مطالعات شرق/

رستم محمداف، کارشناس مسائل سیاسی در مقاله خود برای سایت CABAR.asia خاطرنشان می‌کند: «ترکمنستان سعی دارد از وابستگی به چین و روسیه به عنوان تنها مسیرهای صادرات منابع انرژی خود- که توسط این کشورها برای کشاندن ترکمنستان به مدار نفوذ خود استفاده می‌شوند- رهایی یابد».
در سال‌های اخیر، روابط دوجانبه ترکمنستان و روسیه پس از حدود یک دهه بحران، پیشرفت کرده است. احیای کنونی این روابط به پیشرفت‌هایی خاص، از جمله افزایش تجارت و تعمیق همکاری در حوزه امنیت منجر شده است. علی‌رغم رشد مداوم این روابط، هنوز محدودیت‌های خاصی وجود دارد. عدم تمایل ترکمنستان برای پیوستن به پروژه‌های همگرایانه با محوریت روسیه گواه تلاش‌های مداوم عشق آباد برای حفظ تداوم استراتژی سیاست خارجی خود است که بر فاصله برابر از مراکز جهانی قدرت استوار است.
با این حال، ترکمنستان فضای زیادی برای دستیابی به این هدف ندارد، چرا که چالش‌های داخلی و خارجی مانند بحران اقتصادی داخلی، وابستگی اقتصادی بیش از حد به چین و تقویت رژیم طالبان در افغانستان این کشور را مجبور به برقراری ارتباط نزدیک‌تر با روسیه می‌کند.

میراث گذشته و احیای روابط پس از سال 2016
روابط دو جانبه ترکمنستان و روسیه در مسیری ناهموار که با تنش و عدم اطمینان همراه بوده، توسعه یافته است. در این راستا، نیازاف، رئیس جمهور سابق ترکمنستان میراث مبهمی از خود به جا گذاشته است. وی در سیاست داخلی، "ترکمن سازی" را دنبال می‌کرد. این سیاست زبان روسی را از تمام حوزه‌های اجتماعی حذف می‌کرد که تعطیلی مدارس با آموزش زبان روسی و ممنوعیت اشتراک مطالب روسی در رسانه‌ها را در پی داشت.
نیازاف در سیاست خارجی "انزواگرایی" - "بی طرفی مثبت" - را دنبال می‌کرد. این موضع سیاسی به وی این امکان را داد تا رژیم خودکامه شخصی خود را از کنترل بین‌المللی و نفوذ خارجی حفظ کند که این امر طبیعتا بر روابط با روسیه نیز تاثیر داشت. عشق آباد بیشتر به روابط اقتصادی دوجانبه و نیازهای بخش انرژی خود توجه داشت و از تعامل فعال با پلتفرم‌های روسیه محور خودداری می‌کرد. این کشور موقعیت خود را در اتحادیه کشورهای مشترک المنافع (کشورهای مستقل مشترک المنافع) تا یک عضو وابسته کاهش داد و علاقه‌ای به عضویت در سازمان همکاری شانگهای و سازمان پیمان امنیت جمعی نداشت.
اولین گام‌های بردی محمداف به سمت روسیه پس از روی کار آمدن، نشان دهنده تغییر استراتژیک در سیاست خارجی این کشور بود. هر دو کشور برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای گسترش همکاری تجاری-اقتصادی بویژه در بخش انرژی و سایر حوزه‌ها طراحی کردند و در مورد احداث خط لوله گاز خزر (به همراه قزاقستان) نیز که حجم صادرات گاز ترکمنستان را به روسیه حدود 20 تا 30 میلیارد متر مکعب افزایش می‌داد، توافق کردند.
با این حال، این تغییر جهت چندان دوام نیاورد. در سال 2009 انفجار در خط لوله آسیای مرکزی-مرکز که گاز ترکمن را به روسیه می‌رساند به اتهام‌های متقابل و وخامت روابط و در نتیجه، توقف برنامه‌های ساخت خط لوله و کاهش همکاری‌های اقتصادی-سیاسی منجر شد. این روابط در سال 2016 که گازپروم روسیه واردات گاز را از ترکمنستان متوقف کرد و علیه ترکمن گاز در دادگاه داوری بین المللی در استکهلم شکایت کرد، به صفر رسید.
