مطالعات شرق/

حمله داعش خراسان به فرودگاه کابل، تردیدهای زیادی را درباره توانایی طالبان افغان برای کنترل تروریسم در این کشور به وجود آورده است. اما این رویداد در عین حال، یادآور رقابت شدید موجود بین طالبان و داعش خراسان نیز هست؛ در حالی که میزان تلفات این حمله، بسیاری را شوکه کرد، باید گفت که این دو سازمان از زمان ظهور داعش خراسان در سال 2015، در قالب دو سازمان شبه نظامی، درگیری‌های شدیدی با یکدیگر داشته‌اند.

اما حالا که طالبان در حال تبدیل شدن به یک نهاد سیاسی در افغانستان است، ماهیت درگیری‌های این دو سازمان ممکن است تغییر پیدا کند چون از این پس داعش خراسان، با طالبان بیشتر به عنوان یک بازیگر دولتی برخورد خواهد کرد ـ بازیگری که اعتبار آن در سطح داخلی و بین المللی ممکن است خدشه دار شود. برای درک بهتر این مرحله جدید از رقابت بین داعش خراسان و طالبان، ضمن اینکه لازم است تا نگاهی به جلو داشته باشیم، در عین حال، باید حملات اخیر داعش خراسان را نیز در قالب درگیری‌های اصلی که بین ایدئولوژی‌ها و دستور کارهای این دو گروه وجود دارد مورد بررسی قرار دهیم. درس‌های مهمی از گذشته وجود دارند که به ما کمک خواهند کرد تا نحوه رقابت دو گروه برای تسلط بر افغانستان و همچنین پیامدهای امنیتی مرتبط با آن را مورد ارزیابی قرار دهیم.

ما به تازگی، اقدامات داعش خراسان را در زمان رهبری جدید آن مورد بررسی قرار داده‌ایم؛ این فرد که در سال 2020 به رهبری داعش خراسان منصوب شد وظیفه یافت تا بر یک عملیات جدید خشونت‌بار علیه طالبان افغانستان و همچنین علیه حضور نیروهای بین المللی در افغانستان نظارت کند. اکنون با خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و تسلیم شدن نیروهای افغان، به نظر می‌رسد که داعش خراسان در تدارک انجام یک عملیات خشونت بار و بلندپروازنه علیه طالبانی است حالا به یک بازیگر دولتی بدل شده است.

علت درگیری داعش خراسان و طالبان به عنوان دو سازمان شبه نظامی چه بود؟ از نظر داعش خراسان، طالبان افغان هم یک رقیب راهبردی در یک فضای شبه نظامی اشباع شده است و هم یک مخالف ایدئولوژیک. داعشی‌ها، اقدامات طالبان برای تشکیل یک امارت اسلامی براساس مرزهای ملی را محکوم کرده و آن را در تضاد مستقیم با نسخه خلافت جهانی خود می‌داند. به علاوه، داعش خراسان با رد جنبه‌هایی از ایدئولوژی و اقدامات حکومتی طالبان و بدعت آمیز خواندن آنها، خود را به عنوان تنها بازیگر جهادی مشروع در منطقه معرفی می‌کند.

تا حدودی می‌توان گفت که انجام اقدامات خشونت باری مانند حمله به فرودگاه کابل، چند هدف را دنبال می‌کند، از جمله ایجاد تمایز بین برند داعش خراسان و برند طالبان، ایجاد تردید درباره توانایی طالبان برای حاکمیت و برقراری امنیت و همچنین نشان دادن عزم و اراده خود به مخاطبان مختلف، که همه این موارد، ضمن افزایش مدت بقای این سازمان تروریستی، می‌توانند به عنوان یک ابزار عضوگیری نیز مورد استفاده قرار گیرند. داعش خراسان همچنین سعی دارد با استفاده از این حملات نشان دهد که رقیب دیرینه او، یعنی طالبان، همدست نامشروع غربی‌ها است و نمی‌تواند امنیت لازم را برای مردم افغانستان فراهم کند. 

قبل از آغاز مرحله جدید جنگ داعش خراسان علیه طالبان، این دو سازمان سال‌ها یکدیگر را در مناطق مختلف افغانستان دنبال کرده بودند. اواسط سال 2015، رهبر طالبان به «ابوبکر البغدادی» خلیفه وقت داعش هشدار داد تا به دنبال تشکیل یک گروه جهادی موازی در افغانستان برای به چالش کشیدن طالبان نباشد. داعش نیز در مقابل، با انتشار بیانیه‌ای، طالبان را به باد انتقاد گرفت و با اعلام اینکه این گروه یک جنبش ملی است، «ملا عمر موسس طالبان را مورد نکوهش قرار داد. 

این رویدادها در برهه‌ای رخ دادند که هم طالبان افغانستان و هم طالبان پاکستان، دچار تزلزل و بی‌ثباتی بودند. در این برهه، هزاران نفر از رهبران و جنگجویان این دو گروه در حال پیوستن به صفوف داعش خراسان بودند و هر دو گروه دچار اختلاف‌ها و چند دستگی‌های داخلی بودند. همچنین درست در همان زمان که جنبش داعش در عراق و سوریه، روی گروه رقیب خود، القاعده، سایه افکنده بود، شاخه تازه تأسیس آن در «ولایت خراسان» نیز به سرعت توانست القاعده‌ای را که در منطقه افغانستان ـ پاکستان دچار ضعف نسبی شده بود تحت الشعاع خود قرار دهد. داعش خراسان در همان حال که عملیات مرگباری را علیه اهداف دولتی و غیرنظامی به راه انداخته بود، مناطق تحت کنترل یا مورد منازعه طالبان را نیز هدف قرار می‌داد.

