مطالعات شرق/

از زمان حمله انتحاری آگوست 2021 به فرودگاه بین‌المللی کابل که منجر به مرگ بیش از 170 افغانستانی و 13 نیروی آمریکایی شد، شاخه خراسان داعش، موسوم به «داعش خراسان»، با انجام حملات دهشتناک علیه اقلیت‌های دینی (به خصوص شیعیان این کشور) و حملات روزافزون به علمای همسو با طالبان، همچنان در صدر اخبار رسانه‌ها قرار داشته است. این گروه که با انجام این حملات به دنبال جلب توجه بین‌المللی بوده، تلاش کرده تا خود را به عنوان یک گروه احیا شده به نمایش گذارد. اما حقیقت، پیچیده‌تر از این است و یک احتمال واقعی وجود دارد: داعش خراسان حقیقتا رو به افول است.

اولین شاخصی که از وضعیت رو به افول داعش خراسان می‌توان ارائه داد، این است که حملات این گروه در افغانستان تقریبا منحصر به اهداف نرم بوده است: مدارس، حوزه‌های دینی، مساجد و معابد. حتی زمانی که این گروه حملاتی را بر ضد طالبان انجام می‌دهد، به ندرت به دنبال اهداف به شدت محافظت شده است. تنها مورد استثنا، حمله جولای 2022 به نشست علما در کابل بود که توسط طالبان برگزار شده بود. در جریان این عملیات، یک تیم داعشی تلاش کرد تا وارد محل نشست شود اما نتوانست از سدهای امنیتی اطراف محل نشست عبور کند.

ولی داعش خراسان با انجام این حملات (حتی عملیات شکست خورده ماه نوامبر) توانست به یک هدف مهم دست پیدا کند و آن، تبلیغ حضور خود در بین طیفی از مخاطبان داخلی و بین‌المللی بوده است. از نگاه یک ناظر عادی و عوام، این گروه ممکن است به شکل یک بازیگر رو به صعود و مهم تلقی شود، حتی اگر آسیب‌های وارده از سوی آن به طالبان واقعا کم باشند. این شکاف درکی، چند هدف را محقق می‌کند. اول اینکه می‌تواند سبب تقویت روند عضوگیری شده و آن دسته از افرادی را که همسو با ایدئولوژی داعش خراسان هستند اما درباره توانمندی و بقای آن ملاحظاتی دارند، به پیوستن به این گروه ترغیب کند.

هدف مهم دیگر، تقویت روند تأمین بودجه این گروه است. داعش خراسان برای جذب منابع محدود داعش مرکزی باید با سایر شاخه‌های داعش رقابت کند و برای جلب نظر حامیان ثروتمند در نقاط دیگر نیز باید با سایر گروه‌های جهادی وارد رقابت شود. به گفته منابع داعش خراسان، این گروه طی 12 ماه گذشته با مشکلات مالی مواجه بوده که بخش عمده آن، به خاطر سخت‌تر شدن روند انتقال پول از خارج، به داخل افغانستان و پاکستان بوده است. زیر فشار قرار گرفتن قطب مالی داعش در ترکیه توسط مقام‌های ترک، کار رهبری مرکزی داعش را برای ارسال پول به حوزه‌های عملیاتی داعش خراسان در افغانستان دشوارتر کرده است. گفته می‌شود که ناتوانی داعش خراسان برای دسترسی و هزینه کرد بودجه خود، باعث شده تا خلافت منابع مالی اختصاص داده شده به این گروه را در سال جاری کاهش دهد.

در همین حال، روابط رو به وخامت داعش خراسان با تشکیلات نظامی پاکستان نیز سبب تشدید این محدودیت‌های مالی شده؛ وضعیتی که لجستیک این گروه را پیچیده کرده و این گروه را مجبور کرده است تا برای تأمین نیازهای خود، بیش از پیش به بازار سیاه افغانستان متکی شود. قبل از سقوط کابل به دست طالبان، سرویس‌های امنیتی پاکستان برای افزایش فشار به دولت «اشرف غنی» رئیس جمهور سابق افغانستان، به حملات داعش خراسان بر ضد مقامات افغان کمک می‌کردند.

