موسسه مطالعات راهبردی شرق/
آسیای مرکزی به لطف منابع طبیعی غنی، موقعیت استراتژیک و امکانات اقتصادی و داشتن زیر ساختهای حمل و نقل لجستیکی برای توسعه، همواره در مرکز توجه قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای بوده است.
ازبکستان که دارای مرز مشترک با تمام کشورهای آسیای مرکزی، از جمله افغانستان است، امتیاز ژئوپلیتیک منحصر به فردی دارد که امکان تاثیرگذاری آن را بر فرآیندهای سیاسی و اقتصادی و همچنین امکان تامین امنیت را در مرکز اوراسیا فراهم می‌آورد. بدین ترتیب، منطقه آسیای مرکزی همواره اولویت اصلی سیاست خارجی ازبکستان بوده است، چرا که امنیت و توسعه منطقه‌ای به طور مستقیم با این کشور در ارتباط است.
طبق استراتژی اقدامات برای سال‌های 2021-2017، ازبکستان سیاست منطقه‌ای خود را پیرامون ایجاد "کمربند امنیت، ثبات و حسن همجواری" در اطراف ازبکستان از طریق تبدیل آسیای مرکزی به منطقه فرصت‌ها اجرا می‌کند.
در اوایل پاندمی جهانی، دولت ازبکستان یک بار دیگر پایبندی خود را به همکاری منطقه‌ای نشان داد و از تمام کشورهای آسیای مرکزی خواست به پاندمی کووید-19 واکنش مشترک نشان دهند. کشورهای آسیای مرکزی از تبادل تجربه و اطلاعات پیرامون مبارزه با ویروس کرونا حمایت کرده و همبستگی منطقه‌ای را در مبارزه با مشکلات مشترک نشان دادند. کمک‌های انسان دوستانه ازبکستان به قرقیزستان و تاجیکستان و همچنین کمک‌های انسان دوستانه قزاقستان به قرقیزستان به همکاری منطقه‌ای کمک کردند.
پویایی جدید توسعه منطقه‌ای در آسیای مرکزی
شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان پس از رسیدن به قدرت، اصلاحات گسترده را در کشور آغاز کرد و همچنین توجه خاصی به تقویت روابط منطقه‌ای و همکاری بین المللی داشت. این استراتژی منطقه‌ای فعال فضای دیپلماتیک مناسبی را بین کشورهای آسیای مرکزی ایجاد کرده است. ابتکار میرضیایف در مجمع کل سازمان ملل در ماه سپتامبر سال 2017 پیرامون برگزاری نشست‌های مشورتی بین رهبران کشورهای آسیای مرکزی مورد حمایت همتایان وی قرار گرفت و دو نشست مشورتی در شهر آستانه (مارس سال 2018) و تاشکند (نوامبر سال 2019) برگزار گردید. به دلیل پاندمی، سومین نشست به سال 2021 موکول گردید. این نشست توسط ترکمنستان سازماندهی خواهد شد.
به لطف سیاست باز و عملگرایانه ازبکستان در قبال کشورهای آسیای مرکزی، روابط منطقه‌ای احیا و مرزها باز شدند؛ مسیرهای هوایی، جاده‌ای و ریلی با مسیرهای جدید غنی شدند و همچنین روابط بین مردم آسان شد که این امر به نوبه خود به توسعه روابط منطقه‌ای و اقتصادی کمک کرد. در نتیجه، سطح همکاری دوجانبه و چندجانبه در منطقه به میزان قابل توجهی افزایش یافت. به عنوان مثال، در سال‌های 2019-2017 حجم کلی تجارت ازبکستان با کشورهای آسیای مرکزی به صورت سالیانه افزایش یافت و به 5.2 میلیارد دلار رسید. طبق آمار، در سال 2020 علی‌رغم پاندمی جهانی، این مبلغ 5 میلیارد دلار بود.
