مطالعات شرق/

آلبرت بلاگلاز‌اف، کارشناس موسسه مطالعات آسیای مرکزی و دانشیار دانشگاه فدرال کازان در مصاحبه با پایگاه تحلیلی محله،  رویدادهای سیاسی فعلی در آسیای مرکزی و همچنین ایجاد پلتفرم "آمریکا-ازبکستان-افغانستان-پاکستان" را تفسیر می‌کند که متن کامل مصاحبه ایشان، در زیر آمده است.
 
Maxala: نشست وزرای خارجه کشورهای منطقه و مقام‌های دولتی آمریکا در قالب "کشورهای آسیای مرکزی-آمریکا" در تاشکند برگزار شد. یک سال پیش، ازبکستان و آمریکا تصمیم گرفتند مشاوره‌های دوجانبه سالیانه را به "گفتگوی شراکت استراتژیک" تبدیل کنند که پاسخگوی درخواست‌های آمریکاست. این رویکرد جامع واشنگتن نسبت به آسیای مرکزی با کدام تغییرات و رویدادها در سیاست خارجی و داخلی آمریکا در ارتباط است؟ آیا آمریکا در بلند مدت به یک بازیگر منطقه‌ای در آسیای مرکزی تبدیل خواهد شد؟
 
بلاگلاز‌اف:  قالب "1+5" در پاییز سال 2015 در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما ایجاد شد. این امر با ضرورت تقویت نفوذ سیاسی آمریکا در منطقه در صورت کاهش حضور نظامی در ارتباط بود. تا ماه دسامبر سال 2014 نیروهای ائتلافی که نظامیان آمریکا هسته اصلی آنها را تشکیل می‌دادند از افغانستان خارج شدند. همچنین در سال 2014 آخرین پایگاه آمریکا در آسیای مرکزی پساشوروی در فرودگاه ماناس قرقیزستان برچیده شد. علاوه بر این، آمریکا قصد داشت نفوذ روسیه و چین را در منطقه که در آن زمان افزایش یافته بود؛ کاهش دهد.

از سال 2015 عملکرد اتحادیه اقتصادی اوراسیا که قزاقستان و قرقیزستان عضو آن بودند آغاز شد. در همان سال، چین به اجرای پروژه "کمربند اقتصادی جاده ابریشم" – بخش زمینی استراتژی جهانی "یک کمربند-یک جاده" در آسیای مرکزی اقدام ورزید. در ماه می سال 2015 دو تفاهم نامه پیرامون ترکیب "کمربند اقتصادی جاده ابریشم" با اتحادیه اقتصادی اوراسیا و برنامه توسعه زیرساختی "نورلی ژول" قزاقستان به امضا رسید.

با روی کار آمدن دونالد ترامپ قالب "1+5" انگیزه جدیدی پیدا کرد. در ماه فوریه سال 2019 دولت ترامپ "استراتژی آمریکا در آسیای مرکزی برای سال‌های 2025-2019" را امضا که در آن ماموریت قالب "1+5" مشخص شد. در این استراتژی آمده است: «روابط و همکاری عمیق با تمام کشورهای منطقه ارزش‌های آمریکا را محقق نموده و مانع نفوذ همسایگان منطقه‌ای می‌شود». در واقع این استراتژی، ادامه "بازی بزرگ جدید" در آسیای مرکزی است.
مرحله فعلی توسعه قالب "1+5" با خروج نهایی آمریکا از افغانستان و تلاش برای حفظ نفوذ سیاسی در منطقه در ارتباط است. این مخصوصا برای آمریکا در راستای افزایش همکاری نظامی-سیاسی روسیه با کشورهای آسیای مرکزی، در پس زمینه تهدیدهای روزافزون امنیت منطقه‌ای مهم است. هدف دیگر آمریکا نقل مکان حدود 9 هزار نفر از نظامیان آمریکایی از افغانستان به کشورهای منطقه است.

