مطالعات شرق/

برای مسکو مهم‌ است که اقدامات چین در آسیای مرکزی با هدف حذف حضور روسیه از منطقه نباشد. تمام رزمایش‌هایی که چینی‌ها بدون مشارکت روسیه انجام می‌دهند، ساخت تأسیسات نیمه‌نظامی، توافق‌های دوجانبه، دیدارهای پرسنل عالی رتبه نظامی و غیره با هدف تضمین منافع چین صورت می‌گیرد.
آسیای مرکزی اغلب یکی از منابع اصلی اختلافهای احتمالی آینده بین روسیه و چین محسوب می‌شود. قبلا که چین، مسئول اقتصاد؛ و روسیه، مسئول امنیت بود؛ در منطقه تقسیم کار وجود داشت، اما اکنون این گونه نیست و همین امر ممکن است به درگیری اجتناب ناپذیر بین مسکو و پکن منجر شود. گزارش‌های اخیر در مورد ایجاد "پایگاه نظامی" جدید چین در تاجیکستان به چنین پیش بینی‌هایی اعتبار می‌بخشد.
با این حال، این دیدگاه نسبت به منطقه، بسیاری از عوامل مهم را در نظر نمی‌گیرد. به عنوان مثال، این دیدگاه با توجه به اینکه تمام تصمیم‌های مهم در کشورهای آسیای مرکزی توسط همسایگان بزرگ و بانفوذ اتخاذ می‌شوند، استقلال آنها را انکار می‌کند. هرچند در واقع کشورهای آسیای مرکزی هرگز به اندازه امروز مستقل نبوده‌اند و جوامع این کشورها نسبت به رهبران خود، از جمله در مسائل سیاست خارجی بسیار سختگیر هستند.
برای کشورهای آسیای مرکزی که در اعماق قاره اوراسیا بدون دسترسی به دریا قرار گرفته‌اند، از بین بردن یک همسایه توسط یک همسایه بانفوذ دیگر سودی ندارد. همه آنها تلاش می‌کنند روابط خود را با جهان خارج متنوع سازند. بنابراین روسیه و چین برای آنها مهم هستند. مسکو و پکن خود نیازی به درگیری ندارند، زیرا روابط دوجانبه آنها همواره مهم‌تر از منافعشان در آسیای مرکزی خواهد بود.
تمام این موارد پیش‌بینی‌های عمومی را در مورد درگیری آینده روسیه و چین بر سر رقابت برای نفوذ بیشتر در آسیای مرکزی مورد تردید قرار می‌دهد. بلکه، به نظر می‌رسد وضعیت در کل منطقه به همان شکلی که در حال حاضر در تاجیکستان اتفاق می‌افتد، پیش خواهد رفت. در تاجیکستان پکن بیشترین پیشرفت را در حوزه امنیت داشته، اما این امر منجر به درگیری با روسیه نشده است.

حلقه ضعیف
ایده تقسیم کار بین روسیه و چین در آسیای مرکزی تا حدی درست است. فعالیت چین در اقتصاد منطقه همیشه مشهود بوده است - بویژه از زمانی که رئیس جمهور شی جین پینگ طرح "کمربند و جاده" را مطرح کرده است. اما نمی‌توان گفت که پکن برای امنیت به روسیه متکی بوده است.
چین از همان ابتدای ظهور کشورهای مستقل آسیای مرکزی به ایجاد ثبات در منطقه همسایه علاقه‌مند بود، زیرا در آن زمان بود که یک جنبش جدایی طلب در منطقه خودمختار سین کیانگ اویغور ظهور یافت. در اواسط دهه 1990، جیانگ زمین، رئیس جمهور وقت جمهوری خلق چین به تمام کشورهای آسیای مرکزی (به جز تاجیکستان، که در آن جنگ داخلی رخ داد) سفر کرد و در همه جا در مورد اهمیت مبارزه با  تروریسم، افراط گرایی و جدایی طلبی صحبت نمود.
از همان زمان، برای پکن مهم بود که آسیای مرکزی هم مرز با سین کیانگ ناآرام توسط رژیم‌هایی که به جدایی‌طلبان زیرزمینی کمک نکنند، اداره شود. این منطقه همچنین به منطقه حائل بین غرب چین و افغانستان تبدیل شده است.