به طور همزمان، با توجه به عوامل خاص، کشورهای آسیای مرکزی رژیم‌های تجاری مختلف را برای یکدیگر به کار می‌برند. بر همین اساس، رژیم‌های تجاری مختلف مانع همکاری عمیق‌تر و تعامل بین کشورها می‌شوند.
به عنوان مثال، وضعیت فعلی رژیم‌های تجاری به شرح زیر است:
- قزاقستان و قرقیزستان به عنوان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا از یک فضای گمرکی واحد استفاده می‌کنند؛
قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان عضو سازمان تجارت جهانی هستند؛
کشورهای آسیای مرکزی (به استثناء ترکمنستان) جزء منطقه تجارت آزاد کشورهای مستقل مشترک المنافع هستند.
از این نقطه نظر، ابتکارها و پروژه‌های فرامرزی منطقه‌ای مانند مرکز همکاری تجاری-اقتصادی بین المللی "آسیای مرکزی"(ICTEC) بین ازبکستان و قزاقستان، برنامه همکاری اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی و فضای سرمایه گذاری آسیای مرکزی برای بهبود و تحریک روابط تجاری-اقتصادی دوجانبه و حمایت از تلاش‌های بین المللی پیرامون تقویت تعامل و همکاری منطقه‌ای دارای ظرفیت هستند.
قابل توجه است که فضای سرمایه گذاری آسیای مرکزی که توسط ازبکستان، قزاقستان و آمریکا در ماه ژانویه سال 2021 راه اندازی شده است، در طول 5 سال حداقل 1 میلیارد دلار برای گسترش روابط اقتصادی در منطقه جذب می‌کند. این ابتکار همچنین از طریق پلتفرم "1+5" به گسترش تجارت، توسعه و روابط برای تبدیل کشورهای آسیای مرکزی به کشورهای قوی‌تر و مرفه‌تر کمک می‌کند.
تقویت روابط تجاری-اقتصادی منطقه‌ای از طریق ابتکارات و برنامه‌های منطقه‌ای مذکور توجه قدرت‌های جهانی پیشرو را که به توسعه روابط متنوع با کشورهای آسیای مرکزی به عنوان شریک منطقه‌ای واحد علاقه‌مند هستند افزایش می‌دهد.
پلتفرم‌های چندجانبه در حال توسعه همکاری: 1+5
در نتیجه تغییرات مثبت اخیر در کشورهای آسیای مرکزی که با اقتصاد دارای رشد روزافزون، نیروی سیاسی و خودمختاری، در ارتباط است، توجه قدرت‌های بین المللی کلیدی به مسائل آسیای مرکزی افزایش یافته است. به عنوان مثال، آمریکا و اتحادیه اروپا در استراتژی خود در قبال آسیای مرکزی تجدیدنظر کرده‌اند. از سوی دیگر، بازیگران سنتی مانند روسیه و چین همچنین در تلاش اند همکاری خود را در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ابتکار "یک کمربند-یک جاده" تقویت کنند. لازم به ذکر است که آسیای مرکزی نه تنها مورد توجه قدرت‌های جهانی، بلکه مورد توجه کشورهایی مانند ژاپن، کره جنوبی، ترکیه، ایران، هند و غیره است. تمام این بازیگران خارجی که در ژئوپلیتیک آسیای مرکزی مشارکت دارند، هم دارای منافع شخصی و هم دارای منافع متقابل در منطقه هستند.
قالب نشست‌های چندجانبه "1+5" شامل 5 کشور آسیای مرکزی (5) و یک شریک خارجی (1) می‌شود. این قالب یک پلتفرم دیپلماتیک برای گفتگو در چارچوب نشست‌های وزرای خارجه و مجامع سازماندهی شده در سطح کارشناسان است.
