مطالعات شرق/


قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان در مجمع بین‌المللی اقتصاد "سن پترزبورگ -2022 " به طور مستقیم به ولادیمیر پوتین، رهبر روسیه اعلام کرد که دونتسک و لوهانسک را به رسمیت نمی‌شناسد. وی که یکی از متحدان اصلی مسکو محسوب می شود، خاطرنشان کرد: «اگر حق ملت‌ها برای تعیین سرنوشت خود محقق شود، این امر به هرج و مرج منجر خواهد شد». این اولین موضع‌گیری از جانب همسایگان روسیه نیست: ازبکستان هم از به رسمیت شناختن جمهوری‌های دونباس امتناع ورزید. جنگ در اوکراین به فروپاشی سیستم سابق امنیت بین المللی و دیپلماسی منجر شد. تمام کشورها به طرق مختلف این بحران را تجربه می‌کنند.
کشورهای شوروی سابق در آسیای مرکزی به دلیل روابط نزدیک با مسکو، در رابطه با غرب، موقعیت مناسبی نداشته و مجبوراند به دنبال راه‌هایی برای تطبیق اقتصاد خود با نظم جدید جهانی باشند. این کشورها عجله‌ای برای حمایت علنی از عملیات ویژه روسیه نداشته و سرسختانه موضع بی طرفی خود را اعلام کرده‌اند. در اینجا این سوالات به ذهن متبادر می‌شود که چه چیزی باعث می‌شود متحدان روسیه در رابطه با بحران اوکراین موضع روشنی اتخاذ نکنند و این امر چگونه ممکن است بر آینده آنها تأثیر بگذارد.
مسئله اوکراین در هشت سال گذشته برای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان همیشه در حاشیه قرار داشته است. اگرچه نورسلطان، بیشکک و دوشنبه از متحدان نظامی مسکو در سازمان پیمان امنیت جمعی هستند، اما هرگز اهمیت جدی به ادعاهای روسیه در مورد کی‌یف نداده‌اند. تاشکند و عشق آباد نیز کلا ترجیح می‌دادند از هرگونه اظهار نظر خودداری کنند. اما تنها تا 24 فوریه اوضاع این گونه بود.
پس از آغاز عملیات نظامی ویژه روسیه در اوکراین، سران کشورهای آسیای مرکزی به طور گسترده‌تری در مورد موضوع اوکراین اظهار نظر کردند. به عنوان مثال، دولت قرقیزستان معتقد بود که اوکراین تنها قربانی این شرایط نیست و سال‌هاست که خصومت‌ها را تحریک کرده و به آن دامن می‌زند. همانطور که در کشورهای آسیای مرکزی باور دارند، کشورهای اروپایی و ایالات متحده نیز در کناری ننشسته بودند و در برهم زدن قراردادهای صلح نقش داشتند.
به عنوان مثال، سادیر جباراف، رئیس جمهور قرقیزستان میانجی‌های بین مسکو و کی‌یف را مسئول همه چیز دانست. وی با اشاره به اینکه اگر کشورهای میانجی به طور جدی پایبندی خود را به توافقات نشان می‌دادند، چنین اتفاقی نمی افتاد، تاکید کرد: «توافقات مینسک نه تنها توسط روسیه و اوکراین، بلکه توسط آلمان و فرانسه نیز امضا شده بود».
با این حال، وی تاکید کرد که حفظ بی طرفی در این شرایط بهترین کار است و قرقیزستان به آن پایبند خواهد بود، زیرا به هر حال نمی‌تواند بر چیزی تأثیر بگذارد. جباراف این سوال را مطرح کرد: «اگر از یک طرف حمایت کنیم، آیا آنها پیروز خواهند شد؟». سایر کشورهای آسیای مرکزی نیز چنین موضعی دارند.
درگیری روسیه و اوکراین ربطی به قزاقستان ندارد. قزاقستان از هیچ یک از طرفین حمایت نمی‌کند. در این زمینه، هیچ ابهامی نمی‌تواند وجود داشته باشد.
اگر ماهیت روابط متحدان را با مسکو بشناسیم، تمایل متحدان به حفظ وضعیت موجود عجیب به نظر نمی‌رسد. روسیه شریک تجاری و نظامی اصلی این کشورهاست. روسیه عملا اقتصاد نسبتا ضعیف همسایگان خود را سرپا نگه می‌دارد و به آنها کمک می‌کند امنیت خود را در برابر تهدیدهای منطقه‌ای تامین کنند.
