مطالعات شرق/

پس از فروپاشی شوروی، تلاش‌های زیادی برای احیای روابط از دست رفته و ایجاد روابط همگرایانه جدید در فضای پساشوروی صورت گرفت. یکی از آنها امضای پیمان امنیت جمعی در سال 1992 بود که ده سال بعد به پایه و اساس پیدایش سازمانی تبدیل شد که برای محافظت از اعضای آن طراحی شده بود.
اکنون و بعد از گذشت 30 سال از زمان ظهور این پیمان، آنچه مشخص است این است که مشکلات سازمان پیمان امنیت جمعی طی این مدت، نه تنها کمتر نشده، بلکه خود این سازمان نیز به تدریج به چیزی غیر از یک بلوک صرفا نظامی-سیاسی، تبدیل شده است.
پیمان امنیت جمعی در ابتدا در مورخ 15 می سال 1992 توسط ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان به امضا رسید و یک سال بعد آذربایجان، گرجستان و بلاروس به آن پیوستند. در آن زمان بسیاری معتقد بودند که این سند شبیه به پیمان ورشو است که در آینده باید پاسخ شایسته‌ای در مقابل ناتو باشد. با این حال، اختلاف‌های بین اعضای این پیمان و همچنین فشار روزافزون غرب بر برخی از آنها تقریبا به فسخ آن منجر شد: در سال 1999، ازبکستان، گرجستان و همچنین آذربایجان از این معاهده خارج شدند.
10 سال پس از امضای این پیمان، اعضای آن سعی داشتند یک دفاع جمعی مشترک را با تکیه بر نیروهای مسلح روسیه ایجاد کنند که این امر به ایجاد سازمان پیمان امنیت جمعی در سال 2002 منجر شد. در آن زمان، «تقویت صلح، امنیت و ثبات بین‌المللی و منطقه‌ای، دفاع براساس استقلال، تمامیت ارضی و حاکمیت کشورهای عضو» به عنوان هدف رسمی این سازمان اعلام شد. این سازمان همچنین به همکاری با تمام سازمان‌های بین المللی و سایر کشورها، احترام به استقلال کشورهای عضو سازمان و عدم مداخله در امور داخلی متعهد بود. هدف اصلی، همکاری در حوزه نظامی، مبارزه با تروریسم، قاچاق مواد مخدر، مهاجرت غیرقانونی و غیره بود.
در واقع، بیشتر اساس نامه سازمان پیمان امنیت جمعی یادآور اصول تعامل در چارچوب ناتو بود که در درجه اول به "دفاع جمعی" - که در صورت تهاجم نظامی به یکی از کشورهای عضو سازمان، سایر کشورها، بنا به درخواست آن، موظف به ارائه تمام کمک‌های لازم، از جمله کمک‌های نظامی هستند – مربوط می‌شد. پس از آن، در سال 2009، سازمان پیمان امنیت جمعی از ایجاد نیروی واکنش سریع جمعی خبر داد که به جز ماموریت حفظ صلح در جریان حل و فصل بحران قزاقستان در سال جاری، هنوز در عمل از آن استفاده‌ای نشده است.
در عین حال، سازمان پیمان امنیت جمعی در تمام سال‌های موجودیت خود نتوانسته است اعضای جدیدی را به سمت خود جذب کند که این امر می‌توانست آن را به نوعی جایگزین برای ناتو در اوراسیا تبدیل کند. در حال حاضر، تنها 6 کشور در این سازمان حضور دارند: ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان که بین آنها به دلیل برتری منافع ملی بر منافع مشترک، به صورت دوره‌ای اختلاف ایجاد می‌شود. عرضه تسلیحات از روسیه و بلاروس به آذربایجان که ارمنستان همواره با آن مخالف بوده است گویای این واقعیت است. ایروان زمانی از مینسک به خاطر اعزام سیستم موشک پرتاب چندگانه پولونیز دوربرد بلاروسی به باکو در سال 2018 نارضایتی زیادی داشت، به همین دلیل از فروش تسلیحات تهاجمی بلاروس به آذربایجان ابراز نارضایتی کرد و این حادثه را «یک مشکل بزرگ» برای روابط دوجانبه خواند. چرا که ارمنستان و بلاروس شرکای نظامی-سیاسی در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی هستند.