قالب همکاری "1+5" در ماه نوامبر سال 2015 در شهر سمرقند توسط وزرای خارجه کشورهای آسیای مرکزی و وزیر خارجه آمریکا راه اندازی شد. از آن زمان، چندین نشست سازماندهی شده است. دو نشست اخیر به دلیل پاندمی جهانی به صورت مجازی برگزار شدند. به هنگام نشست مجازی قبلی "1+5" در مورخ 23 آوریل سال 2021 انتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا بر پایبندی همیشگی آمریکا به استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی کشورهای آسیای مرکزی تاکید کرد. وی همچنین به پنجمین سالگرد "1+5" و 30-امین سالگرد استقلال کشورهای آسیای مرکزی اشاره کرد. وزیر خارجه آمریکا و وزرای خارجه کشورهای آسیای مرکزی همچنین فرآیند صلح در افغانستان و همچنین احیا پس از کووید-19 و تغییر آب و هوا را مورد بررسی قرار دادند.
در واقع ژاپن اولین کشوری بود که قالب همکاری "آسیای مرکزی-ژاپن" – "1+5" را در سطح وزرای خارجه در سال 2004 مطرح کرد. پس از آن کره جنوبی (2007)، اتحادیه اروپا (2008) و سپس دیگر کشورها آن را مطرح کردند. در همین حال، از سال 2017 بازیگران خارجی همچنین توجه خود را به آسیای مرکزی از طریق پلتفرم چندجانبه "1+5" افزایش دادند. به عنوان مثال، هند در سال 2019 و روسیه و چین از سال 2020 قالب "1+5" را راه اندازی کردند. علی‌رغم تصورات گسترده در مورد عدم تایید پلتفرم "1+5" توسط روسیه و چین، این دو کشور تمایل خود را نه تنها به تقویت روابط دوجانبه با کشورهای آسیای مرکزی، بلکه به بررسی آسیای مرکزی به عنوان موضوع مشترک روابط بین المللی نشان داده‌اند.
در عین حال، مسکو و پکن پروژه‌های مختلف همکاری چندجانبه را از طریق سازمان‌های منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، "یک کمربند-یک جاده و سازمان پیمان امنیت جمعی که برخی کشورهای آسیای مرکزی در آنها عضویت دارند، اجرا می‌کردند.
می‌توان بیانیه مشترک وزرای خارجه کشورهای آسیای مرکزی و روسیه را پیرامون جهت‌گیری‌های استراتژیک همکاری که بدنبال آن نشست‌های "1+5" برگزار شدند، یک سند برنامه ریزی شده دانست که رویکرد تغییر یافته روسیه را نسبت به منطقه تقویت می‌کند.
12 می سال 2021 در شهر شی‌آن چین دومین نشست وزرای خارجه "آسیای مرکزی-چین" (1+5) برگزار شد. وزرای خارجه مسائل تقویت همکاری متقابلا سودمند، توسعه روابط متقابل در حوزه حمل و نقل و تامین تجارت بی‌وقفه، تعمیق روابط اقتصادی برای تامین امنیت منطقه‌ای و مبارزه مشترک را با مشکلات مورد بررسی قرار دادند. وضعیت افغانستان و احیای زیرساخت‌های اجتماعی-اقتصادی آن نیز مورد توجه خاص قرار داشت.
علی‌رغم ویژگی‌های مشترک، محتوای قالب "1+5" متفاوت است، چرا که از رقابت بین روسیه-چین-آمریکا نشات می‌گیرد.
اگرچه آسیای مرکزی دارای اولویت نسبی در استراتژی سیاسی خارجی دولت جدید آمریکا است، در 30 سال اخیر، سیاست آمریکا در قبال آسیای مرکزی به طور مداوم بر شناخت و حمایت از استقلال منطقه مبتنی بوده است، بنابراین، "1+5" در سال‌های آینده ممکن است به عنوان یک مکانیسم موثر همکاری با کشورهای آسیای مرکزی برای کمک به همکاری اقتصادی، سرمایه گذاری، انسان دوستانه و منطقه‌ای و همکاری در حوزه امنیت عمل کند.