از سال 2017، دولت ترکمنستان اقدامات قابل توجهی برای احیای روابط با روسیه انجام داده است. در سال 2017 روسای جمهور دو کشور توافق‌نامه مهمی پیرامون شراکت استراتژیک امضا کردند که شامل بیش از 13 سند، از جمله برنامه همکاری اقتصادی برای سال‌های 2017-2019 می‌شد. در ماه می سال 2021 بردی محمداف برنامه جدید همکاری‌های اقتصادی بین دو کشور برای سال‌های 2021-2023 را تصویب کرد که توسعه بیشتر همکاری‌ها در حوزه‌های مختلف، از جمله صنعت، کشاورزی، فناوری‌های پیشرفته، امور مالی و انرژی را در نظر دارد.
تعداد نشست‌های منظم در سطوح عالی سیاسی و همینطور روابط بین دولتی و منطقه‌ای، _ از جمله مشارکت اخیر ترکمنستان در جلسات شورای بین دولتی اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای _ نیز افزایش یافته است. این نکته نیز قابل توجه است که سردار بردی محمداف، پسر رئیس جمهور و جانشین پست ریاست جمهوری به عنوان رئیس کمیسیون بین دولتی روسیه-ترکمنستان و همچنین اخیرا به عنوان نماینده ترکمنستان در شورای اقتصادی کشورهای مستقل مشترک المنافع منصوب شده است.

روابط اقتصادی: رشد تجارت و همکاری - بله، اتحادیه اقتصادی اوراسیا – خیر
علاقه ترکمنستان به احیای روابط با روسیه از نیازهای اقتصادی نشات می‌گیرد. ترکمنستان بحران اقتصادی و مالی شدیدی را در تاریخ استقلال خود تجربه می‌کند که در نتیجه عوامل متعددی، از قبیل کاهش قیمت‌های جهانی هیدروکربن و از دست دادن مشتریان خارجی گاز بوجود آمده است.
تجارت گاز با چین که از سال 2017 تا 2019 تنها خریدار گاز ترکمنستان بود سود چندانی نداشته، چرا که عشق آباد مجبور به بازپرداخت وام‌های زیرساختی چین بوده است. در نتیجه، حاکمیت سیاسی با مشکلات مالی جدی و کمبود مواد غذایی مواجه گردید و همچنین مجبور شد ارائه رایگان برخی خدمات عمومی را کاهش دهد.
بنابراین، از سرگیری واردات گاز توسط "گازپروم" اولویت اصلی عشق آباد بود، چرا که این امر می‌توانست مشکلات مالی این کشور را کاهش دهد. در سال 2019 "گازپروم" ادعای خود را علیه "ترکمن گاز" پس گرفت و با امضای قرارداد 5 ساله هرچند با حجم متوسط ​​سالانه 5.5 میلیارد متر مکعب، واردات گاز را از ترکمنستان از سر گرفت. علی‌رغم فقدان داده‌های رسمی در مورد ارزش واقعی این قرارداد، شواهد غیرمستقیم نشان می‌دهند که ارزش آن می‌تواند حدود 187 دلار آمریکا برای هر 1000 متر مکعب باشد.
اگرچه به سختی می‌توان چنین توافقی را به عنوان یک قرارداد سودآور برای دولت ترکمنستان تلقی کرد، با این وجود با توجه به معاملات قبلی گازی بین دو طرف، این قرارداد در شرایط فعلی یک حمایت مهم محسوب می‌شود، چرا که از سرگیری فعالیت‌ها و روابط بلافاصله منابع درآمدی جدید را به دنبال داشته و به تثبیت وضعیت اقتصادی داخلی کمک می‌کند. علاوه بر این، این تفاهم‌نامه موقعیت طرف ترکمنی را در مذاکرات با چین پیرامون قیمت گاز صادراتی تقویت می‌کند، چرا که چین دیگر انحصار کامل خرید را در اختیار ندارد.
با این حال، عشق آباد تنها طرفی نیست که از همکاری مجدد در بخش انرژی سود می‌برد. در ماه ژوئن سال 2021، الکساندر بلوخین، سفیر روسیه در ترکمنستان ضمن ارزیابی مثبت تفاهم‌نامه بین ترکمنستان و آذربایجان پیرامون توسعه مشترک میدان نفت و گاز دوستلوق در دریای خزر، بر آمادگی شرکت روسی لوکویل برای تبدیل شدن به اپراتور این پروژه تاکید کرد. پیشتر در ماه فوریه سال 2021 بردی محمداف به هنگام دیدار با واگیت آلکپروف، رئیس لوکویل از قصد این شرکت برای تبدیل شدن به اپراتور میدان نفتی حمایت و برای بررسی پیشنهادهای سرمایه گذاری خاص این شرکت اعلام آمادگی نموده بود.