با توجه به اینکه داعش خراسان شانس زیادی برای درآمدزایی در داخل افغانستان (جایی که تصرف ارضی آن محدود است) ندارد لذا در حال حاضر برای تأمین بودجه خود، رو به سوی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و حتی اروپا آورده است. اما این گروه ممکن است در خلیج فارس نیز با مشکلاتی مواجه شود. داعش خراسان تلاش کرده تا با نمایش چهره‌ای از خود به عنوان حافظ جوامع سلفی در افغانستان، حمایت‌ها و کمک‌های مالی منطقه را جذب کند. اما این گروه با انجام حملاتی علیه مساجد و مدارس دینی مرتبط با طالبان، زمینه بروز اقدام‌های تلافی جویانه خشن بر ضد سلفی‌ها را فراهم آورده است.

هر چند طالبان در مقاطعی مجبور به انجام این اقدام‌های تلافی جویانه شده اما این کار را در سطحی انجام نداده که خصومت‌های گسترده‌ای را در عربستان سعودی برانگیزد. به علاوه، کشورهای منطقه علاقه چندانی ندارند که داعش خراسان را برای انجام جهاد علیه طالبان مورد حمایت مالی قرار دهند؛ طالبانی که هر چند در دوران شورش علیه دولت افغانستان تحت حمایت آمریکا، حمایت‌هایی از ایران دریافت کرد اما از زمان به قدرت رسیدن در افغانستان در سال گذشته، مراقب بوده است تا زیاد نسبت به ایران ابراز دوستی نکند.

داعش خراسان همچنین تلاش دارد نشان دهد که قادر است جهاد جهانی را به آسیای مرکزی صادر کند. در واقع، امسال این گروه نشان داده است که می‌خواهد عملیات‌های خود را به سمت شمال افغانستان (که فاصله زیادی با مقرهای سنتی آن در شرق این کشور دارد) بکشاند. داعش خراسان مدعی است که ضمن از سرگیری روند عضوگیری در کشورهای آسیای مرکزی، اردوگاه‌های آموزشی جدیدی را نیز در شمال شرق افغانستان ایجاد کرده تا بتواند نیروهای تازه نفس آسیای مرکزی را آموزش دهد. در واقع، این گروه سه حمله راکتی مرزی را از داخل خاک افغانستان انجام داد که دو حمله به سمت ازبکستان و یک حمله به سوی تاجیکستان بود. اهمیت این حملات به لحاظ نظامی تقریبا صفر بود اما با این وجود توانست صدر اخبار را از آن خود کند.

منابع داعش خراسان تأیید کرده‌اند که برخی نیروهای جدید از ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان راهی افغانستان شده‌اند. اما تعداد این افراد که ماهانه چیزی بین 15 تا 20 نفر است، بسیار کم بوده و حتی منابع داعشی اذعان دارند که امید برای آغاز جهاد در آسیای مرکزی هنوز فاصله زیادی با طرح‌ها و پیش بینی‌های اولیه این گروه دارد. چیزی که اوضاع را حتی پیچیده‌تر می‌کند آن است که منابع بالقوه تأمین مالی در خلیج فارس، اشتیاق چندانی برای چنین جهادی در آسیای مرکزی ندارند؛ یکی از دلایل این امر آن است که داعش خراسان در گذشته، با وعده شروع سریع این جهاد، مبالغی را از کشورهای حوزه خلیج فارس دریافت کرده اما هرگز این وعده را عملی نکرد.

یکی دیگر از نشانه‌های تنگنای مالی داعش خراسان آن است که شاخه این گروه در اروپا، برای اولین بار شروع به جمع آوری مستقیم کمک‌های مالی طی ماه‌های اخیر کرده و در واقع انحصار متمرکز چنین فعالیت‌هایی را در اروپا که قبلا توسط خلافت انجام می‌شد، شکسته است. هنوز مشخص نیست که آیا این اقدام مورد تأیید رهبری مرکزی داعش هست یا خیر. به هر حال، قبل از انجام این اقدام، شاهد افزایش گسترده و چند ماهه فعالیت‌های تبلیغاتی آنلاین داعش خراسان، از جمله محتواهای انگلیسی زبان، بودیم که به احتمال زیاد، جامعه هدف آن اروپا بوده است. به نظر می‌رسد که این گروه با عملیات‌های خود در اروپا تلاش دارد تا با تکیه بر رمز ارزها، درآمد خود را افزایش داده و بدین ترتیب، بر تنگناهایی که به واسطه تشدید نظارت‌ها بر عملیات‌های مالی این گروه در ترکیه به وجود آمده است، غلبه کند.