اگرچه قالب "1+5" چین-روسیه اخیرا راه اندازی شده است و در مرحله ابتدایی با نتایج عملی کمتر قرار دارد، ممکن است صرف نظر از آمادگی تمام طرفها برای همکاری موثر، نتایج مثبتی بدنبال داشته باشد.
در عین حال، پروژه‌های مورد حمایت در چارچوب قالب "1+5" مانند پروژه کاسا-1000 و پروژه خط لوله گاز تاپی فعلا به دلیل مسائل مالی و خطرات امنیتی در افغانستان اجرا نشده‌اند.
لازم به ذکر است که نقش و تلاش‌های ازبکستان در فرآیندهای مصالحه صلح آمیز در افغانستان با توجه به موقعیت جغرافیایی و امتیازهای سیاسی و اقتصادی آن اهمیت زیادی دارند. علی‌رغم بلاتکلیفی سیاسی پس از تصمیم‌های آمریکا و ناتو در مورد خروج نیروها، ازبکستان به طور فعال با شرکای منطقه‌ای و جهانی برای تامین ثبات منطقه‌ای همکاری می‌کند. علاوه بر این، ازبکستان افغانستان را بخش جدایی ناپذیر آسیای مرکزی دانسته و به مشارکت آن در فرآیندهای اقتصادی منطقه‌ای و پروژه‌های زیرساختی کمک می‌کند.
در این پس زمینه، نشست‌های سه جانبه "ازبکستان-آمریکا-افغانستان"، مباحث رسمی "ازبکستان-ژاپن-افغانستان"، "ازبکستان-چین-افغانستان" و همچنین مشارکت هیئت‌های نمایندگی افغانستان در اقدامات مهم مانند کنفرانس بین المللی سطح عالی "آسیای مرکزی و جنوبی: ارتباط متقابل منطقه‌ای. چالش‌ها و فرصت‌ها"، گفتگوی "هند-آسیای مرکزی" و غیره بر نقش سازنده ازبکستان در مسائل افغانستان و امور آسیای مرکزی تاکید می‌کنند. در واقع، در حال حاضر، یک استراتژی منطقه‌ای مشترک و حمایت از حل و فصل صلح آمیز وضعیت افغانستان مورد نیاز است.
نتیجه‌گیری
قالب جدید همکاری چندجانبه کشورهای آسیای مرکزی- قالب 1+5 - یک مکانیسم مناسب برای گفتگوی منظم بین کشورهای آسیای مرکزی و شرکای خارجی آنها به منظور بهبود همکاری است که به ثبات منطقه‌ای و توسعه اقتصادی و فراگیر کمک می‌کند.
در عین حال، تشکیل قالب‌های جدید و میادین گفتگو بین بازیگران خارجی و منطقه‌ای اهمیت ژئوپلیتیکی و اقتصادی آسیای مرکزی را افزایش می‌دهد. از یک سو، قالب "1+5" یک پلتفرم دیپلماتیک مناسب برای همکاری است و از سوی دیگر در چارچوب نظریه "منطقه‌گرایی متعادل" که شامل پلتفرم‌ها و گفتگوهای غیررسمی چندجانبه می‌شود، "1+5" یک درک کلی از اجرای سیاست خارجی چندجانبه و مکانیسمی برای متعادل سازی نفوذ خارجی قدرت‌های بزرگ است. علاوه بر این، در وضعیت و شرایط ژئوپلیتیکی فعلی، حمایت از همکاری چندقطبی و متعادل با شرکای خارجی برای کشورهای آسیای مرکزی بسیار مهم است. در این پس زمینه، تعمیق همکاری منطقه‌ای یک فاکتور تعیین کننده برای افزایش اهمیت آسیای مرکزی و حل و فصل مشکلات حوزه اقتصادی و امنیت در راستای منافع منطقه است.