شرکت "تات نفت" یکی دیگر از غول‌های نفتی روسیه است که فعالیت خود را در این کشور گسترش داده است. این شرکت از سال 2008 در ترکمنستان حضور دارد. در سال 2020 یک قرارداد جدید با شرکت دولتی "ترکمن نبیت" (نفت ترکمنستان) در مورد ادامه ارائه خدمات برای افزایش جریان چاه‌های نفت در میدان "گوتوردپه" تا سال 2028 به امضا رساند و در ماه ژانویه سال 2021 یک میدان جدید برای تعمیر لوله‌ها ایجاد شد.
تات‌نفت یکی از چند شرکت جمهوری تاتارستان است که مستقیما از روابط شخصی خوب بین بردی محمداف و مینیخانوف، رئیس جمهور تاتارستان سود می‌برد. به طور کلی، در ماه ژانویه سال 2019 گردش مالی بین ترکمنستان و تاتارستان به 120 میلیون دلار رسید. هر دو طرف همچنین روابط انسان دوستانه نزدیکی با یکدیگر دارند، چرا که دانشگاه‌های تاتارستان یکی از مقاصد اصلی در روسیه برای دانشجویان ترکمن هستند. روند توسعه همکاری‌های اقتصادی بین ترکمنستان و روسیه تنها با هیدروکربن در ارتباط نیست. در سال‌های اخیر، تجارت غیرگازی بین این دو کشور رشد پایداری داشته است. در سال 2020، علی‌رغم کاهش رشد اقتصاد جهانی به دلیل پاندمی کرونا، این تجارت 40 درصد رشد کرد و به رکورد 970 میلیون دلار رسید. در عین حال، همانطور که ارقام نشان می‌دهند، گسترش تجارت غیرگازی به افزایش تراز تجاری منفی ترکمنستان منجر می‌شود. بنابراین، این رقم نشان می‌دهد که اقتصاد ترکمنستان هنوز هم متنوع نبوده و به جز هیدروکربن چیزی برای ارائه ندارد.
اگرچه همکاری‌های اقتصادی دوجانبه در حال شکوفایی است و طبق پیش بینی‌ها، در سال‌های آینده بیشتر هم گسترش خواهد یافت، اما این همکاری‌ها دیدگاه عشق آباد را در مورد پروژه‌های همگرایانه روسیه و مخصوصا اتحادیه اقتصادی اوراسیا تغییر نداده است. در عین حال، اخیرا هیئت دولت ترکمنستان به یک مهمان دائمی در اجلاس سران اتحادیه اقتصادی اوراسیا تبدیل شده است و تأکید می‌کند که ترکمنستان دارای منابعی است که می‌توانند بسیار مورد علاقه اعضای آن باشند. ترکمنستان مدتهاست آرزو دارد به حلقه اتصال مهم بین منطقه‌ای تبدیل شود و بر همین اساس، سرمایه گذاری‌های زیادی در جهت توسعه زیرساخت‌هایش‌ که در حال حاضر به طور کامل مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، انجام داده‌ است.
علی‌رغم موارد مذکور، عشق آباد علاقه‌ای به پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا ندارد، چرا که این امر فضای مانور را کاهش داده و ترکمنستان را در مدار اقتصادی و سیاسی روسیه قرار می‌دهد. دولت ترکمنستان با توجه به وخامت تناقضات ژئوپلیتکی در منطقه از جانب قدرت‌های خارجی و وابستگی قابل توجه به چین از این امر امتناع می‌ورزد.
دلیل مشارکت روزافزون ترکمنستان در همکاری‌های درون منطقه‌ای نیز همین است، چرا که این همکاری‌ها می‌توانند موقعیت کشورهای منطقه را در پیشبرد منافع خود در رابطه با قدرت‌های خارجی تقویت کنند. ترکمنستان بدنبال انعقاد تفاهم‌نامه‌ای با اتحادیه اقتصادی اوراسیاست که توانایی این کشور را برای اقدام به صورت یک جانبه محدود نکند.

