داعش خراسان در افغانستان همواره به طالبان به چشم دشمن ایدئولوژیک نگریسته و پروژه سیاسی طالبان در افغانستان و برخی اقدامات حاکمیتی آن را کفرآمیز دانسته است. هر چند این احتمال وجود دارد که طالبان بتواند اقدامات آینده داعش خراسان برای کنترل جغرافیایی را خنثی کند اما روندهای تاریخی نشان می‌دهند که این نوع اقدامات، تلفات بالایی در پی داشته و ممکن است منجر به وقوع درگیری‌های طولانی شوند.
خیزش دوباره داعش خراسان نگرانی‌های امنیتی را برای بسیاری از بازیگران دولتی منطقه در پی داشته است. حتی اگر آمریکا دست به یک سری عملیات‌های ضد تروریستی بزند، باز هم به واسطه نبود یک رویکرد منطقه‌ای پایدار، دستاوردهای چنین اقدامی احتمالا کوتاه مدت خواهد بود. لذا کشورهای منطقه بهترین نقطه اتکا برای مقابله با خطرات داعش خراسان در افغانستان هستند.
هرچند متفق کردن این کشورها حول یک راهبرد امنیتی مشترک دشوار است اما این کشورها می‌توانند بسترهای مشترکی را برای مقابله با تحرکات مرزی شبه نظامیان، عضوگیری‌ها و روند تأمین مالی آنها پیدا کنند.

مطالعات شرق/

پس از خروج آمریکا از افغانستان، جنگ شش ساله داعش خراسان علیه طالبان اکنون وارد مرحله جدیدی شده است. حمله 26 آگوست این گروه به فرودگاه کابل و همچنین مجموعه حملات اخیر آن علیه طالبان افغان در ولایت «ننگرهار»، همگی نشان از آن دارند که این مرحله جدید به احتمال زیاد یک دوران خونین خواهد بود. بدتر اینکه، داعش خراسان در افغانستان حالا از چند امتیاز جدید برخوردار است که غلبه بر آنها برای طالبان دشوار خواهد بود.

در حمله به فرودگاه کابل که با هدف جلب توجه کشورهای منطقه و جهان انجام شد، داعشی‌ها با هدف قرار دادن نیروهای آمریکایی، چالاکی و توانایی عملیاتی خود را در افغانستان به رخ کشیدند و علاوه بر این توانستند مشروعیت طالبان را پیش چشم ملت افغانستان و جهانیان تضعیف کنند. به دنبال این تحرکات، ایالات متحده نیز به دفعات حملاتی علیه افراد مختلفی را که گفته می‌شد عناصر تروریستی هستند انجام داد اما این اقدام تنها سبب تسهیل روند تبلیغات داعش خراسان در افغانستان شده و مهر تأییدی بر پیام‌های حق به جانب این گروه زد. از سوی دیگر، حملات ننگرهار نقطه آغاز دوباره درگیری‌های مستقیم بین داعش خراسان و طالبان افغان بوده است. با توجه به توافق صلح طالبان با ایالات متحده و تبدیل این گروه به یک عنصر سیاسی مشروع، داعش خراسان حالا این فرصت را در اختیار دارد تا نه تنها طالبان را به خاطر ارتباطش با دولت پاکستان، نامشروع جلوه دهد بلکه آن را ـ به خاطر ناتوانی در تأمین امنیت و حاکمیت برای ملت افغانستان ـ همکاری نالایق برای غرب جلوه دهد.

علاوه بر این، فرار اخیر هزاران نفر از اعضای داعش از زندان نیز به نفع این گروه تمام شده است. این گروه موقعیت خوبی دارد تا بتواند از تنش‌های موجود بین طالبان حنفی مسلک و افغان‌های سلفی (که به آنها وهابی گفته می‌شود) نیز بهره‌برداری کند. به علاوه، این گروه توجه خود را معطوف به حفظ شبکه کانون‌های حملات شهری‌اش در افغانستان و همچنین حفظ اتحاد عملیاتی خود با دیگر گروه‌های جهادی منطقه کرده است. به طور خلاصه باید گفت که هرچند داعش خراسان طی سال‌های گذشته، به واسطه از دست دادن اراضی و تلفات وارد آمده به نیروی انسانی و کادر رهبری‌اش تا حد زیادی تضعیف شده است اما هنوز فاکتورهای زیاد دیگری دارد که می‌توانند به نفع این گروه تمام شوند.   
  