بنابراین، چین بیش از یک دهه است که در حال گسترش همکاری با کشورهای آسیای مرکزی در زمینه امنیت بوده است. آنچه با عرضه ساده یونیفرم‌ها آغاز شد، اکنون به اشکال پیچیده تعامل مانند رزمایش‌های مشترک، گشت‌های مرزی و همکاری‌های نظامی-فنی تبدیل شده است. چین بیشترین همکاری را با تاجیکستان دارد. به گزارش رسانه‌ها، اخیرا دومین "پایگاه نظامی" چین در تاجیکستان ایجاد شده است.
دلیل این افزایشِ توجه، این است که تاجیکستان برای چین مانند حلقه ضعیف امنیت منطقه به نظر می‌رسد. تاجیکستان تنها کشور در آسیای مرکزی است که هم با افغانستان و هم با چین هم مرز است. نیروهای مسلح تاجیکستان ضعیف‌ترین نیروهای منطقه هستند. خطر تروریسم و ​​رادیکالیسم محلی در تاجیکستان نسبتا زیاد است و یکی از مسیرهای قاچاق مواد مخدر به چین از مرز تاجیکستان-افغانستان می‌گذرد. علاوه بر این، تمام این مشکلات با خروج ایالات متحده از افغانستان بدتر شده است.

پایگاه جدید
27 اکتبر سال 2021، عبدالرحمن علمشازاده، معاون اول وزیر امور داخلی تاجیکستان، طرحی را برای همکاری با چین به مجلس ارائه کرد که بر اساس آن، پکن با هزینه شخصی خود در تاجیکستان پایگاه خواهد ساخت. براساس قطعنامه‌های شماره 539 و 540 که در همان روز به تصویب رسیدند، پایگاه در حال ساخت، «آکادمی پلیس» برای وزارت امور داخلی تاجیکستان است. پایگاه جدید در کریدور واخان در منطقه اشکاشم نزدیک مرز تاجیکستان-افغانستان قرار خواهد گرفت.
بنا به درخواست دولت تاجیکستان، چین نه تنها تقریبا 9 میلیون دلار برای این پروژه اختصاص خواهد داد، بلکه تمام تجهیزات و مواد لازم را برای ساخت و ساز نیز فراهم خواهد کرد. تاجیکستان فقط موظف است زمین اختصاص دهد و همچنین واردات کالاهای چینی را از مالیات و عوارض گمرکی معاف سازد.
در عین حال، رسانه‌ها گزارش دادند که پکن در حال ساخت یک "پایگاه نظامی" جدید است که کاملا رایگان نیست – یعنی در ازای آن، دوشنبه باید کنترل کامل اولین پایگاه مشابه را که در سال 2018 در مورد آن اطلاع رسانی شد به چین واگذار کند. این پایگاه پیشتر، یک پاسگاه شوروی بوده که بر اساس تصاویر ماهواره‌ای، دوشنبه، با کمک چینی‌ها آن را مدرنیزه کرده است.  
چین رسما تمام گزارش‌های مربوط به حضور نظامی خود را در آسیای مرکزی تکذیب می‌کند. وانگ ونبین، سخنگوی وزارت خارجه چین چندین بار در کنفرانس‌های مطبوعاتی منظم اعلام کرده است که از وضعیت تاجیکستان بی اطلاع است و "چین هیچ پایگاه نظامی در آسیای مرکزی ندارد."
به طور رسمی، چین واقعا هیچ حضور نظامی در آسیای مرکزی ندارد: تاسیسات در تاجیکستان نه توسط ارتش آزادیبخش خلق چین (中国人民解放军)، بلکه توسط پلیس مسلح مردمی–  تشکیلات نیمه نظامی داخلی (مشابه با گارد روسیه) که در زمان صلح به حفاظت از قانون و نظم می‌پردازند، ساخته می‌شوند.