طبق ارزیابی‌های ما، داعش خراسان و طالبان در بیش از یک سوم ولایات افغانستان با یکدیگر درگیری داشته‌‌اند. بدترین درگیری‌ها نیز غالبا در مناطقی روی داده است که رهبران طالبان یا فرماندهان همسو با طالبان، با تغییر جبهه، به داعش خراسان ملحق شده بودند. از زمان آغاز به کار داعش خراسان در سال 2015، در اغلب موارد، حملات شدید طالبان، عملیات‌های نیروهای آمریکایی و/یا افغانستانی و در برخی موارد، ترکیبی از این دو، به سرعت جلوی پیشروی‌های داعش خراسان را گرفته است. در برخی مناطق، درگیری‌های طولانی مدتی بین هر سه طرف رخ داده که گاهی منجر به همکاری تاکتیکی بین نیروهای ائتلاف تحت رهبری آمریکا و طالبان، علیه داعش خراسان شده است. البته در این بین، همواره یک اصل ثابت وجود داشته است: هرکجا طالبان افغان و داعش خراسان با یکدیگر درگیر شده‌اند، تلفات غیرنظامیان و آوارگی گسترده مردم نیز به دنبال آن رخ داده است.

حالا با خروج آمریکا، این دو سازمان در معرض شروع خشونت بارترین مرحله از رقابت خود هستند؛ مرحله‌ای که در آن، طالبان در قامت یک بازیگر دولتی و داعش خراسان در قامت یک گروه شورشی ظاهر خواهند شد. در کوتاه مدت، داعش خراسان احتمالا به حملات خود علیه نیروهای طالبان، زیرساخت‌های تحت کنترل طالبان و همچنین فضاهای غیرنظامی در مناطق تحت کنترل طالبان  ادامه خواهد داد. این گروه درصدد است تا همچنان خود را از طالبان متمایز کرده و نشان دهد که طالبان قادر به تأمین امنیت مردم افغانستان نیست. داعش خراسان تلاش خواهد کرد تا با استفاده از کانون‌های خود در اطراف کابل، اتحاد عملیاتی با دیگر گروه‌های جهادی و استفاده از نیروهای داعشی که اخیرا از زندان فرار کرده یا در جریان یک عملیات پیچیده فرار از زندان که سال گذشته انجام شد از زندان گریخته بودند، این مهم را به انجام رساند.

داعش خراسان همچنین تلاش خواهد کرد تا نیروهای بیشتری از طالبان را جذب صفوف خود کند. این یک مرحله حساس برای طالبان است؛ اگر این گروه ذره‌ای از اصول ایدئولوژیکی خود کوتاه بیاید ممکن است شمار بیشتری از اعضای تندرو خود یا نیروهای حامی داعش در این گروه را از دست بدهد. این نیروهای جدا شده از طالبان می‌توانند اطلاعات عملیاتی خوبی را درباره طالبان در اختیار داعشی‌ها قرار دهند؛ وضعیتی که داعش خراسان با استفاده از آن قادر خواهد بود تا به روند نفوذ خود در صفوف طالبان ادامه داده و به اختلافات درونی این جنبش دامن بزند. داعش خراسان همچنین تلاش خواهد کرد تا از بین نیروهای دیگر گروه‌های جهادی، هم مسلکان سلفی ـ جهادی خود و همچنین از بین هزاران جنگجوی خارجی که پیشتر در افغانستان مستقر شده‌اند و یا شمار زیادی از افرادی که تلاش خواهند کرد طی ماه‌ها و سال‌های آتی وارد افغانستان شوند عضوگیری کند.

در بلند مدت، داعش خراسان احتمالا سعی خواهد کرد تا از طریق انجام یک سری اقدامات اثرگذار و تبلیغی، بار دیگر اهداف ارضی خود را محقق کند. این اقدامات عبارتند از تبلیغات آنلاین، اقدامات میدانی برای تبلیغ ایدئولوژی خود و اقدامات قهری مثل تهدید مردم غیرنظامی. در گذشته، داعش خراسان تلاش کرده بود تا مثل داعش عراق و سوریه، بدنه‌های اداری و اجرایی ایجاد کند. اگر این گروه فضای کافی به دست آورد ممکن است بار دیگر این کار را انجام دهد.

جو بایدن اخیرا اعلام کرد که ایالات متحده رویکرد مبارزه از راه دور با تروریسم را در افغانستان اجرا خواهد کرد. طی چند روز اخیر، ما موفقیت‌ها و ناکامی‌های تراژیک این رویکرد را شاهد بوده‌ایم.
اگر بخواهیم نگاهی فراتر از چند هفته پیش رو داشته باشیم، باید به چند سئوال مهم پاسخ دهیم: این رویکرد تا چه حد پایدار است؟ اگر اطلاعاتی در اختیار جنگجویان طالبان گذاشته شده یا همکاری‌هایی با آنها صورت بگیرد و سپس این جنگجویان به داعش ملحق شوند آنگاه چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ آیا همکاری طالبان با ایالات متحده برای مقابله با گروه جهادی رقیب ممکن است خطر پیوستن اعضای طالبان به داعش خراسان را افزایش دهد؟ آیا بدون وجود عملیات‌های واقعی نیروهای آمریکایی و افغان در داخل افغانستان، طالبان قادر به مهار داعش خراسان خواهد بود؟ اینها سئوالات دشواری هستند که باید پاسخ داده شوند و البته هنوز برای جواب دادن به آنها خیلی  زود است. اما یک چیز مسلم است: با افزایش رقابت بین طالبان و داعش خراسان، احتمال قربانی شدن و آوارگی گسترده غیرنظامیان نیز افزایش خواهد یافت.
انتهای مطلب/