی، نشان‌دهنده نگرانی دولت ازبکستان برای وجهه خود در داخل و خارج از کشور و تمایل واقعی آن برای برقراری روابط بهتر با ایالات متحده و سایر کشورهاست.
از سوی دیگر، اقتصاد این کشور در دهه گذشته رشد قابل‌توجهی داشته است. بااین‌حال، عوامل داخلی همچنان برای ثبات ازبکستان خطرآفرین هستند. درعین‌حال که پیشرفت‌های معنی‌داری حاصل شده است، ازبکستان همچنان یک کشور عمیقاً اقتدارگرا باقی‌مانده است. کارنامه حقوق بشری این کشور که زمانی به دلیل رفتار خشن با مخالفان رژیم بسیار بد بود، در حال حاضر، از افتضاح به ضعیف تبدیل شده است و گزارش‌ها همچنان حاکی از دخالت مقام‌های ارشد این کشور در پرونده‌های فساد فراملی است.
در حال حاضر، ازبکستان در حال تقویت مشارکت‌ها در تمامی حوزه‌های روابط خارجی خود است. در همین راستا، علاوه بر اقدام‌هایی که در جهت تعمیق روابط خود با ایالات متحده انجام می‌دهد، مانند موافقت با اعزام سربازان ازبکستانی برای پیوستن به رزمایش منطقه‌ای مشترک که توسط ایالات متحده در ماه آگوست در تاجیکستان سازماندهی شده بود، پروژه راه‌آهن چین - قرقیزستان - ازبکستان را نیز پیش می‌برد. این مسیر، مرحله جدیدی  را در جهت تلاش برای توسعه یک کریدور میانی نشان می‌دهد که برقراری تجارت و دادوستد کالاها و خدمات از اوراسیا و بین سرزمین‌های ایران و روسیه را ممکن می‌سازد؛ سرزمین‌هایی که با توجه به تأثیر تحریم‌های آمریکا از جذابیت آنها به‌عنوان کشورهای ترانزیتی کاسته شده است. این پروژه قسمتی از اولویت‌های مهم ارتباطات منطقه‌ای است.
ازبکستان در قالب همکاری‌های سه‌جانبه به همراه هند و ایران، برای استفاده از بندر چابهار در جهت صادرات کالاهای ازبکستانی پیشرو بوده است و به نظر می‌رسد این کشور به دنبال ارتقای روابط خود با آذربایجان و ترکیه نیز باشد. درحالی‌که ازبکستان در سال‌های اخیر مانورهای نظامی مشترکی را با ترکیه برگزار کرده است، اما این همکاری‌ها محدود بوده است. پس از سفر الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان به این کشور در ماه ژوئن سال جاری، سه کشور آذربایجان، ترکیه و ازبکستان در اجلاس سه‌جانبه خود در تاشکند در 3 آگوست، بیانیه‌ای در راستای گسترش همکاری‌ها صادر کردند. شی جین پینگ، رهبر چین، نیز قبل از سفر به سمرقند برای نشست سران سازمان همکاری شانگهای در ماه سپتامبر، طی یک سخنرانی بر اهمیت ازبکستان برای چین تأکید کرد. با کاهش نفوذ روسیه در آسیای مرکزی، ازبکستان به‌وضوح مشخص کرده است که قصد دارد یک رویکرد "همه‌جانبه" را برای توسعه مشارکت‌های استراتژیک جدید خود دنبال کند.
 
توصیه‌ها
درحالی‌که نقش فعال تاشکند هم در زمینه سازماندهی و هم در زمینه مشارکت در بیانیه‌ها و نشست‌های بین‌المللی نشان‌دهنده تغییر به سمت نقش‌آفرینی‌های جدید بین‌المللی این کشور است، بحران در قره‌قالپاقستان حقایق متفاوتی را در خصوص امنیت ازبکستان به همراه داشت. ازبکستان متعهد و آماده همکاری با شرکا در جهت ارتقای موقعیت کشور خود به‌عنوان یک نقطه اتصال کلیدی در مسیر تجارت در سراسر کریدور میانی در حال ظهور است. اما برای ایالات متحده لازم است که برای تعامل بیشتر با ازبکستان به‌عنوان ستون دیپلماسی خود در آسیای مرکزی، اولویت قائل شود و به اجرای برنامه‌های اتاق بازرگانی ازبکستانی-آمریکایی در راستای توسعه تجارت و سرمایه‌گذاری ایالات متحده در این کشور اهتمام بیشتری ورزد. این کشور همچنین باید همکاری‌های امنیتی خود را با ازبکستان، برای کمک به این کشور در پاسخ به ابهام‌ها و چالش‌های جدید در مرزهای افغانستان افزایش دهد.
همچنین، ایالات متحده باید فراتر از گفت‌وگو به سمت تعهدات حمایتی ملموس‌تر و عملی‌تر حرکت کند. از سوی دیگر، ایالات متحده می‌تواند با به رسمیت شناختن موقعیت ازبکستان به‌عنوان یک میانجی دررابطه‌با رژیم طالبان در کابل، با تاشکند در جهت کاهش بحران انسانی در افغانستان و ایجاد اهرم فشار بر طالبان همکاری کند.
در نهایت، واشنگتن باید تاشکند را برای ایفای نقشی پیشرو در جهت نهادینه‌سازی یکپارچگی سیاسی و اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی تشویق کند، چیزی که رهبران کشورهای منطقه در نشست چلپون آتای قرقیزستان در ماه جولای نیز به آن اشاره کردند. هم‌زمان، ضروری است که واشنگتن به حمایت خود از گروه‌های حقوق بشری و نظارت بر انتخابات ازبکستان ادامه دهد تا حکومت این کشور را به سمت لیبرالیزاسیون عینی‌تر و عمیق‌تر سوق دهد.
درست است که جامعه ازبکستان تغییر کرده است، اما تهدیدهای ناشی از بی‌ثباتی مجدد همچنان در این کشور وجود دارد؛ بنابراین، ایالات متحده باید از این فرصت برای ایجاد یک رابطه دوجانبه معنادارتر با یک شریک مطلوب مانند ازبکستان استفاده کند، حتی اگر این شریک مشکلات و نقاط تاریکی نیز داشته باشد.
انتهای مطلب/