مطالعات شرق/


اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) - متشکل از روسیه به همراه ارمنستان، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان- نشانگر اوج پیگیری و تلاش روسیه برای ائتلاف منطقه‌­ای با همسایگان خود در فضای پساشوروی است.
به طور رسمی، این اتحادیه یک هدف اقتصادی بلندپروازانه - ایجاد بازاری بر اساس قوانین مشترک برای پنج کشور عضو و 180 میلیون شهروند آن­ها- داشته و روسیه می‌خواهد EAEU را به عنوان نسخه اوراسیایی اتحادیه اروپا (EU) نشان دهد.
اما اگرچه یک بازار مشترک در قلب EAEU مورد جلب نظر کشورهای عضو قرار گرفت، اما برای اقتصاد روسیه از اهمیت حاشیه­‌ای برخوردار است. برای مسکو، EAEU در درجه اول یک ابزار ژئوپلیتیکی برای کمک به خودنمایی و اثبات مجدد نقش منطقه‌­ای و جهانی خود است.
در دنیای بلوک­‌های تجاری قدرتمندتر، مسکو می­‌خواهد از EAEU برای ایجاد پایگاه قدرت اقتصادی خود در نظم نوین چندقطبی جهانی استفاده کند. اما علاقه اندک روسیه به پیچیدگی­‌های تکنوکراتیک مورد نیاز اتحادیه اقتصادی برای عمل به بیانیه­‌های بلند و بالای خود، جاه­‌طلبی­‌های واقعی ژئوپلیتیکی این کشور را آشکار می­‌سازد.
کرملین هیچ ابایی از نادیده گرفتن قواعد مشترکی که در تضاد با سیاست خارجی روسیه قرار دارند، ندارد؛ و طولی نکشید که آشکار شد EAEU برای مسکو وسیله‌­ای برای رسیدن به هدف است نه یک نهاد عادلانه که در آن، روسیه محدودیت‌هایی را برای رفتار یک­جانبه خود بپذیرد.

