مطالعات شرق/

موقعیت جغرافیایی پیچیده، مشکلات مرزی حل نشده، در کنار نبردهای خونین باعث رشد و تقویت روند مسلح‌سازی در آسیای مرکزی شده‌اند. کدام کشورها صادرکننده تسلیحات به آسیای مرکزی هستند و چه روندهایی را در این منطقه می‌توان شناسایی کرد؟ برای پاسخ به این سوالات، داده‌هایی را از «موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم» (SIPRI) تجزیه و تحلیل کرده‌ایم.
روش و متدولوژی SIPRI، ارزیابی حجم تحویل تسلیحات قراردادی مهم با استفاده از یک واحد مشترک – ارزش شاخص روند (TIV)- می‌باشد که هدف آن نشان دادن پتانسیل نظامی به جای ارزش مالی است.
تحلیل SIPRI نشان می‌دهد که در تمام کشورهای آسیای مرکزی، به جز ترکمنستان، روسیه اصلی‌ترین تامین‌کننده تسلیحات است. البته، دلیل آن این است که قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان، اعضای CSTO هستند و ازبکستان نیز به شکلی فعال و در سطح دوجانبه در زمینه مسائل امنیتی با مسکو همکاری دارد. اما مهمترین مزیت این داده ها این است که نشان می دهد کدام کشورها جایگاه دوم و سوم را در صادرات تسلیحات به خود اختصاص می دهند.
داده های مربوط به قزاقستان، متنوع‌ترین لیست تامین‌کنندگان را نشان می‌دهد که شامل کشورهایی مانند کانادا، کره جنوبی، ترکیه، اسرائیل، اوکراین و بسیاری کشورهای دیگر است. روسیه 85 درصد از کل واردات تسلیحات این کشور را بعهده دارد. کشورهای اروپایی با 6 درصد در دومین جایگاه و اوکراین با 3 درصد در جایگاه سوم صادرکنندگان تسلیحات به قزاقستان قرار دارند. ایالات متحده و اسرائیل توانستند هر یک با 3/1درصد، در جایگاه‌های بعدی تامین‌کنندگان تسلیحات قزاقستان باشند. کوچکترین سهم، مختص چین است که مجموعا 1/1درصد تسلیحات این کشور را از سال 1991 تامین کرده است. ادوارد لمون^[1]- کارشناس آسیای مرکزی از ایالات متحده- در تفسیر این مسئله عنوان کرد که "درست است که تامین کننده اصلی تسلیحات قزاقستان، روسیه باقی مانده است اما این کشور در تلاش برای تنوع‌بخشی تامین‌کنندگان، تسلیحات را از کشورهای مختلف در اتحادیه اروپا خریداری می‌کند. این تلاش ها بخشی از تلاش های گسترده‌تر جهت اتخاذ سیاست خارجی چندمحوری برای ایجاد روابط با تعداد زیادی از شرکا و اجتناب از وابستگی به یک قدرت خارجی هستند".