اما قدرت پلیس مسلح چین به تدریج در حال گسترش بوده و به طور فزاینده‌ای با ارتش همپوشانی دارد. طبق قانون سال 2015، پلیس مسلح چین مسئول مبارزه با تروریسم است و از سال 2018 دیگر تابع ساختارهای غیرنظامی نیست و تحت کنترل کامل شورای نظامی مرکزی است (عالی ترین نهاد حاکم بر نیروهای مسلح که  توسط شی جین پینگ رهبری می‌شود). همچنین بر اساس قانون جدید مرزهای زمینی جمهوری خلق چین که از اول ژانویه سال 2022 لازم الاجرا می‌شود، وظایف مرزبانی نیز به عهده پلیس مسلح است.
از دهه 2000، کارکنان پلیس مسلح برای شرکت در ماموریت‌های حافظ صلح سازمان ملل اعزام می‌شوند. همچنین پلیس مسلح رزمایش‌های منظم را با شرکای خارجی انجام می‌دهد. پیش از پاندمی، پلیس مسلح جمهوری خلق چین نوع جدیدی از رزمایش‌های "همکاری-2019"  را با تشکیلات نیمه نظامی کشورهای آسیای مرکزی راه‌اندازی کرده بود.
بنابراین، معلوم است که در تاجیکستان پایگاه نیروهای نیمه نظامی چینی وجود دارد و حتی مقام‌های تاجیکستان ارتباط آن را با چین انکار نمی‌کنند. اما چگونه این امر در آسیای مرکزی که اعتراض‌های ضد چینی در آن صورت می‌گیرند امکان پذیر است؟

تاجیکستان منحصر به فرد
در هر یک از کشورهای آسیای مرکزی، حتی شایعه‌های مربوط به افتتاح پایگاه چینی نارضایتی عمومی را برمی‌انگیزد. در برخی از آنها، حتی بدون چنین شایعه‌هایی، مردم به طور مرتب به راهپیمایی‌های ضد چینی می‌روند: از سال 2018، 15 تجمع در قرقیزستان و بیش از 140 تجمع در قزاقستان برگزار شده است. برگزاری تجمع در ازبکستان دشوارتر است، اما داده‌های Gallup World Poll نشان می‌دهند که در دهه اخیر، سطح تایید اقدامات چین به زیر 25 درصد رسیده است.
دولت تاجیکستان با نگاهی به وضعیت کشورهای همسایه، از اعتراض‌های مشابه در کشور خود هراس دارد و به همین دلیل، تمام گزارش‌های رسانه‌ای را در مورد پایگاه چینی رد نموده و اعلام می‌کند: هیچ نیروی نظامی یا امنیتی چینی در تأسیسات جدید وجود نخواهد داشت - این پایگاه پس از ساخت به واحد ویژه واکنش سریع اداره مبارزه با جرایم سازمان یافته وزارت امور داخلی تاجیکستان واگذار خواهد شد.
در واقع، به احتمال زیاد، هیچ اعتراض ضد چینی در این زمینه در تاجیکستان وجود نخواهد داشت. این کشور در کنار پاکستان یکی از صمیمی ترین کشورها با چین در آسیای مرکزی و جنوبی نه تنها در سطح دولتی، بلکه در سطح جامعه است. تایید جمهوری خلق چین در تاجیکستان به 63 درصد رسیده است. این بدین دلیل است که در منطقه خودمختار سین کیانگ- اویغور تقریبا هیچ قومیت تاجیکی وجود ندارد (فقط 50 هزار نفر) - برخلاف قزاق‌ها (یک و نیم میلیون نفر) یا قرقیزها (180 هزار نفر).
و حتی این 50 هزار نفر هم یک جامعه واحد نیستند، بلکه گروهی متشکل از ملیت‌هایی هستند که تنها به دلیل تکلم به زبان‌های ایرانی شرقی متحد شده‌اند. تاجیک‌های چینی بر خلاف کسانی که در تاجیکستان زندگی می‌کنند، شیعه اسماعیلی هستند، نه سنی. در سال‌های اخیر، هیچ خبری در مورد تاجیک‌های قومی که در "اردوگاه‌های بازآموزی" چینی به دام افتاده‌اند منتشر نشده است. از این رو، افکار عمومی تاجیکستان که نسبت به آنچه در افغانستان می‌گذرد به شدت واکنش نشان می‌دهند، عملا اخبار سین کیانگ را نادیده می‌گیرند.