همچنان که مقام‌های قزاقستان برای کمک به سرکوب شورش‌های ژانویه و تحت کنترل درآوردن شورشیان قدردان روسیه هستند. آنها همچنین در صنایع مهم - از معدن گرفته تا ماشین سازی – به روسیه وابسته هستند.
قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز کاملا به روسیه وابسته هستند. وجوه ارسالی مهاجران درآمدی را برای دوشنبه و بیشکک به ارمغان می‌آورد که بیش از درآمد حاصل از صادرات این کشورهاست. مسکو به همراه تاشکند در حال اجرای برخی از پروژه‌های اقتصادی در منطقه است. پروژه‌هایی که از بخش‌های اصلی اقتصادی این کشور - متالورژی، معدن، نفت و گاز، انرژی، صنایع غذایی و ...- حمایت می‌کنند.
علاوه بر این، در سال 2021، روسیه عملا به تنهایی موفق شد با طالبان در مورد مصون ماندن مرزهای تاجیکستان و جلوگیری از قاچاق مواد مخدر و اسلحه از افغانستان به اتحاد جماهیر شوروی سابق به توافق برسد. روسیه همچنین میانجی اصلی در حل مناقشه مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان در بالادست رودخانه اسفره است.
با این حال، برخی تحریم‌های ضد روسی ضربه سختی به آسیای مرکزی و کل اتحادیه اقتصادی اوراسیا وارد کرد. وابستگی صنعت کشاورزی به بذرها و تجهیزات وارداتی تحت تأثیر قرار گرفت، زنجیره‌های تأمین مختل شد، نوسانات روبل، درآمد صادرکنندگان را کاهش داد و مهاجران شروع به مهاجرت به کشورهای مرفه‌تر کردند. در نهایت، ممنوعیت صادرات مواد غذایی و الکترونیکی از روسیه، کمبود قطعات تکمیلی در صنایع و اختلال در زنجیره تامین، به کاهش ظرفیت‌های تولید منجر شد.
قزاقستان بیشتر فرآورده‌های نفتی خود را از طریق بنادر روسیه، از جمله بندر نووروسیسک صادر می کرد. عدم امکان صادرات نفت به خارج، مقدمات بحران را در بخش سوخت این کشور ایجاد کرد.
اما کشور‌های آسیای مرکزی بیشتر از همه از احتمال قرار گرفتن تحت تحریم‌های ثانویه به خاطر کمک به روسیه برای دور زدن محدودیت‌ها می‌ترسند. کشورهای شوروی سابق به خوبی از بهایی که مسکو باید برای مخالفت آشکار با غرب بپردازد آگاهند و می‌دانند که نمی‌توانند چنین بهایی را بپردازند. همانطور که توکایف نیز در مجمع بین‌المللی اقتصاد "سن پترزبورگ" به این موضوع پرداخت.
روسیه مسئولیت ویژه‌ای در قبال امنیت کشورهای مستقل مشترک المنافع و توسعه آنها و اطمینان از نگاه مثبت شهروندان کشورهای منطقه به خود دارد.
کشورهای غربی ابزارهای زیادی دارند که قادر به بدتر کردن وضعیت سیاسی کشورهای آسیای مرکزی و نابودی اقتصاد آنهاست. در واقع آنها دلیل اصلی واکنش محدود رهبران کشورهای آسیای مرکزی به اتفاقات در حال وقوع هستند.
قزاقستان به طور مستقیم اعلام کرده است که کشورهای آسیای مرکزی نه تنها به کمک‌های روسیه، بلکه به کمک‌های خارجی وابسته هستند.
قرقیزستان از یک سو، به خوبی از اهمیت روابطش با روسیه آگاه است. از سوی دیگر در شرایط سخت اقتصادی قرار دارد و به کمک‌های مالی که نهادهای مالی بین المللی، کشورهای اتحادیه اروپا و آمریکا به این کشور اختصاص می‌دهند، نیاز دارد.
در قزاقستان، شرکت‌های اروپایی و آمریکایی از یک چهارم تا نیمی از تولید گاز را در بزرگ‌ترین میادین (تنگیز، کاشاگان، کاراشیگانک) در اختیار دارند. آمریکا پس از هلند دومین سرمایه گذار بزرگ در اقتصاد این کشور است که پروژه‌هایی را در حوزه مهندسی و انرژی اجرا می کند.
بخش قابل توجهی از درآمدهای مالیاتی خزانه مبالغی هستند که از شرکت‌های خارجی دریافت شده‌اند. علاوه بر این، نورسلطان تمایل زیادی دارد که به قطب اصلی عرضه کالا به روسیه تبدیل شود که البته در صورت قرار گرفتن در تحریم، این امر غیرممکن خواهد بود.