روابط در حوزه امنیت: موضوع افغانستان در مرکز توجه است
در مقایسه با اقتصاد، همکاری بین ترکمنستان و روسیه در حوزه امنیت پیشرفت مشابهی نداشته است. در میان تمام کشورهای آسیای مرکزی، ترکمنستان همواره کمترین همکاری را با روسیه در حوزه امنیت داشته است. عشق آباد با استناد به اصل بی طرفی خود همواره از پیوستن به پلتفرم‌های چندجانبه امنیت محور روسیه – سازمان پیمان امنیت جمعی و سازمان همکاری شانگهای - خودداری کرده است. این کشور برخلاف ازبکستان (که عضو سازمان پیمان امنیت جمعی نیست) از شرکت در مانورها و تمرینات نظامی مشترک اجتناب می‌ورزد. این موضع برای ترکمنستان گران تمام می‌شود، چرا که عشق آباد همچنان باید بر توانایی‌های خود تکیه کند.
توانایی عشق آباد برای مقابله با تهدیدهای ناشی از افغانستان بدون کمک خارجی مدت هاست که مورد شک و تردید کرملین است. بنابراین، از سال 2017 که همکاری بین این دو کشور احیا شده است، روسیه تلاش‌های خود را برای تشویق ترکمنستان به توسعه همکاری عمیق‌تر در حوزه امنیت افزایش داده است. این تلاش‌ها به امضای تفاهم‌نامه همکاری مشترک در حوزه امنیت در ماه اکتبر سال 2020 پس از 17 سال انتظار انجامید.
زمان و زمینه‌ای که ترکمنستان براساس آنها این سند را تصویب کرده است نشان می‌دهد که کرملین از استفاده از اهرم‌های اقتصادی برای دستیابی به این هدف دریغ نکرده است. بعید است که این اتفاق در نتیجه ارزیابی مجدد نیازهای امنیتی مقام‌های ترکمن رخ داده باشد، چرا که عشق آباد همیشه تأکید داشته است که وضعیت مرزی تحت کنترل است. بعدها در همان سال، اعلام شد که نیروهای روسی در دفاع از مرز با افغانستان به ترکمنستان کمک مستقیم می‌کنند. اما مقام‌های ترکمنستان آن را انکار کردند، چرا که این امر اصول اساسی سیاست خارجی این کشور را نقض می‌کند.
ترکمنستان و روسیه علی‌رغم مکانیسم‌های همکاری متفاوت (همکاری غیر رسمی یا اتحاد رسمی)، اهداف مشترکی در احیای ثبات سیاسی در افغانستان دارند که برخی ناظران آن را یک زمینه مساعد برای توافق امنیتی مستحکم‌تر بین دو کشور می‌دانند.
هر دو طرف همچنین استراتژی‌ های مشابهی برای تعامل در حل  و فصل مشکل افغانستان دارند. هم روسیه و هم ترکمنستان از گفتگوی دیپلماتیک هم با دولت کابل و هم با طالبان حمایت می‌کردند و طالبان را عامل مهمی در تثبیت اوضاع می‌دانستند.
با این حال، روسیه و ترکمنستان در اهداف استراتژیک بزرگتر خود برای حل و فصل سیاسی مسئله افغانستان با یکدیگر تفاوت دارند. تقویت اخیر رژیم طالبان و خطرات ناشی از آن، فرصت تقویت بیشتر تسلط روسیه را در امنیت منطقه فراهم آورده است که شامل نزدیکی ترکمنستان به مدار نفوذ روسیه هم می‌شود. البته فاکتور چین نیز نقش مهمی در این ملاحظات دارد.
در سال‌های اخیر، چین با افزایش فروش سلاح به کشورهای منطقه و ایجاد پایگاه نظامی در تاجیکستان اقدامات امنیتی خود را در منطقه افزایش داده است. ترکمنستان نیز در این فهرست قرار دارد. قابل توجه است که عشق آباد اولین مقصد در سفر پنج روزه وانگ یی، وزیر خارجه چین به آسیای مرکزی در ماه جولای سال 2021 بود. در جریان این دیدار بردی محمداف برای کمک به ترکمنستان به منظور دفاع از مرزهای خود به دو روش "متعارف" و "غیر متعارف" اعلام آمادگی کرد. منظور از روش غیرمتعارف، استقرار گسترده پرسنل امنیتی خصوصی چین است که در حال حاضر به حفاظت از زیرساخت های متعلق به چین در این کشور کمک می‌کنند. این پیشنهاد با توجه به ارتباطش با توافقات اقتصادی جدید بین دو کشور، با استقبال گرم عشق آباد روبرو شد.