قرقیزستان، سه تامین کننده تسلیحات ثابت دارد: روسیه که با ارزش (TIV) 53 در بالای لیست قرار دارد و قزاقستان و چین که به ترتیب با ارزش 5 و 1 پس از روسیه هستند. ادوارد لمون، معتقد است که ارتش تاجیکستان و قرقیزستان تسلیحات شوروی را به ارث برده‌اند و این امر باعث شده که آنها پس از استقلال از روسیه به تسلیحات این کشور وابسته شوند. آنها بعنوان فقیرترین کشورهای این منطقه، در جایگاهی مشابه سایر کشورها برای تنوع‌بخشی به ملزومات تسلیحاتی نیستند. عملا بیشتر تسلیحات منتقل‌شده به این کشور توسط روسیه به عنوان بخشی از کمک امنیتی به این کشورها اهداء شده است. وجود مقر و پایگاه نظامی روسیه در تاجیکستان و مقر CSTO در قرقیزستان، حائز اهمیت است زیرا این امکان را برای متخصصین روسی فراهم می‌سازد که همتاهای آسیای مرکزی خود را در زمینه تسلیحات آموزش دهند. در جدول بالا، می‌توان مشاهده کرد که تاجیکستان تسلیحات وارداتی خود را از تعداد بسیار محدودی از کشورها دریافت می‌کند. صادرات تسلیحات روسیه به تاجیکستان از سال 1991 ارزش TIV: 110 را دارد در حالیکه چین تنها با :TIV 4 و بلغارستان از ارزش :TIV 3 برخوردارند. همانطور که می‌توان مشاهده کرد، از سال 1991، روسیه اصلی‌ترین تأمین کننده تسلیحات در تاجیکستان و قرقیزستان بوده است. یک دانشمند روسی، دانشمند سیاسی و خاورشناسی به نام واسیلی کاشین^[2]، در این مورد بحث می‌کند که "دلیل این امر اساسا آن است که این کشورها، اعضای CSTO هستند و تسلیحات روسی را با کاهش قیمت قابل توجهی دریافت می‌کنند." وی همچنین معتقد است که "برخلاف قزاقستان، کشورهایی مانند تاجیکستان و قرقیزستان، فرصت‌های اندکی در زمینه تدارکات و پشتیبانی از تسلیحات دارند. آنها اساسا این امکانات را به شکل کمک دریافت می‌کنند و در اینجا نیز منبع اصلی، مجددا روسیه است."
برخلاف انتظارات، ترکیه در صدر لیست صادرکنندگان تسلیحات به ترکمنستان – با :TIV 46 – قرار دارد. و کشورهایی مانند روسیه، چین، اوکراین، اروپا و غیره، تامین‌کنندگان بعدی تسلیحات ترکمنستان هستند. همانطور که می‌توان در نمودار بالا مشاهده کرد، ترکمنستان همچنین در تلاش است که همکاری نظامی-فنی خود را تنوع بخشد. در عین حال، واسیلی کاشین بر این باور است که "با در نظر گرفتن جایگاه خنثی و بیطرف ترکمنستان، این کشور نسبت به کشورهای دیگر منطقه اشتیاق بیشتری برای این کار دارد."
ترکمنستان به مدت پنج سال، تنها خریدار بزرگ تسلیحات ترکیه بوده است. ادوارد لمون این امر را از دیدگاه کلی‌ اینگونه شرح می دهد: "ترکیه تامین کننده کلیدی تسلیحات برای ترکمنستان بوده و همچنین در پی مدرن‌سازی ارتش، تامین کشتی‌های گشتی و باربرهای زره پوش بوده است. ترکمنستان مانند سایر کشورهای آسیای مرکزی تلاش کرده که واردات خود را تنوع دهد تا از وابستگی به یک قدرت خارجی جلوگیری کند. هویت ترک ترکیه در اینجا نقشی کوچک ایفا می‌کند. اما من فکر می‌کنم نفوذ موثر تامین‌کنندگان ترک در بازار، در کنار اشتیاق برای داشتن تامین‌کنندگان متنوع برای ترکمنستان نقشی مهمتر دارد".
علاوه بر این، به گفته ادوارد لمون، "داده‌های SIPRI نقش ایتالیا را در بازار تسلیحات ترکمنستان در نظر نمی‌گیرد. داده های ما که شامل ارقام SIPRI ، داده‌های آماری صادرات اتحادیه اروپا و گزارشهای رسانه‌های محلی می‌باشند، نشان می‌دهند که ایتالیا بزرگترین تامین‌کننده تسلیحات ترکمنستان است. صادرات این کشور به فروش هلیکوپترهای Agusta Westland AW-139 در سال 2011 و امضای قراردادی عظیم به ارزش 500 میلیون دلار در سال 2019 منتهی می‌شود که به نظر می‌رسد که برای جت‌های Aemacchi M-346 بوده باشد.
روند قابل ذکر دیگر در زمینه واردات تسلیحات، افزایش عرضه تسلیحات چینی به ترکمنستان از سال 2016 است. آنطور که ادوارد لمون شرح می‌دهد، دلیل این افزایش آن است که ترکمنستان در سال 2016سیستم دفاع هوایی HQ-9 را در مقابل تامین گاز برای چین از این کشور خریداری کرده بود. اما این توافق فسخ شد. تا ژانویه 2016، چین ترکمنستان را در لیست سیاه نظامی خود قرار داد و پس از آنکه عشق آباد به دلیل کاهش تولید گاز خود نتوانست بدهی مشخص شده به پکن را تسویه کند، تمام صادرات نظامی خود به این کشور را متوقف کرد.