مقامات اطلاعاتی ارشد آمریکا اخیرا گزارش دادند که هرچند داعش خراسان (مثل القاعده) ممکن است انگیزه‌هایی برای حمله به منافع ایالات متحده داشته باشد اما با توجه به تلفات اخیر وارد شده به این گروه و کاهش ظرفیت‌های آن، خطر این اقدام، در کوتاه مدت، اندک است. اظهارات سخنگوی سیاسی طالبان و برخی تحلیلگران غربی نیز حکایت از آن دارد که طالبان می‌تواند به تنهایی از پس داعش خراسان در افغانستان برآید. اما اگر به نحوه شکل‌گیری و تکامل این گروه و همچنین موفقیت‌ها و ناکامی‌های آن در جریان نبرد با طالبان نگاهی بیندازیم، مشخص می‌شود که این باور چندان درست نیست. واشنگتن به جای آنکه منتظر باشد تا طالبان به تنهایی داعش خراسان را شکست دهد باید به شکلی فعال‌تر، یک راهبرد جامع و منطقه‌ای را در پیش گیرد. این راهبرد باید شامل متفق کردن کشورهایی چون چین، روسیه، پاکستان و حتی ایران باشد؛ کشورهایی که در ثبات اجتماعی ـ سیاسی افغانستان و جلوگیری از رشد داعش در افغانستان ذی نفع هستند. از بین بردن تحرکات مرزی، روند عضوگیری، اتحادها و منابع مالی شبه نظامیان، از جمله اهداف مهمی هستند که این کشورها می‌توانند حول آن جمع شوند. 
 
خاستگاه و اهداف داعش خراسان در افغانستان
اوایل سال 2015، داعش خراسان برای اولین بار توجه جهانیان را به خود جلب کرد، زمانی که این گروه خود را به عنوان سربازان آماده خلیفه در منطقه به اصطلاح خراسان معرفی کرد. از لحاظ تاریخی، به بخش‌هایی از شرق ایران، افغانستان و آسیای مرکزی امروز، «خراسان» گفته می‌شود اما منظور داعش از خراسان، شامل پاکستان و بخش‌هایی از هند نیز می‌شود. هرچند این منطقه وسیع همچنان بخشی از نگاه راهبردی داعش خراسان است اما این گروه در ابتدا، تمرکز عملیاتی خود را معطوف به افغانستان و پاکستان کرد و از پاکستان بیشتر به عنوان یک قطب لجستیک استفاده کرد. هسته اولیه داعش خراسان، شماری از اعضای طالبان پاکستان، طالبان افغانستان، القاعده، جنبش اسلامی ازبکستان و دیگر گروه‌های جهادی بودند که تحت رهبری یک از فرماندهان برجسته سابق طالبان پاکستان به نام «حافظ سعید خان» گرد هم آمدند. حافظ سعید خان اولین امیر (یا والی) این گروه بود که توسط ابوبکر البغدادی رهبر وقت داعش شامات به این سمت منصوب شد و وظیفه یافت تا زمینه گسترش دامنه فعالیت این گروه را در منطقه افغانستان ـ پاکستان مهیا کند.

مدت اندکی پس از تشکیل رسمی داعش خراسان، این گروه کنترل ارضی خود را در شماری از مناطق روستایی شمال شرق افغانستان تثبیت کرد. به مرور زمان، فرماندهان جدا شده از طالبان و دیگر گروه‌ها تلاش کردند تا جبهه‌های مشابهی را در دیگر ولایات افغانستان ایجاد کنند که در مواردی نیز موفق به انجام این کار شدند. از حدود 7 سال پیش تا کنون، داعش خراسان حملات مرگباری را در شهرهای مهم و اطراف آنها انجام داده و توانسته است نهادها و پرسنل دولتی را هدف قرار قرار دهد. داعش خراسان علاوه بر حمله به کارکنان سازمان‌های کمک رسان بین المللی و خبرنگاران، یک راهبرد خشونت فرقه‌ای را نیز (مشابه با داعش شامات) در دستور کار خود قرار داده و گروه‌های اقلیتی چون هزاره‌های افغان، سیک‌ها و جامعه صوفی‌ها و ذکری‌های پاکستان را هدف قرار داده است. تا سال 2018، داعش خراسان یکی از 4 سازمان تروریستی مرگبار در جهان بود.