با این حال، در بیانیه مشترک گروه "1+5" پیرامون نتایج کنفرانس بین‌المللی "آسیای مرکزی و جنوبی: روابط منطقه‌ای. مشکلات و فرصت‌ها" هیچ تصمیمی یا تعهد خاصی شکل نگرفته است. از میان 9 بند این بیانیه، سه بند به افغانستان و مشارکت کشورهای آسیای مرکزی در همکاری با آن اختصاص دارد، اما تمام بندها فاقد محتوای خاص هستند. قطعا آمریکا سعی دارد با حمایت از قالب "1+5" منطقه را به سمت جنوب ببرد و روابط آن را در شمال و شرق تضعیف کند. اما هنوز موفقیت خاصی نداشته است. 
 
Maxala:"لوید آستین"، وزیر دفاع پنتاگون با کامل‌اف، وزیر خارجه ازبکستان پیرامون مسائل امنیت استراتژیک دوجانبه  و وضعیت آسیای مرکزی دیدار کرد. از دیدگاه شما، در رابطه با  گفتگوهای نظامی - سیاسی آمریکا با ازبکستان، چه چیزی می تواند در پرونده سیاسی واشنگتن وجود داشته باشد؟
 
بلاگلاز‌اف:  در همان روز سراج الدین مهرالدین، وزیر خارجه تاجیکستان نیز به واشنگتن دعوت شد. آستین با وی نیز برای تایید شراکت استراتژیک در حوزه امنیت بین آمریکا و تاجیکستان و بررسی وضعیت در حال تغییر حوزه امنیت در منطقه آسیای مرکزی دیدار کرد. با این حال، کامل‌اف هیچ قراردادی را در واشنگتن امضا نکرد. در سیاست و دیپلماسی اسناد اهمیت دارند، نه حرف‌ها.

این گونه پیشنهادها اخیرا هم مطرح شدند: پس از تصمیم بایدن مبنی بر توقف حضور نظامی در افغانستان، پنتاگون گزینه ورود نیروها را به کشورهای همسایه بویژه ازبکستان و تاجیکستان بررسی کرد. اما تاجیکستان به عنوان عضو سازمان پیمان امنیت جمعی باید برای این امر تایید این سازمان را دریافت کند که بعید است. آمریکا امید خاصی به ازبکستان داشت، اما تاشکند یک بار دیگر با استناد به قانون؛ از استقرار پایگاه‌های نظامی آمریکا در قلمروی خود امتناع ورزید.

با این حال، عبدالعزیز کامل‌اف، وزیر خارجه به عنوان طرفدار سیاست چندجانبه، نشست‌های زیادی را با اعضای "بازی بزرگ جدید" در آسیای مرکزی برگزار می‌کند. وی پس از خروج از آمریکا، ششم جولای سال 2020 با دبیر کل سازمان همکاری شانگهای دیدار کرد.  16 جولای با سرگی لاورف و سه همتای خود از منطقه، یک بیانیه مشترک را پیرامون نتایج چهارمین نشست وزرای خارجه قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در مورد وضعیت افغانستان امضا کرد. 17 جولای کامل‌اف با جوزپ بورل، نماینده اتحادیه اروپا در امور خارجی و سیاست امنیتی مذاکره کرد. این تنها نشان دهنده دیپلماسی فعال ازبکستان است.
 
Maxala: دیدگاه شما در مورد تغییر ساختار سیاسی ازبکستان در راستای همکاری با آمریکا چیست؟ در نشست‌های برگزار شده در مسکو وزیر خارجه ازبکستان اطمینان می‌دهد که روسیه شریک و متحد اصلی آنهاست. وزیر خارجه ازبکستان همچنین منکر ممانعت آمریکا از ورود ازبکستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا نمی‌شود.
 