واسیلی کاشین اضافه کرد که "با در نظر گرفتن همکاری چین و ترکمنستان در زمینه انرژی و زیرساخت، تامین تسلیحات چینی برای ترکمنستان می‌تواند به سیستم پیچیده‌ای از آفست‌ها (جبران خسارت‌ها) مربوط باشد که بین این دو کشور وجود دارد. گاهی چین تسلیحات را با کاهش قیمت‌های اساسی برای شرکای برتر خود تامین می‌کند".
در حالی که بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی در تلاشند که واردات نظامی خود را تنوع بخشند، ازبکستان هنوز روابط نزدیکی با روسیه دارد. به گفته واسیلی کاشین، "تامین تسلیحات چینی برای ازبکستان (هواپیماهای بدون سرنشین و سیستم های دفاع موشکی ضد هوایی HQ-9) نیز در راستای سیاست تنوع‌بخشی روابط در زمینه همکاری‌های نظامی-فنی است. درغیراین صورت، با در نظر گرفتن توافقنامه اتحاد 2005 و روابط نظامی نزدیک بین مسکو و تاشکند، روسیه شریک اصلی ازبکستان در زمینه امنیت و دفاع باقی مانده است (و برای آینده قابل پیش بینی نیز باقی خواهد ماند). تردیدی وجود ندارد که ازبکستان تلاش می‌کند که توازن خاصی را در همکاری با روسیه و چین ایجاد کند زیرا این امر موقعیت این کشور را هم در روابط با مسکو و هم در ارتباطات با پکن تقویت خواهد کرد. این امر طبیعی و مورد انتظار است. با این وجود، همکاری با روسیه در آینده قابل پیش بینی محتمل‌تر خواهد بود". در حالیکه روسیه همچنان در صادرات تسلیحات به ازبکستان پیشتازاست، چین نیز در زمینه تامین تسلیحات با فاصله TIV 20 درصدی، با روسیه قرار دارد. فرانسه، اسپانیا و ایالات متحده نیز تسلیحات به ازبکستان صادر می کنند، اگرچه مقدار آنها در مقایسه با کشورهای فوق الذکر ناچیز است.
ادوارد لمون چنین نتیجه گیری می‌کند که "ازبکستان وارد فرایند مدرن‌سازی نظامی شده است. از زمان مرگ کریموف، روابط امنیتی بین روسیه و ازبکستان تقویت شده و روسیه اولین دوره تمرینی خود در ازبکستان طی 12 سال گذشته را در سال 2017 برگزار کرد. حدودا 60 درصد از واردات تسلیحاتی این کشور توسط روسیه تامین شده است. اما روابط با چین نیز توسعه یافته است به نحوی که تعداد دوره های تمرینی و خرید سیستم دفاع هوایی HQ-9 از سال 2015 افزایش یافته است. چارچوب خاصی نیز برای همکاری‌های بیشتر وجود دارد. این چیزی است که شرکت‌های چینی به آن علاقمند هستند و طرف ازبک نیز احتمالا برای جلوگیری از وابستگی به روسیه به آن علاقمند است."
بنابراین، ازبکستان به طور همزمان روابط با روسیه و چین را نیز متعادل می‌کند. در عین حال، در آینده، احتمال افزایش همکاری بین ازبکستان و چین امکانپذیر خواهد بود اما روسیه شریک اصلی در زمینه تسلیحات باقی خواهد ماند.
در مجموع، می توان چنین نتیجه گیری کرد که هر کدام از کشورهای آسیای مرکزی در تلاش اند که واردات تسلیحاتی خود را تنوع بخشند و این موضوع کشورها را به سمت همکاری با چین و ترکیه و همچنین کشورهای اروپایی و غیره در سرتاسر جهان سوق می‌دهد.
انتهای مطلب/