اما با گذشت زمان، عملیات‌ نیروهای ائتلافی تحت رهبری آمریکا و نیروهای طالبان افغان (که گاهی به صورت یک همکاری تاکتیکی انجام می‌شد) توانست بخش عمده اراضی تحت کنترل داعش خراسان را آزاد کرده و تلفات سنگینی به نیروهای عادی و کادر رهبری آن وارد کند. این گروه در سال 2019 مجبور شد عقب نشینی‌های آشکاری انجام دهد. رهبری هسته مرکزی داعش در شامات، هیئتی را برای کنار گذاشتن «مولوی ضیاء الحق» امیر ناموفق این گروه و معرفی امیر جدید اعزام کرد. این هیئت همچنین با ایجاد ولایات جداگانه‌ای برای داعش در پاکستان و هند، تلاش کرد این جنبش را سازماندهی مجدد کند (شاید هدف از این کار، تسهیل مدیریت و جلوگیری از بروز اختلاف‌های داخلی در جنبش بود). در اواخر همان سال، حدود صدها تن از جنگجویان داعشی به همراه خانواده‌های خود تسلیم دولت افغانستان شدند که تعداد آنها تا اوایل سال 2020 به حدود 1500 تن رسید. این وضعیت به گونه‌ای بود که حتی برخی کارشناسان، شکست این سازمان را اعلام کردند.  

اما به رغم این تلفات، داعش خراسان در افغانستان توانست زنده بماند، جایگاه خود را دوباره تثبیت کرده و حالا خیزش مجددی را آغاز کند. اتحادهای عملیاتی داعش خراسان با دیگر گروه‌های مجرب منطقه‌ای و توانایی آن در جذب اعضای دیگر سازمان‌ها همچنان توانسته است به تقویت ظرفیت عملیاتی این گروه کمک کند. هرچند صفوف داعش خراسان در افغانستان در ابتدا مملو از جنگجویان ناراضی طالبان پاکستان بود اما این گروه توانسته است فراتر از طالبان پاکستان مبادرت به عضوگیری کند. برای مثال، سازمان‌هایی چون گروه فرقه‌ای «لشکر جهنگوی العالمی»، نه تنها به افزایش دانش محلی داعش خراسان کمک کردند بلکه روند عضوگیری این گروه را از ایالت بلوچستان پاکستان تسهیل کردند. هزاران نفر از نیروهای جذب شده به داعش خراسان نیز از بین طالبان افغان و سلفی‌های تندرو شمال شرق افغانستان و همچنین جوانان افغان شهرنشین و جنگجویان ساکن در مناطق قبایلی پاکستان در مرز افغانستان بوده‌اند. در گذشته، داعش خراسان در افغانستان، حمایت‌های مالی و لجستیکی قابل توجهی از هسته مرکزی داعش در عراق و سوریه دریافت کرده بود.

سال گذشته، یک امیر جدید به نام «شهاب المهاجر» به عنوان رهبر جدید داعش منصوب شد که وظیفه وی، نظارت بر راهبرد بازخیزش این سازمان بود. گفته می‌شود که المهاجر یک متخصص جنگ شهری است که هم تجربه کار به عنوان یکی از فرماندهان شبکه حقانی را دارد و هم عضو القاعده بوده است. هدف وی در ابتدا این بوده است تا با افزایش حملات فرقه‌ای علیه اقلیت‌های آسیب پذیر، این سازمان را از این دوره نزول نسبی خارج کرده و سپس جنگ دوباره‌ای ‌را علیه طالبان افغان آغاز کند. به دنبال فعالیت داعش خراسان تحت رهبری جدید، هسته مرکزی داعش در تبلیغات خود، از داعش افغانستان به عنوان یکی از شاخه‌های کارآمد خود نام برده است که توانسته عملیات‌های پیچیده و خبرسازی را انجام دهد، مثل محاصره 20 ساعته زندان جلال آباد در آگوست 2020.
 