اجلاس سازمان پیمان امنیت جمعی که در روز 16 می به مناسبت سی امین سالگرد تاسیس این سازمان در مسکو برگزار شد، یک بار دیگر وجود مشکلات را در این سازمان تأیید کرد. سران کشورهایی که در این اجلاس حضور داشتند، اظهارات صحیح و مستدل زیادی را در چارچوب موضوع برنامه ریزی شده برای بررسی "مسائل کلیدی تعامل در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی، مشکلات فعلی بین المللی و منطقه ای و همچنین اقدامات مربوط به بهبود بیشتر سیستم امنیت جمعی" بیان کردند. با این حال، در جریان این رویداد، مشخص شد که هنوز هم هر یک از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی، دیدگاه خود را نسبت به اهداف و چشم اندازهای این سازمان دارند.
ولادیمیر پوتین یک بار دیگر ضمن یادآوری مشکل ملی گرایی اوکراین، تاکید بر وجود آزمایشگاه‌های بیولوژیکی آمریکا در کشورهای پساشوروی و همچنین بیان ضرورت بزرگداشت پیروزی در جنگ بزرگ میهنی، در مورد دستور کار روسیه در روابط بین الملل صحبت کرد. در عین حال، رهبر روسیه به لزوم تقویت همکاری در حوزه نظامی اشاره کرد و از مجموعه کامل مانورهای مشترک سازمان پیمان امنیت جمعی در قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان خبر داد.
الکساندر لوکاشنکو به نوبه خود، با حمایت از رئیس جمهور روسیه، به مشکلات خاصی که مورد توجه ویژه بلاروس هستند اشاره کرد. به گفته وی، در حال حاضر، گسترش ناتو، افزایش تهدیدها در مرزهای غربی این سازمان و همچنین فشار مستمر تحریم‌های غرب، خطر اصلی محسوب می‌شوند. در عین حال، رئیس جمهور بلاروس ضمن یادآوری اینکه با رضایت ضمنی شرکا، «بلاروس و روسیه، برخلاف تمام قوانین موجود بین المللی با تمایل غربی‌ها از سازمان‌های بین المللی حذف شده‌اند»، مانند سال‌های گذشته از وضعیت سازمان پیمان امنیت جمعی ابراز نارضایتی کرد.
در این راستا، لوکاشنکو همچنین پیشنهاد کرد که با الگو قرار دادن اتحادیه اروپا، یک موضع مشترک در مورد تمام مسائل سیاست خارجی طراحی شود. علاوه بر این، وی دیدگاه خود را در خصوص توسعه بیشتر این سازمان ارائه کرد، کاری که هیچ کس دیگری در اجلاس انجام نداد. رهبر بلاروس پیشنهاد گسترش تعامل و هماهنگی سیاسی، افزایش اثربخشی مقابله با چالش‌ها و تهدیدها در فضای اطلاعاتی و همچنین تقویت مؤلفه پیش‌بینی- تحلیلی را در کار دبیرخانه سازمان پیمان امنیت جمعی داد. به گفته لوکاشنکو، تمام این موارد نه تنها ساختار سازمان پیمان امنیت جمعی را تقویت می‌کند، بلکه موقعیت این سازمان را در عرصه بین المللی نیز ارتقا می‌دهد.
در عین حال، رهبران ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان عملا به مشکل ناتو اشاره نکردند و سعی داشتند از پرداختن به مسئله اوکراین اجتناب ورزند.
بر همین اساس، قاسم جومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان، در سخنان خود بر وضعیت مرزها، در درجه اول مرز کشورهای آسیای مرکزی با افغانستان تمرکز کرد و خواستار "توجه بیشتر به تامین امنیت مرزهای جنوبی آسیای مرکزی" شد. وی همچنین خاطرنشان کرد که زمان حل مشکل پیوستن این سازمان به فعالیت‌های حافظ صلح سازمان ملل فرا رسیده است. از دیدگاه توکایف، این امر موقعیت حقوقی سازمان پیمان امنیت جمعی را تقویت کرده و به مشارکت این سازمان در عملیات‌های حفظ صلح بین المللی منجر می‌شود.
سادیر جباروف، رئیس‌جمهور قرقیزستان نیز در مورد مشکل افغانستان که باید در مرکز توجه سازمان پیمان امنیت جمعی باشد صحبت کرد. وی در عین حال خاطرنشان کرد که در راستای وضعیت ژئوپلیتیکی کنونی، باید رویکردهای مشترکی برای کاهش پیامدهای «جنگ‌های تحریمی» که تهدیدی برای امنیت غذایی و انرژی، ثبات اقتصاد کلان و ثبات اجتماعی هستند، طراحی شود.
امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان نیز خاطرنشان کرد: «باید تلاش‌های مشترک را برای تقویت ظرفیت و قابلیت‌های سازمان، افزایش دهیم». وی نیز در مورد افغانستان صحبت‌های زیادی کرد و تاکید کرد که با توجه به شرایط این کشور، سازمان پیمان امنیت جمعی باید برای سناریوهای مختلف تشدیدِ وضعیت در مرزهای جنوبی آماده باشد. در نهایت پس از سخنان رهبران کشورهای آسیای مرکزی مشخص شد که آنها به مسائل منطقه‌ای و نه جهانی علاقه‌مند هستند و سازمان پیمان امنیت جمعی را ابزاری برای حل مشکلات خود می‌دانند.
در این پس زمینه، سخنرانی نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، نسبتا غیر معمول بود. او تصمیم گرفت که بر موضوع ناتو، بحران اوکراین یا مسائل مربوط به وضعیت افغانستان یا فشار تحریم‌ها تمرکز نکند. پاشینیان در مسیر انتقاد از شرکای خود در سازمان پیمان امنیت جمعی، به مسائلی که مورد علاقه او و ارمنستان هستند اشاره کرد. وی یادآوری کرد که ایروان پس از وقوع بحران در قره باغ کوهستانی در سال 2020، علی رغم مراجعه به سازمان پیمان امنیت جمعی برای درخواست کمک، هیچ واکنشی از این سازمان دریافت نکرد. علاوه بر این، او نیز مانند لوکاشنکو از عدم اتحاد اعضا در خصوص دستور کار سیاست خارجی انتقاد و سپس پیشنهاد کرد موضوع رای گیری همزمان در پلت‌فرم‌های بین المللی بررسی شود .
تمام رهبرانی که در این اجلاس حضور داشتند رسما اعتراف کردند که سازمان پیمان امنیت جمعی را ابزاری برای حفظ ثبات و امنیت در منطقه می‌دانند و توافق کردند که توسعه این سازمان باید ادامه یابد. در نتیجه این اجلاس، یک بیانیه مشترک به تصویب رسید که در آن از سطح تعامل بین کشورهای عضو ابراز خرسندی شد، وعده هماهنگی فعال سیاست دفاعی و حفاظت از مرزهای خارجی سازمان داده شد، در مورد استفاده یک جانبه از زور یا تحریم‌ها ابراز نگرانی شد و برای "کار سازنده با تمام طرف‌های روندهای بین المللی" از جمله ناتو اعلام آمادگی شد. این یعنی - تمام چیزهایی که این کشورها در طول کل دوره فعالیت سازمان پیمان امنیت جمعی درباره آن صحبت کرده بودند- . علاوه بر این بیانیه، مقرر شد به شرکت کنندگان در عملیات حفظ صلح قزاقستان پاداش داده شود.
لازم به ذکر است که بخش رسمی این اجلاس هنوز تمام ماهیت آنچه را که امروز در حال وقوع است - هم در سازمان پیمان امنیت جمعی و هم در اطراف آن - منعکس نکرده است. دیدارهای شخصی روسای جمهور که در حاشیه این مراسم برگزار شد گواه این امر است. ولادیمیر پوتین و همتای بلاروسی او درباره کار مشترک پیرامون جایگزینی واردات، سازماندهی حمل و نقل محموله‌ها در بنادر دریایی روسیه و ساخت بندر بلاروس در نزدیکی سنت پترزبورگ گفتگو کردند.
رئیس جمهور روسیه در گفتگو با نیکول پاشینیان، موضوع توسعه همکاری تجاری-اقتصادی دوجانبه و همچنین امنیت و ثبات منطقه‌ای را در قفقاز جنوبی (از جمله وضعیت قره باغ کوهستانی) مطرح کرد.
در گفتگوی پوتین با رئیس جمهور تاجیکستان، موضوع نوسازی نیروهای مسلح این جمهوری با حمایت روسیه مطرح شد. تمام این موارد نشان می‌دهد که اعضای این سازمان هنوز هم روسیه را بازیگر اصلی در فضای پساشوروی می‌دانند که حفظ ثبات و امنیت منطقه به موقعیت و اقدامات آن بستگی دارد. شاید بتوان این واقعیت را یکی از مهم ترین نتایج نشست جاری سران کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی نامید.
به طور کلی، می‌توان گفت که توسعه سازمان پیمان امنیت جمعی، حتی با وجود دگرگونی فعلی واقعیت های ژئوپلیتیکی، هنوز دستخوش تغییرات جدی نشده است. نه تنها نتایج اجلاس سازمان، بلکه اظهارات بعدی استانیسلاو زاس، دبیرکل سازمان گواه این امر هستند. به گفته وی، در حال حاضر، روندی که چندین سال است در سازمان پیمان امنیت جمعی وجود داشته یعنی - تبدیل از یک بلوک صرفا نظامی، سیاسی به یک پلت فرم چند نمایه برای امنیت- همچنان ادامه خواهد داشت.
 انتهای مطلب/