بلاگلاز‌اف:  آمریکا شریک اقتصادی اصلی برای هیچ یک از کشورهای آسیای مرکزی نیست. در اینجا روسیه و چین با یکدیگر رقابت می‌کنند. البته آمریکا سعی دارد مانع ورود ازبکستان و تاجیکستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا شود. اما نباید نفوذ و قدرت آن را اغراق آمیز جلوه داد.

در مورد تاجیکستان هم باید گفت که موضع محتاطانه آن نسبت به اتحادیه اقتصادی اوراسیا بیشتر به تقابل نخبگان ملی مرتبط با درآمدهای حاصل از مواد مخدر و "طرح‌های خاکستری" تجارت فرامرزی بستگی دارد تا نفوذ خارجی.
در مورد ازبکستان نیز باید گفت که حرکتش به سمت اتحادیه اقتصادی اوراسیا آغاز شده و به عنوان ناظر وارد این اتحادیه شده است.  از دیدگاه من، این اولین قدم برای عضویت است. انتخاب موقعیت ناظر (مرحله میانی) بنا به دو دلیل زیر صورت گرفته است: اولا، در اتحادیه اقتصادی اوراسیا مخالفت برخی از نخبگان ملی مشاهده می‌شود. ثانیا، در شرایط محدودیت‌های پاندمی مزایای اصلی همگرایی، بویژه ورود آزادانه مهاجران کاری به روسیه مشخص نیست.

اما روابط اقتصادی ازبکستان و روسیه به سرعت در حال توسعه است. به عنوان مثال، در سال 2020 گردش مالی روسیه با اعضای منطقه‌ای اتحادیه اقتصادی اوراسیا افزایش یافت (گردش مالی با قزاقستان – 2.8%، با قرقیزستان  9.114%، با ازبکستان – 15.6% افزایش یافت). اگرچه ازبکستان هنوز هم سیاست چندجانبه را دنبال می‌کند، اما در حوزه اقتصاد بیشتر به روسیه و چین گرایش دارد. چین رتبه اول و روسیه رتبه دوم را در گردش مالی با ازبکستان دارند. آمریکا حتی جزء 10 کشور اول هم نیست.
 
پلتفرم "آمریکا-ازبکستان-افغانستان-پاکستان"
Maxala: در کنفرانس بین المللی "اسیای مرکزی و جنوبی: تعامل منطقه‌ای. چالش‌ها و فرصت‌ها" پیرامون ابتکار نمایندگان 4 کشور، پلتفرم مشورتی "آمریکا-ازبکستان-افغانستان-پاکستان" ایجاد شد. روسیه به این 4 کشور ملحق نشد. تحلیل گران از امکانات این پلتفرم انتقاد می‌کنند. اما همانطور که می‌بینیم واشنگتن به این قالب با مشارکت افغانستان و پاکستان نیاز دارد.
 
بلاگلاز‌اف:  16 جولای سال جاری یک پلتفرم دیپلماتیک جدید با مشارکت افغانستان، پاکستان و ازبکستان براساس ابتکار آمریکا ایجاد شد. از جانب افغانستان، نمایندگان اشرف غنی، رئیس جمهور و عبدالله عبدالله، رئیس شورای عالی صلح ملی در این پلتفرم حضور دارند. 25 ژوئن هر دو نفر برای درخواست کمک به واشنگتن رفتند و با بایدن دیدار کردند. آنها در جریان این دیدار پیشنهاد ایجاد یک قالب جدید را به بایدن دادند. اما بایدن فعلا یک فرمول بسیار مبهم را به عنوان برنامه، پیشنهاد کرده است. براساس این برنامه، طرف‌ها قصد دارند به منظور گسترش تجارت، ایجاد روابط ترانزیتی و تقویت روابط کاری همکاری کنند. بنابراین، تنها تصمیم اتخاذ شده، دیدار در ماه‌های آتی برای تعیین شرایط این همکاری براساس سازش متقابل است.