نخبگان سیاسی تاجیکستان نیز بنا به دلایل خاص خود کاملا به جمهوری خلق چین وفادار هستند. چین به منبع مهم رفاه مالی برای مقام‌های بلندپایه تاجیکستان، از جمله خانواده رئیس جمهور تبدیل شده است. به عنوان مثال، شمس‌الله صاحب‌اف، داماد امامعلی رحمان به شرکت چینی China Nonferrous Gold Limited (中国 有色 黃金) برای دریافت مجوز استخراج طلا در این کشور کمک کرده است. در حال حاضر، بیش از 80 درصد طلا در تاجیکستان توسط موسسات مشترک، با مشارکت چین استخراج می‌شود. اکثر شرکت‌های چینی در استخراج نقره نیز فعالیت دارند.

روسیه رقیب نیست
البته پیشرفت چین در حوزه امنیت آسیای مرکزی نمی‌تواند مورد توجه قرار نگیرد، اما مقیاس آن هنوز با روسیه قابل مقایسه نیست. تاجیکستان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی بوده و در قلمروی آن پایگاه نظامی 201 – بزرگ‌ترین مرکز نظامی خارجی فدراسیون روسیه با 7000 سرباز - وجود دارد.
علاوه بر این، طبق نظرسنجی‌ها 88٪ مردم تاجیکستان از روسیه حمایت می‌کنند. وابستگی عظیم اقتصاد تاجیکستان (و در نتیجه رژیم حاکم تاجیکستان) به جریان‌های مهاجرتی به روسیه، برای مسکو، اهرم فشاری بر دوشنبه به شمار می‌رود.
برای روسیه مهم‌ است که اقدامات چین در آسیای مرکزی با هدف حذف حضور روسیه از منطقه نباشد. تمام رزمایش‌هایی که چینی‌ها بدون مشارکت روسیه انجام می‌دهند، ساخت تأسیسات نیمه‌نظامی، توافق‌نامه‌های دوجانبه، دیدارهای پرسنل عالی رتبه نظامی و غیره با هدف تامین منافع چین صورت می‌گیرند.
حتی اگر اتفاقات آسیای مرکزی را نشانه‌ای از جاه‌طلبی‌های چین در نظر بگیریم، آن‌ها با آمریکایی‌ها بسیار متفاوت هستند. پکن نمی‌خواهد وظیفه ژاندارم نظامی و ایدئولوژیک جهانی را به عهده بگیرد. چین به دنبال حفظ اعتبار خود به عنوان یک "دولت مسالمت جو و مسئول" است که در امور داخلی سایر کشورها دخالت نمی‌کند.
روسیه نمی‌تواند با گسترش چتر امنیتی خود بر آسیای مرکزی، چین را از دفاع از منافع ملی خود یا تحقق جاه طلبی‌های جهانی خود منع کند. پوتین نیز این را علنا تأیید می‌کند: «چین یک کشور یک و نیم میلیارد نفری است و این حق را دارد که سیاست دفاعی خود را به گونه ای بسازد که امنیت کشور خود را تضمین کند».
البته در آسیای مرکزی یافتن دلایل رقابت بین روسیه و چین کار دشواری نیست، اما دلایل برای همکاری آنها نیز کم نیست. پوتین «کار در کشورهای ثالث» را حوزه مهم تعامل با چین می‌داند. با به قدرت رسیدن طالبان در کابل، رهبران دو کشور به طور منظم امنیت منطقه و وضعیت مرزهای افغانستان را مورد بحث و گفتگو قرار می‌دهند.
بزرگترین رزمایش‌های نظامی دوجانبه بین مسکو و پکن تحت عنوان "تعامل-2021" به مبارزه با تروریسم اختصاص داشت. نظامیان دو کشور سناریوهای تعامل را در صورت نقض احتمالی مرز افغانستان با آسیای مرکزی مورد مطالعه قرار می‌دادند.
به عبارت دیگر، خطر درگیری بین دو قدرت در آسیای مرکزی اغراق آمیز است و ظرفیت همکاری دست کم گرفته می‌شود. حتی اگر چین و روسیه چیزی برای رقابت در آسیای مرکزی داشته باشند، در حال حاضر، روابط دوستانه دوجانبه بویژه در پس زمینه تضادهای عمیق بین آنها و غرب برای آنها بسیار مهم‌تر است.
انتهای مطلب/