موسسه مطالعات راهبردی شرق

سازمان پیمان امنیت جمعی هنوز هم برای اثبات خود فرصت دارد، اگر بتواند پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان فعالیت موثری از خود نشان دهد.
سازمان پیمان امنیت جمعی یک اتحاد نظامی است که روسیه، بلاروس، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان عضو آن هستند. این سازمان هرگز از محبوبیت زیادی نه در این شش کشور عضو و نه در خارج از آنها برخوردار نبوده است. دلیلش این نیست که این سازمان یک سیاست تهاجمی توسعه طلبانه را اجرا می‌کند. دلایل عدم محبوبیت این سازمان بسیار موهن تر هستند که کمتر کسی از آنها اطلاع دارد.

در سال 2019 نظرسنجی بنیاد فریدریش ابرت نشان داد که 57% اوکراینی‌ها، 62% لتونی‌ها و 66% لهستانی‌ها از تقویت نقش سازمان پیمان امنیت جمعی حمایت می‌کنند. بعید است که محققان در این کشورها این تعداد افراد روسیه دوست را پیدا کرده باشند. احتمالا پاسخ دهندگان بیشتر از نام این سازمان ناشناخته خوششان آمده است. چه کسی مخالفت "امنیت جمعی" خواهد بود.

سال گذشته سازمان پیمان امنیت جمعی مورد آزمایش قرار گرفت و مباحث مربوط به مزایای این سازمان از محافل کارشناسانه به بحث سیاسی گسترده‌ تقریبا در تمام کشورهای عضو، به جز روسیه منتقل شد. پاسخ‌ها به این سوال اغلب ناامیدکننده به نظر می‌رسند که این امر باعث می‌شود یک بار دیگر به این فکر بیفتیم که سازمان پیمان امنیت جمعی باید به چه کاری بپردازد و به طور کلی تا چه اندازه قادر به ادامه حیات است.

جنگ قره باغ در سال گذشته آزمایش اصلی برای سازمان پیمان امنیت جمعی بود. سازمان این جنگ را نادیده گرفت. این امر ناامیدی زیادی را در جامعه ارمنستان ایجاد کرد.
از لحاظ تئوری، ماده 4 پیمان امنیت جمعی که سازمان براساس آن تشکیل شده است می‌تواند در اینجا به کار رود. در این ماده گفته شده است که اگر یکی از کشورهای عضو در معرض تهاجم (حمله مسلحانه که امنیت، ثبات، تمامیت ارضی و استقلال آن را تهدید ‌کند) قرار گیرد، این حمله توسط کشورهای عضو به عنوان تجاوز علیه تمام کشورها تلقی می‌شود. برخی از سیاست مداران ارمنستان در آن زمان به این واقعیت اشاره کردند و از نیکول پاشینیان خواستند به سازمان پیمان امنیت جمعی مراجعه کند، اما وی این کار را انجام نداد.

پاشینیان تنها در بهار سال 2021، زمانی که نظامیان آذربایجان شروع به تعیین مرز بین دو کشور کردند رسما به سازمان پیمان امنیت جمعی مراجعه کرد. به گفته ایروانی‌ها، آنها موقعیت‌هایی را در خاک ارمنستان بدست آوردند.
بدین ترتیب، درخواست کمک توسط ارمنستان مطرح گردید، اما در جلسه وزرا در شهر دوشنبه رد شد. واقعیت این است که تصمیم استفاده از نیروها برای دفاع از یک عضوِ متحد در سازمان پیمان امنیت جمعی توسط سران کشورهای عضو اتخاذ می‌شود. علاوه بر این، رئیس سازمان پیمان امنیت جمعی باید مسئله ارائه کمک را مطرح کند. رئیس سازمان پیمان امنیت جمعی به صورت سالیانه تغییر می‌کند. رئیس سازمان، رهبر کشوری است که در آن جلسه شورای امنیت جمعی این سازمان، برگزار می‌شود. در سال 2020 روسیه رئیس سازمان پیمان امنیت جمعی بود. در حال حاضر (در سال 2021 ) تاجیکستان رئیس این سازمان است.