بحرانی در راه است
اگرچه اتحادیه اقتصادی اوراسیا، آزادسازی تجارت داخلی و همچنین جابجایی افراد و نیروی کار را به نفع اعضای خود که به حواله‌های مهاجران کارگری وابسته هستند، تاحدی ممکن کرده، اما نتوانسته با موانع نهادی مقابله کند یا سیاست‌های رشد و توسعه را ارتقا دهد.
نهادهای مشترک ضعیف و فقدان ظرفیت‌های نهادی کشورهای عضو مانع از عملکرد صحیح اتحادیه شده است، در عین حال تعهدات مبهم روسیه نیز مشکل­‌ساز است. EAEU از ویژگی­‌های نهادی یک بازار مشترک واقعی برخوردار نیست و هرگونه تلاش برای رفع این کاستی­‌ها، تا به حال، اساسا وعده­‌هایی پوچ بوده است.
عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به نفع نخبگان سیاسی کشورهای عضو آن است، زیرا مدل مرکز و مدار (قطب و اقمار) آن متکی بر معاملات دوجانبه سیاسی در سطح بالا بین روسیه و هر کدام از کشورهای عضو به صورت جداگانه است و مسکو با استفاده از وسوسه ضمانت‌های امنیتی و حمایت‌های سیاسی و مالی، موفق به جذب اعضای جدید برای پیوستن به آن شده است.
اما بقای سیاسی یک عضو- یا دفاع در برابر اصلاحات سیاسی و اقتصادی- به حمایت نظامی، اقتصادی، مالی و سیاسی روسیه بستگی دارد. این امر در درگیری ارمنستان و آذربایجان و پشتیبانی روسیه از رژیم لوکاشنکو در بلاروس و دولت توکایف در قزاقستان نشان داده شده است.
طراحی EAEU آن را به سرنوشت خود روسیه مرتبط می‌کند؛ ازاین­رو، تأثیر تحریم‌های شدید اعمال شده بر روسیه به دلیل حمله به اوکراین بر کل کشورهای عضو آن، کاملا آشکار است. هم قزاقستان و هم قرقیزستان درنتیجه­ اثرات نامطلوب بر حواله­‌ها و ارزهای داخلی خود و ممنوعیت تجارت کالاهای اساسی در سردرگمی به سر می­برند.
و اگرچه ممنوعیت اعمال شده توسط روسیه بر صادرات غلات به اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا کاهش یافته، اما اعمال این ممنوعیت‌ها نشان می­دهد که روسیه تا چه حد آمادگی دارد که قوانین را نادیده بگیرد و اتحادیه اقتصادی اوراسیا را قربانی نجات اقتصاد خود کند. این در حالی است که اعضا، متحمل ضررهای اقتصادی مستقیمی از جنگ پوتین علیه اوکراین شده­‌اند و نوسانات روبل نیز مانع بزرگی برای تجارت با روسیه شده است.
به نظر می‌رسد که روسیه به‌طور فزاینده‌ای اتحادیه اقتصادی اوراسیا را ابزاری مناسب برای دور زدن تحریم‌ها می‌داند و این امر، پیامدهای گسترده‌ای برای کشورهای شریک آن در پی دارد و مزایای احتمالی عضویت در EAEU- افزایش تجارت، رشد و مدرنیزه شدن- به سادگی محقق نخواهند شد.
با توجه به افول و تنزل سریع اقتصادی روسیه- که کاهش 10 تا 15 درصدی آن در سال 2022 پیش بینی می‌شود- احتمال کمتری وجود دارد که اتحادیه اقتصادی اوراسیا به منافع اقتصادی وعده داده شده دست یابد و علاوه بر آن، اعضا در معرض خطر تحریم­‌های ثانویه نیز قرار دارند.
از سوی دیگر، حمله به اوکراین حساسیت­‌های داخلی و تنش‌­های منطقه­‌ای را برانگیخته است. به عنوان مثال، آذربایجان به دنبال دستیابی به دستاوردهای ارضی در قره‌­باغ کوهستانی است و این در حالی رخ می­دهد که روسیه با حمله به اوکراین توجه‌اش به این منطقه کم شده و خواستار خروج نیروهای حافظ صلح روسیه از منطقه مورد مناقشه شده است.
روسیه مایل است که کشورهای شریک با ایجاد مسیرهای ترانزیتی جایگزین برای واردات به روسیه، به کاهش اثرات اقتصادی تحریم‌­ها کمک کنند. اما اتحادیه اقتصادی اوراسیا حتی در ابتدایی‌ترین سطح خود با چالش‌هایی مواجه است، زیرا تقسیم عوارض گمرکی بین کشورهای عضو بر حسب دلار بود، که روسیه اکنون می‌خواهد آن را کنار بگذارد.

فرار از تبعات منفی درگیری‌های اوکراین آسان نیست
تهاجم روسیه به اوکراین به وضوح منافع همگرایی و ائتلاف اوراسیا را حتی بیش از گذشته کاهش می‌دهد و هزینه‌های بالاتری را نسبت به آنچه که در هنگام پیوستن به آن پیش بینی می‌کردند، بر کشورهای شریک تحمیل می‌کند. آن­ها به سمت یک فاجعه ژئوپلیتیکی کشیده شده‌­اند که کنترلی بر آن ندارند- ناتوانی نهادهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا در میانجی‌گری یا محدود کردن رفتار روسیه کاملا واضح است.
اما باوجود تنش‌ها، اتحادیه اقتصادی اوراسیا دوام خواهد آورد، زیرا، اگرچه شرکای روسیه در EAEU همچنان متحمل آسیب‌های جانبی ناشی از جنگ روسیه در اوکراین خواهند شد، اما توانایی آن­ها در متنوع‌سازی ریسک‌ها محدود است - و مسکو نشان داده که هر کاری به جز حمایت کامل عواقب قابل توجهی به همراه خواهد داشت.
در حالی که سودمندی اتحادیه اوراسیا به عنوان یک ابزار ژئوپلیتیکی برای روسیه کاملا روشن است، برای سایر اعضای این اتحادیه یکپارچگی اقتصادی با روسیه مخاطره آمیز است زیرا آن­ها در فرار از پیامدهای (منفی) تهاجم اوکراین، بسیار آسیب پذیر و از سوی دیگر وابسته به روسیه هستند. این چیزی نیست که آنها برایش درخواست داده بودند ولی با این حال باید آن را تحمل کنند.
انتهای مطلب/