هر چند هنوز میزان موفقیت این عملیات‌های مالی جدید در اروپا مشخص نیست اما داعش خراسان گزینه‌های زیاد دیگری پیش‌رو ندارد. عملیات‌های چریکی این گروه بر ضد طالبان، گستره و اثرگذاری محدودی دارند و تعداد آنها طی 9 تا 12 ماه گذشته کاهش یافته است. منابع داخلی اذعان دارند که تقریبا در همین دوره، متحمل تلفات سنگینی در داخل و اطراف «جلال‌آباد» (یکی از مناطق عملیاتی اصلی این گروه) و همچنین در غرب افغانستان (جایی که داعش خراسان تلاش کرد دست به عملیات‌هایی بزند که موفقیت چندانی در پی نداشتند) شده‌اند. حتی در مناطقی در ولایت شرقی «کنر» که داعش خراسان همچنان بر آنها تسلط دارد نیز واحدهای رزمی آن ظاهرا عملیات‌های خود را کاهش داده و در حال صرفه جویی در مصرف مهمات هستند که این می‌تواند نشان دهنده تنگناهای مالی این گروه باشد.

نیروهای این سازمان درباره تعداد اعضای گروه خود، به ارقامی اشاره می‌کنند که نزدیک به ارقام ارائه شده در آگوست 2021 است که این نشان می‌دهد در مدت بیش از یک سال، هیچ رشد قابل توجهی در صفوف داعش خراسان به وجود نیامده است. با این وجود، طالبان نیز هیچ پیشرفت چشمگیری درباره از بین بردن ساختارهای داعش خراسان نداشته است. لذا سئوالی که اینجا مطرح می‌شود آن است که به مرور زمان، کدام یک از این گروه‌ها ممکن است قدرتمندتر یا ضعیف‌تر شود.

اگر داعش خراسان می‌توانست سطح مالی خود را تا حد قابل توجهی ارتقاء دهد، این مسئله به مرور زمان به نفع آن تمام می‌شد. هر چه باشد، این گروه همچنان در بین جوامع سلفی شرق افغانستان محبوبیت دارد. اما در حال حاضر، همین جوامع سلفی به این باور رسیده‌اند که داعش خراسان شانس زیادی برای پیروزی مقابل طالبان ندارد. در نتیجه، آنها دیگر تمایلی ندارند که از این گروه حمایت کرده و مجبور شوند اقدام‌های تلافی جویانه طالبان را به جان بخرند. اما حتی اگر داعش خراسان بتواند منابع مالی بیشتری را هم بسیج کند (موضوعی که در حال حاضر چندان قطعی نیست)، طالبان هم ممکن است بتواند این کار را برای نیروهای مسلح کم برخوردار خود (که فاقد تجهیزات و درآمد کافی هستند) در افغانستان و نقاط دیگر انجام دهد. برای مثال، گفته می‌شود که توافق با مقامات قطری برای حمایت از نیروهای مسلح افغانستان، به زودی عملی می‌شود.

داعش خراسان همچنین امیدوار است که سایر گروه‌های مسلح اپوزیسیون نیز شروع به ایجاد مشکلات بیشتر برای طالبان کرده و این گروه را مجبور به پراکنده‌تر کردن منابع خود کند؛ وضعیتی که می‌تواند فضای تنفسی را برای داعش خراسان ایجاد کند. هر چند احتمال وقوع این اتفاق، بیشتر از احتمال بالا رفتن قابل توجه سطح درآمدی داعش خراسان است اما باید گفت که در نبود یک افزایش بودجه، این فضای تنفس نیز نمی‌تواند حلال مشکلات داعش خراسان باشد.

با این حال، داعش خراسان به رغم همه این چالش‌ها، همچنان منسجم باقی مانده است. هر چند از نوامبر 2021 تا فوریه 2022، تعداد نسبتا زیادی از اعضای این گروه در «ننگرهار» خود را تسلیم طالبان کردند اما در نقاط دیگر، یگان‌های داعش همچنان پابرجا مانده‌اند و این گروه همچنان از پتانسیل قابل توجهی برخوردار است. با این حال، پس لرزه‌های طولانی مدت ناشی از فروپاشی خلافت ارضی داعش در منطقه ممکن است در آینده بر وضعیت مالی شاخه افغانستان آن نیز اثرگذار باشد. حتی اگر شرایط مالی داعش خراسان بهبود هم پیدا می‌کرد، باز هم این گروه شانس واقعی برای تصرف قدرت در افغانستان نداشت. اما این گروه می‌تواند کمک زیادی به ساقط کردن رژیم طالبان کند.    
انتهای مطلب/