آمریکایی‌ها به طور فعال در حال ارائه کمک‌های نظامی و بشردوستانه به تاجیکستان هستند. سازمان‌های بشردوستانه غربی به معنای واقعی کلمه برای فقیرترین اقشار مردم این کشور غذا، دارو و کالاهای ضروری را تامین می کنند. در ازبکستان هم وضعیت همینگونه است.
علاوه بر این، واشنگتن به طور جدی در حال بررسی امکان استقرار پایگاه‌های نظامی خود در این کشورهاست. پیشتر، دیپلمات‌های بلندپایه آمریکایی بارها با نخبگان و رهبران کشورهای آسیای مرکزی ملاقات داشته‌اند و با شروع عملیات نظامی در اوکراین، سفرهای آنها به منطقه بیشتر نیز شده است. در همین راستا، در روز 23 می، دونالد لو، دستیار وزیر امور خارجه آمریکا در امور آسیای جنوبی و مرکزی، سفر خود را به جمهوری‌های شوروی سابق آغاز کرد. وی به همراه مقام‌های عالی رتبه وزارت دفاع از قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان بازدید کرد. دستور کار رسمی این سفر شامل مسائل همکاری اقتصادی و امنیتی می‌شد.
در واقع، عوامل نفوذ آمریکا سعی دارند سیاست خارجی کشورهای آسیای مرکزی را تعیین کنند. این امر می‌تواند به مشکلات جدی منجر شود.
نیکیتا مندکوویچ، کارشناس مسائل سیاسی و رئیس موسسه تحلیلی اوراسیا معتقد است که هدف اصلی این سفر، تضعیف روابط بین این کشورها با روسیه از طریق تهدید به تحریم‌های ثانویه بوده است. به گفته وی، این اولین سفر هیأت‌های آمریکایی [از آغاز عملیات نظامی] به منطقه نبود. کمتر از یک ماه پیش نیز، عذرا ضیا، معاون وزیر امور خارجه ایالات متحده به این منطقه سفر کرده بود. این کشورها در واقع اکنون تحت فشار شدید آمریکا هستند.
به اعتقاد این کارشناس، امتناع شرکا از حمایت علنی از روسیه در طول جنگ به دلیل تهدید کشورهای غربی از طریق کانال‌های دیپلماتیک و لابی‌گری‌هاست. این کارشناس مسائل سیاسی توضیح می‌دهد که اظهارات برخی مقام‌ها مبنی بر قصدشان برای تبعیت از تحریم‌های غرب، همانطور که در قزاقستان اتفاق افتاد، تحت همین شرایط است. هرچند وزارت امور خارجه قزاقستان مجبور شد بارها این اظهارات را رد کند.
واشنگتن علاوه بر اقتصاد، اهرم‌های فشار دیگری نیز بر آسیای مرکزی دارد. یکی از این اهرم‌ها، تعامل با گروه‌های رادیکال در منطقه و تلاش برای شعله ور کردن درگیری‌های اجتماعی در داخل این جمهوری‌ها است. می‌توان وضعیت بدخشان کوهستانی تاجیکستان و تشدید وضعیت در مرز افغانستان را به آنها نسبت داد. هرچند هیچ مدرک مستقیمی مبنی بر دخالت ایالات متحده در این حوادث وجود ندارد، با این حال، همانطور که مندکوویچ خاطرنشان می‌کند، تمایل کشورهای غربی برای استفاده از وضعیت آشفته در منطقه در حال افزایش است. به گفته وی، ایالات متحده دوشنبه را طرفدار روسیه می‌داند.
اگرچه فشار دیپلماتیک بر متحدان روسیه واقعا سیستماتیک شده است، اما این تنها دلیل برای بلاتکلیفی نخبگان در حمایت از عملیات نظامی روسیه نیست. احتمالا شهروندان عادی جمهوری‌های آسیای مرکزی نیز از تشدید تحولات اقتصادی و تضادهای اجتماعی در پس‌زمینه این بحران بین‌المللی بیم دارند.
تنها 39% شهروندان قزاقستان از عملیات نظامی روسیه در اوکراین حمایت می کنند و اکثر ساکنان محلی - 46 درصد از پاسخ دهندگان - طرفدار حفظ بی طرفی در درگیری بین روسیه و اوکراین هستند(طبق نظرسنجی DEMOSCOPE). با این حال، حامیان اقدامات مسکو - 39 درصد- همچنان بیشتر از حامیان کی‌یف -کمتر از 10 درصد- هستند.