به عبارت دیگر، برای دریافت کمک‌های نظامی واقعی از سازمان پیمان امنیت جمعی، باید پس از مراجعه پاشینیان؛ امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان این مسئله را مطرح می‌کرد و سایر سران کشورها؛ ارائه کمک را تایید می‌کردند، چرا که تصمیمات در این سازمان براساس توافق اتخاذ می‌شود.

بدیهی است ایجاد شرایطی که سازمان پیمان امنیت جمعی بتواند در آن به اقدامات دفاعی جمعی واقعی بپردازد تقریبا غیرممکن است. جنگ فعلی شامل درگیری‌های مرزی، خرابکاری‌ها و حملات سایبری می‌شود. اساس‌نامه سازمان پیمان امنیت جمعی برای حمله نظامی گسترده به سبک طرح "بارباروسا" طراحی شده است که در حال حاضر، تنها در تخیلات مبلغان وجود دارد. جامعه ارمنستان این نگرش متحدان را خیانت تلقی می‌کرد. ارمنستان بیشتر از دیگر کشورها به سازمان پیمان امنیت جمعی امید داشت، چرا که تهدید نظامی در آنجا کاملا واقعی بود. در حال حاضر، نظرسنجی‌ها نشان می‌دهند که تنها 7% پاسخ دهندگان روی کمک‌های سازمان پیمان امنیت جمعی حساب می‌کنند و سیاست‌مداران ارمنستان به طور منظم از این سازمان به خاطر کُندی در اقدام  انتقاد می‌کنند.

دومین آزمایش برای سازمان پیمان امنیت جمعی در عرض یک سال گذشته، درگیری مسلحانه بین تاجیکستان و قرقیزستان در ماه آوریل بود که در آن از تانک و خمپاره و ادوات جنگی با قابلیت تخریب بالا استفاده می‌شد
در آن زمان استانیسلاو زاس، دبیر کل سازمان طرف‌ها را به صلح فرا خواند. در اساسنامه سازمان پیمان امنیت جمعی هیچ دستور العملی برای مواردی که اعضای سازمان با یکدیگر می‌جنگند وجود ندارد. سایر ابتکارات روسیه یا قزاقستان، از قبیل میانجی‌گری و ارائه میدان برای مذاکرات نیز به هیچ وجه با عضویت در این سازمان در ارتباط نیست.

یک بحران دیگر که سازمان پیمان امنیت جمعی به طور معجزه آسایی از سر گذراند، زمانی بود که الکساندر لوکاشنکو در اوج اعتراض‌ها علی رغم اینکه مخالفان را با استناد به اساسنامه این سازمان تهدید کرده بود، باز هم به این سازمان مراجعه نکرد. عبارت مبهم "تهدید ثبات" ممکن است پایه و اساسی برای برخی اقدامات در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی باشد، اما در واقع، اعزام نیرو برای سرکوب اعتراض‌ها در یک کشور دیگر – چشم انداز خاصی ندارد.

نمی‌توان گفت که کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی سعی ندارند تصویر این سازمان را بهبود ببخشند. در سال 2017 این ایده که سازمان پیمان امنیت جمعی باید با تهدیدهای نه تنها مرزهای خود، بلکه در دوردست‌ها – مانند سوریه – مبارزه کند، در روسیه مورد بررسی قرار گرفت. مسکو از متحدانش خواست نیروهای خود را به آنجا اعزام کنند، اما تنها ارمنستان واکنش نشان داد، چرا که تمایل داشت وفاداری خود را نشان دهد. در واقع، نظامیان ارمنستان در درگیری‌ها مشارکت نمی‌کردند و تنها به عملیات مین زدایی اکتفا کردند.

هنگامی که در مذاکرات مربوط به دونباس گفتگوهایی در مورد معرفی حافظان صلح صورت گرفت، این فرضیه به وجود آمد که آنها باید نمایندگان سازمان پیمان امنیت جمعی باشند. اما از آن زمان، حل بحران دونباس به بن بست رسیده و چنین سناریوی خوشبینانه‌ای دیگر در یادها باقی نمانده است.

اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی سعی داشتند در چارچوب این سازمان یک لیست واحد از سازما‌ن‌های تروریستی تهیه کنند. اما این ایده هم غیر قابل تحقق بود. چرا که به عنوان مثال، ارمنستان هیچ لیستی از سازمان‌های تروریستی در کشور خود ارائه نکرد، اما تاجیکستان حزب نهضت اسلامی را وارد این لیست کرد.
قزاقستان و قرقیزستان هم برای جلب رضایت شرکای ترکی، حزب کارگران کردستان را به عنوان یک سازمان تروریستی به رسمیت می‌شناسند. اما مسکو قصد ندارد چنین امتیازهایی را به آنکارا بدهد.

در نتیجه سازمان پیمان امنیت جمعی قادر نیست خود را در هیچ جا به جز تمرینات نظامی سازمان یافته علیه مانورهای مشابه ناتو و بررسی وضعیت نظامی-سیاسی پشت میزگرد اثبات کند. در این میزگردها در مورد "تهدید بیولوژیکی" آزمایشگاه‌های بیولوژیکی آمریکا در فضای پساشوروی صحبت می‌شود. اما مشکل این است که آزمایشگاه‌هایی که نگرانی مسکو را بر می‌انگیزند، در ارمنستان و قزاقستان که عضو سازمان پیمان امنیت جمعی هستند، وجود دارند.

همچنین نباید در مورد احیای احتمالی سازمان پیمان امنیت جمعی با کمک گسترش آن صحبت کرد. چند سال پیش بحث‌های زیادی در مورد ورود احتمالی آذربایجان به این سازمان صورت گرفت – بخصوص که در سال 1992 آذربایجان همچنین پیمان امنیت جمعی را امضا کرد. اما این تنها مانورهای دیپلماتیک باکو برای منزوی کردن ارمنستان بود. در حال حاضر، بعید است که آذربایجان پس از پیروزی در  دومین جنگ قره باغ بخواهد خود را به پذیرش تعهدات غیرضروری ملزم کند.

نامزد فرضی دیگر برای عضویت یا بهتر بگوییم برای بازگشت، ازبکستان است که در سال 2012 از سازمان پیمان امنیت جمعی خارج شد. زمانی که میرضیایف که در سال 2016 به قدرت رسید شروع به برقراری روابط با همسایگان کرد، این تصور بوجود آمد که تاشکند به سازمان پیمان امنیت جمعی بازخواهد گشت. در سال 2006 هم تاشکند عضویت خود را به حالت تعلیق درآورد و سپس بازگشت. با این حال، با توجه به اینکه مسکو به سختی تاشکند را متقاعد کرد به عنوان ناظر به اتحادیه اقتصای اوراسیا ملحق شود، تحقق این انتظارات بعید است. مرز ازبکستان-افغانستان چندان طولانی نیست و با موفقیت و بدون کمک نظامی حفاظت می‌شود. بنابراین، ازبکستان نیازی به سازمان پیمان امنیت جمعی ندارد.

با این وجود، سازمان پیمان امنیت جمعی هنوز هم برای اثبات خود فرصت دارد، اگر بتواند پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان فعالیت موثری از خود نشان دهد. در سال 2021 سازمان پیمان امنیت جمعی 3 تمرین نظامی را در تاجیکستان و یک تمرین نظامی را در روسیه برنامه ریزی کرد. فعلا پیش بینی اینکه آسیای مرکزی ممکن است پس از خروج آمریکایی‌ها از افغانستان با چه مشکلاتی مواجه شود دشوار است. اما اگر سازمان پیمان امنیت جمعی با کمک روسیه موفق به طراحی استراتژی منسجم برای مهار چنین خطراتی شود، شک و تردیدها نسبت به مزایا و منفعت این سازمان کمتر خواهد شد.