این پلتفرم برای ایجاد فرآیند سیاسی در افغانستان از یک سو و خروج فرآیند حل و فصل مشکل افغانستان از مدار روسیه و چین از سوی دیگر مورد نیاز است. قطعا روسیه به مشارکت در چنین قالبی علاقه‌مند نیست. علاوه بر این، مشارکت ما در آن نیز، در نظر گرفته نشده است. قالب "تروئیکا توسعه یافته" پیرامون مسئله افغانستان با مشارکت روسیه، آمریکا، چین، پاکستان به مراتب معتبرتر است. هر چند این قالب هم راه حل چندانی ارائه نمی‌کند.

در مورد حل و فصل مسئله افغانستان از طریق مذاکرات نیز باید گفت که این امر با کمک سازمان همکاری شانگهای امکان پذیر است. تمام همسایگان افغانستان به جز ترکمنستان، یا عضو این سازمان هستند یا مانند ایران عضو ناظر هستند که سعی دارند به عضویت کامل درآیند. افغانستان هم ناظر سازمان همکاری شانگهای است. کشورهای این سازمان علاقه، اعتبار و منابع لازم را برای حل و فصل فرآیند سیاسی افغانستان دارند، اما باید تنها اراده و فعالیت سیاسی از خود نشان دهند.
 
Maxala:حضور آمریکا در آسیای مرکزی از حمایت مناسبی در منطقه برخوردار است. آمریکا تا چه اندازه آمادگی دارد مسئولیت امنیت منطقه‌ای را به عهده بگیرد؟ یا اینکه تنها روسیه مسئول ثبات و امنیت کشورهای آسیای مرکزی است؟
 
بلاگلاز‌اف: آمریکا نه تنها آمادگی ندارد، بلکه تمایلی به پذیرش مسئولیت امنیت کشورهای آسیای مرکزی ندارد و کارهای زیادی برای تضعیف آن انجام داده است. بدین ترتیب، در زمان حضور آمریکا در افغانستان، قاچاق مواد مخدر از مسیر شمالی بیش از 40 برابر افزایش یافت. آمریکا ضمن خروج از افغانستان تسلیحات و تجهیزات نظامی خود را برای اسلام گرایان رادیکال باقی می‌گذارد. آمریکا امید دارد که امواج بی‌ثباتی به مناطق مسئولیت رقبای ژئوپلیتیکی – روسیه، چین و ایران – منتقل شود.  

روسیه که آسیای مرکزی مهم‌ترین منطقه برای آن از لحاظ تامین امنیت خود و از لحاظ مسئولیت تاریخی محسوب می‌شود، موضع کاملا متفاوتی دارد. مسکو با تمام کشورهای آسیای مرکزی روابط استراتژیک برقرار کرده و با 4 کشور قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان دارای قراردادهای اتحاد نظامی است. علاوه بر این، روسیه به همراه آنها در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمان پیمان امنیت جمعی و سازمان همکاری شانگهای عضویت دارد.
روسیه در چارچوب دو اتحادیه همگرایانه آخر (سازمان پیمان امنیت جمعی و سازمان همکاری شانگهای) و همچنین در قالب همکاری دوجانبه اقدامات بزرگی پیرامون تامین امنیت منطقه‌ای، از قبیل تقویت ارتش‌های کشورهای منطقه، تامین تجهیزات و تسلیحات، آموزش کادرها و برگزاری تمرین ها، انجام می‌دهد. پایگاه نظامی 201 روسیه در تاجیکستان و پایگاه هوایی کنت در قرقیزستان نیز نقش بزرگی را در این راستا ایفا می‌کنند. بدین ترتیب، در شرایط وخامت اوضاع افغانستان، نقش روسیه در منطقه به طور ناگزیری افزایش می‌یابد.



«این متن در راستای اطلاع رسانی و انعكاس نظرات تحليلگران و منابع مختلف منتشر شده است و انتشار آن الزاما به معنای تأیید تمامی محتوا از سوی "موسسه مطالعات راهبردی شرق" نیست.»