نکته مهم این است که عشق آباد با حمایت یک قدرت بزرگ دیگر، در گفتگوهای خود در مورد توسعه همکاری‌ با روسیه در حوزه امنیت، اهرم‌های مهمی را بدست می‌آورد که از آنها برای جلوگیری از گرایش بیش از حد روسیه به پلتفرم‌های منطقه‌ای امنیت محور استفاده خواهد کرد.
 از این رو، انتظار می‌رود که عشق آباد در روابط خود با هر دو قدرت بزرگ تعادل مناسبی ایجاد کرده و از نظر امنیتی به هیچ یک وابسته نباشد. علاوه بر این، ترکمنستان ایجاد روابط دوستانه را با طالبان به منظور تحقق پروژه‌های زیرساختی و سرمایه گذاری خود در افغانستان ادامه خواهد داد، چرا که خط لوله گاز ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند که نه تنها از نظر اقتصادی، بلکه از لحاظ ژئوپلیتیکی از اهمیت زیادی برخوردار است، وابستگی عشق آباد را هم به چین و هم به روسیه کاهش می‌دهد.

نتیجه‌گیری
تقویت همکاری بین ترکمنستان و روسیه اگرچه با پیشرفت‌های خاصی همراه بوده است، اما نشان دهنده تغییرات استراتژیک در سیاست خارجی ترکمنستان و همچنین گرایش مجدد آن به سمت کرملین نیست. چرا که عشق آباد ترجیح می‌دهد روابط خود را در سطح دوجانبه و با تأکید بر همکاری اقتصادی و عدم تمایل به پیوستن به پلتفرم‌های چندجانبه روسیه مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمان همکاری شانگهای و سازمان پیمان امنیت جمعی حفظ کند.
اگرچه روسیه و ترکمنستان در موضوعات مورد علاقه متقابل مانند تثبیت وضعیت سیاسی افغانستان منافع مشترکی دارند، اما دو کشور در مورد مکانیسم‌های همکاری و اهداف استراتژیک بزرگتر با یکدیگر اختلاف دارند. ترکمنستان سعی دارد از وابستگی به چین و روسیه به عنوان تنها مسیرهای صادرات منابع انرژی خود که توسط این کشورها برای کشاندن ترکمنستان به مدار نفوذ خود استفاده می‌شوند، رهایی یابد.
بر همین اساس، عشق آباد سیاست خود را برای موفقیت پروژه خط لوله گاز تاپی که اجرای آن در آینده نزدیک بسیار دشوار خواهد بود ادامه می‌دهد. با توجه به این نکته، مقام‌های ترکمنستان سعی دارند تعادل نسبی در روابط خود هم با مسکو و هم با پکن پیدا کنند تا روابط خود را با هیچ یک از طرفین خراب نکنند. آنها همچنین سعی دارند از پرداختن بیش از حد به مسائل امنیتی که فضا را برای اقدامات یک جانبه محدود می‌کند خودداری کنند.
باید دید دولت ترکمنستان با توجه به مشکلات داخلی و خارجی که فشار زیادی بر رژیم حاکم وارد می‌آورند، چگونه می‌تواند این تعادل را برقرار کند. ترکمنستان سی امین سالگرد استقلال خود را با وجود اقتصاد بسیار ناکارآمد و بیش از حد وابسته به صادرات هیدروکربن، مشکلات اجتماعی فراوان ناشی از وخامت اوضاع اجتماعی-اقتصادی و تداوم موروثی قدرت که نیازمند ثبات سیاسی است، جشن می‌گیرد.
نکته مهم این است که ترکمنستان خودمختاری سابق را در سیاست خارجی خود ندارد. با توجه به این واقعیت جدید، ترکمنستان با بسیاری از مسائل پیچیده روبرو است که این مسائل نیازمند راه حل‌هایی هستند که منافع و جاه طلبی‌های این کشور را برآورده کنند.
انتهای مطلب/