مقام‌های سایر کشورهای آسیای مرکزی نیز در خصوص عدم تمایل به تضعیف وحدت شهروندان صحبت می‌کنند. در قرقیزستان و ازبکستان، نمایش عمومی نمادهای غیررسمی حمایت از ارتش روسیه (Z و V) به طور ضمنی ممنوع شده است. تاشکند طبیعی‌تر با موضوع برخورد کرد و پس از شروع درگیری، رانندگان را از قرار دادن هرگونه نماد سیاسی بر روی اتومبیل خود منع کرد. در بیشکک، نیروهای امنیتی به طور غیررسمی رانندگان را مجبور به برداشتن چنین برچسب‌هایی کردند تا جایی که در روز رژه پیروزی در 9 می، رانندگان به جرم نمایش این نمادها علنا جریمه شدند.
سازمان‌های امنیت ملی از سازمان‌های کرایه لباس کارناوال خواسته‌اند که یونیفرم‌ها و لباس‌های نظامی با نماد Z را که به تحریک نفرت قومی کمک می‌کند، کرایه ندهند و از شهروندان نیز خواسته‌ بودند در راهپیمایی هنگ جاویدان که در تاریخ 9 می به افتخار روز پیروزی در جنگ بزرگ میهنی برگزار گردید چنین فرم لباسی را نپوشند.
در نورسلطان هم اینگونه بود. در آنجا، رانندگانی که نمادهای Z و V را روی خودروهای خود چسبانده باشند، 15000 تنگه (حدود 3500 روبل) جریمه می‌شوند.
صدای کشورهای آسیای مرکزی در تریبون‌های بین المللی نیز شنیده نمی شود. پس از 24 فوریه قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در زمان رای گیری در مجمع عمومی سازمان ملل، به قطعنامه‌های ضد روسی رای ممتنع ‌دادند.
در عین حال، چنین تصمیماتی مانع از برگزاری برخی تجمعات در دفاع از اوکراین نشد. این تجمعات در مقاطع مختلف در آلماتی و بیشکک برگزار شدند، اما به تدریج ناپدید شدند. تمام کشورهای آسیای مرکزی، به استثناء تاجیکستان، محموله‌های متعدد کمک‌های بشردوستانه را به اوکراین ارسال می‌کردند. مقام‌ها تصمیم گرفتند از اقدامات مشابه در رابطه با دونباس حمایت نکنند. به عبارت دیگر، رهبران کشورهای شوروی سابق به بهانه عدم تمایل به ایجاد نفرت قومی تصمیم گرفتند جلوی تجلی همدردی‌های طرفدار روسیه را در جامعه بگیرند، زیرا هم از اختلافات داخلی و هم از واکنش منفی خارجی می ترسند.
در واقع دیپلمات‌ها و سیاست‌مداران از قرار گرفتن تحت تحریم‌های شخصی غرب و از دست دادن دارایی‌های خارج از کشور خود واهمه دارند. این، نتیجه‌ی نفوذ شدید آمریکاست. تهدیدهای بسیار سخت، تحریم‌های ثانویه و تحریکات آشوبگرانه را به دنبال دارد. حتی نماینده آمریکا در قرقیزستان در جریان مذاکرات بسته از تهدید علیه رئیس جمهور [به خاطر تایید اقدامات مسکو] بیمی نداشت.
هر کشوری، قبل از شروع خصومت‌ها، به دنبال ایجاد ائتلافی متشکل از وفادارترین و از لحاظ سیاسی نزدیک‌ترین دولت‌ها است. در مورد جمهوری‌های آسیای مرکزی که برخی از آنها متحد روسیه در سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند، این مشکل به طور کامل حل نشده است. احتمالا در آینده "کار بر روی اشتباهات" دنبال خواهد شد، اما اکنون مسکو مجبور نیست روی حمایت بی ابهام کشورهای شوروی سابق حساب کند. با این حال، همانطور که اغلب اتفاق می افتد، لفاظی همسایگان ممکن است در پس زمینه موفقیت یا شکست در جبهه به طور اساسی تغییر کند. موفقیت سودآور و افتخارآمیز است و شکست به طور ناگزیر تمایلات گریز از مرکز را افزایش می‌دهد. آیا نزدیک‌ترین دوستان روسیه می‌توانند از فشار خارجی رهایی یابند و در این زمینه انتخابی آگاهانه داشته باشند؟ به زودی متوجه خواهیم شد.
انتهای مطلب/