طالبان: یک رقیب لازم
داعش خراسان در افغانستان همواره به طالبان افغان به چشم دشمن ایدئولوژیک خود نگاه کرده و پروژه سیاسی طالبان در افغانستان و برخی اقدامات حاکمیتی آن را کفرآمیز دانسته است. در سال 2015، «ابو محمد عدنانی» سخنگوی وقت داعش عراق و سوریه، اظهارات تند و تیزی علیه طالبان ایراد کرد که زمینه‌ای برای درگیری‌های بعدی شد. اخیرا، داعش افغانستان تبلیغات خود را برای بدنام کردن طالبان،  به روز کرده و این گروه را همدست ایالات متحده دانسته است. برای مثال، در یک پست تلگرامی که 26 آگوست 2021 منتشر شد، چنین آمده است: «تاریخ ثبت خواهد کرد که این طالب‌های مزدور تبدیل به حامیان، سربازان و جاسوسان آمریکا شده‌اند! آیا چیزی حقارت‌بارتر از این وجود دارد؟» پس از حمله کابل، داعش با انتشار مقاله‌ای در هفته نامه رسمی خود موسوم به «النبأ»، از حامیان طالبان و القاعده خواست تا توبه کرده و به سوی گروه‌های جهادی «ناب» بیایند.

رقابت مستمر بین این دو گروه تا حد زیادی ریشه در اهداف متفاوت آنها داشته و به ایجاد فضا برای داعش خراسان در چشم انداز مملو از شبه نظامی افغانستان کمک می‌کنند. اهداف طالبان فی نفسه محدود هستند. آنها در وهله اول به دنبال بیرون راندن نیروهای غربی از افغانستان و ایجاد دولت شریعت محور خود در این کشور بودند. اما داعش خراسان نه تنها مثل طالبان به دنبال تسلط بر این خطه بوده است بلکه به شکل فعالی به عضوگیری از سایر گروه‌های شبه نظامی پرداخته، القاعده را به چالش کشیده، خشونت‌های فرقه‌ای را ترویج کرده و بازیگران دولتی مختلف را هدف قرار می‌دهد.
یکی از دلایل مهمی که سبب رقابت طالبان با داعش خراسان می‌شود، بحث جدا شدن اعضای طالبان از این گروه است.

داعش خراسان از زمان آغاز فعالیت خود در افغانستان، صدها تن از فرماندهان و نیروهای عادی طالبان را جذب خود کرده است. طبق بررسی‌های ما، تاکنون ده‌ها تن از فرماندهان رده میانی تا رده ارشد طالبان، پرچم سفید را با پرچم سیاه معاوضه کرده‌اند که حدود 30 تن از آنها بعدها کشته یا دستگیر شده یا اینکه خود را به نیروهای افغانستانی تحت رهبری آمریکا تسلیم کردند. برخی از این رهبران در مقایسه با دیگران موفقیت بیشتری به دست آوردند. «قاری حکمت» (حکمت الله) یکی از فرماندهان ازبک سابق طالبان بود که به همراه نیروهای خود به داعش خراسان پیوست و برای مدتی، رهبری پروژه مناطق شمالی این گروه را در ولایت «جوزجان» بر عهده داشت. اما دیگر فرماندهان سابق طالبان، مثل «سعد اماراتی» (که اقدامات نوپای وی در ولایت لوگر در مدت چند هفته از بین رفت)، به سرعت کشته یا دستگیر شده یا مجبور به فرار شدند. حتی برخی از آنها، پس از دریافت پیشنهاد عفو از سوی طالبان، دوباره به این گروه پیوستند. با توجه به مزایایی که به واسطه جذب اعضای طالبان در گذشته نصیب داعشی‌ها شده است، احتمال دارد که داعش خراسان برای یافتن اعضای جدید، روی بحث ایجاد اختلاف در درون صفوف طالبان سرمایه گذاری کند.
 
بعد نظامی
البته رقابت داعش خراسان با طالبان در افغانستان، شکل‌های خشن‌تری نیز داشته است. تصویر (1)، تعداد درگیری‌ها و تلفات وارد شده به دو گروه را بین سال‌های 2015 تا 2020 نشان می‌دهد. به طور کلی، این داده‌ها حکایت از آن دارند که درگیری‌ها (درگیری مسلحانه که دست کم یک مورد تلفات داشته است) از سال 2016 تا 2018 افزایش قابل توجهی داشته و سپس از سال 2019 تا 2020 روند نزولی داشته است. به رغم اینکه داعش خراسان با حملات نیروهای طالبان و همچنین حملات هوایی و عملیات‌های زمینی آمریکا و نیروهای افغان مواجه بوده است اما این گروه توانست در سال 2017 تقریبا به اندازه طالبان، آغازگر حملات باشد. اما در سال 2017، کاهش چشمگیری هم در تعداد حملات و هم در میزان مرگباری این حملات دیده می‌شود. این مسئله ممکن است نتیجه تلفات وارد شده به این گروه طی عملیات‌های نیروهای آمریکایی و افغان بوده باشد.