اعلام خبر خروج نظامیان آمریکایی توسط دولت بایدن، واکنش‌های سلسله‌واری را در فضای سیاسی-امنیتی افغانستان به وجود آورده است. خروج کامل و بی‌قید و شرط آمریکا در کنار امتناع طالبان از مذاکره سبب شد برخی به این باور برسند که پس از خروج کامل نیروهای خارجی، طالبان برای تصرف افغانستان خیز برخواهد داشت. هرچند دولت تلاش کرد نشان دهد که اوضاع وخیم نیست اما این مسئله تأثیری بر دینامیک‌های در حال تغییر این کشور نداشته است. نگرانی درباره بسیج نیروهای شبه‌نظامی توسط چهره‌های قدرتمند، ناکامی در ایجاد اجماع بین دولت و اپوزیسیون، نشانه‌های موجود درباره تزلزل جامعه دیپلماتیک و همچنین عدم تمایل ظاهری طالبان برای ورود به مذاکرات جدی با دولت، همگی مردم افغانستان را درباره وخیم شدن اوضاع نگران کرده است. بحث رهایی از نظام سیاسی به شدت متمرکز و جناحی کنونی نیز در برخی حلقات مطرح بوده اما به نظر می‌رسد این بحث اخیرا قوت بیشتری یافته است. با توجه به نگرانی‌ها درباره سیطره طالبان بر افغانستان، احتمال آشفتگی بیشتری در جامعه وجود دارد که این امر می‌تواند به حس ناامنی در افغانستان دامن بزند

مطالعات شرق/

حدود شش هفته است که «جو بایدن» رئیس جمهور آمریکا اعلام کرده که همه نیروهای بین المللی تا ماه سپتامبر از افغانستان خارج خواهند شد. این در حالی است که بازتاب این خبر هنوز در بین محافل سیاسی و امنیتی افغانستان در جریان است. دولت که سعی کرده است خود را نسبت به این موضوع خوشبین نشان دهد، ادعا کرده که آمادگی لازم برای خروج سربازان خارجی را دارد. در همین حال، برخی رهبران و فرماندهان جناحی سابق، از بسیج یک جبهه «مقاومت دوم» خبر داده‌اند تا بتوانند با هر نوع تحرک طالبان برای کسب قدرت از طریق زور مقابله کنند. همچنین تاکنون هیچ نشانه‌ای دال بر ایجاد اجماع در داخل جمهوری اسلامی افغانستان درباره نقشه راه آینده مشاهده نمی‌شود؛ آن  هم در شرایطی که آمریکایی‌ها قصد خروج بی قید و شرط از افغانستان را دارند و طالبان هم هنوز تمایلی برای مذاکره درباره پایان جنگ از خود نشان نداده‌ است. همه این موضوعات، حس تردید عمیقی را در درون کشور به وجود آورده و حتی برخی افغان‌ها را واداشته تا به گزینه خروج از کشور فکر کنند.
 
این گزارش، در ابتدا به بررسی واکنش‌های علنی و خوشبینانه دولت به بحث خروج سربازان خارجی پرداخته و ادعاهای آن را مبنی بر اینکه دولت به هر نحوی خواهان خروج سربازان خارجی است و نیروهای امنیت ملی افغانستان نیز آمادگی کامل برای مواجهه با طالبان را دارند، مورد بررسی قرار می‌دهد. سپس در ادامه، به ارزیابی واکنش دیگر بخش‌های نظام جمهوری می‌پردازیم؛ برخی درباره چالش‌های پیش رو و خطر تشدید درگیری‌ها هشدار داده‌اند و گروه دیگری نیز که عمدتا فرماندهان و رهبران سابق مجاهدین (به خصوص «جمعیت اسلامی») هستند اعلام کرده‌اند که در صورت اقدام طالبان برای تصرف نظامی کشور، یک جبهه «مقاومت دوم» را تشکیل خواهند داد.

در ادامه نیز نگاهی خواهیم داشت به برخی تلاش‌ها (و ناکامی‌ها) در روند اجماع سازی و نهادسازی در داخل نظام جمهوری، از جمله تشکیل «شورای عالی دولت»؛ بدنه‌ای که قرار بود طبق توافقنامه سیاسی می 2020 (که برای پایان دادن به بن بست چند ماهه به وجود آمده پس از انتخابات ریاست جمهوری 2019 امضا شده بود)، با حضور «رهبران سیاسی و چهره‌های ملی» تشکیل شود تا بتواند ضمن «ایجاد اجماع سیاسی»، مشاوره‌های لازم را نیز درباره «موضوعات مهم ملی» به رئیس جمهور ارائه کند. همچنین در این گزارش ضمن بررسی ساختار جنجالی این شورا (که اعضای آن جزو قدرتمندترین چهره‌های کشور بوده و چند چهره متهم به جرایم جنگی نیز در بین آنها دیده می‌شود)، به ارزیابی این موضوع خواهیم پرداخت که چگونه اختیارها و اعضای این شورا بلافاصله محل اختلاف و نزاع شد.

یکی دیگر از پیامدهای تصمیم بایدن برای خروج سربازان خارجی از افغانستان که در این گزارش به آن پرداخته شده است، کاهش احتمالی هیئت‌ها و گروه‌های دیپلماتیک در کابل است. هر چند فعالان بین المللی در حوزه اقدامات بشردوستانه اعلام کرده‌اند که همچنان در این کشور باقی خواهند ماند اما این گزارش نشان می‌دهد که هجوم فعالان و بازیگران بین المللی به سمت دروازه‌های خروجی افغانستان، چگونه سبب تشویش خاطر افغان‌ها شده و حتی رئیس جمهور غنی را بر آن داشته است تا درباره رویداد «فرار مغزها» هشدار دهد. 
در نهایت هم این گزارش ضمن بررسی آخرین تحولات مربوط به مذاکرات دولت و طالبان، به توضیح این موضوع خواهد پرداخت که اعلام خبر خروج سربازان توسط بایدن چگونه رفتار طالبان را در قبال مذاکرات بین‌الافغانی تغییر داده و چشم انداز پایان جنگ از طریق مذاکره را تضعیف کرده است.
 
واکنش‌های دولت افغانستان به اعلام خبر خروج سربازان
14 آوریل، جو بایدن رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد که سربازان آمریکایی، به همراه نیروهای ناتو و شرکای عملیاتی آنها، تا قبل از فرا رسیدن بیستمین سالگرد حملات 11 سپتامبر، از افغانستان خارج خواهند شد. با توجه به توافقنامه امضا شده بین طالبان و آمریکا در تاریخ 29 فوریه 2020 در قطر که آمریکا را متعهد به خروج همه سربازان از این کشور تا 1 می 2021 کرده بود، اعلام این خبر از سوی بایدن چندان هم غیرمنتظره نبود. اما نحوه اجرای این برنامه، آن گونه که انتظار می‌رفت نبود چون تا آن زمان، آمریکا مدعی شده بود که خروج نیروهای خارجی از افغانستان، خروجی مشروط خواهد بود. تفسیری که معمولا در این باره، طبق توافقنامه دوحه، ارائه می‌شد این بود که خروج کامل سربازان خارجی منوط به کاهش قابل توجه سطح خشونت‌ها و همچنین تعیین دست کم، چارچوب مصالحه سیاسی بین دولت و طالبان است. اما بایدن با رد این موضوع‌ها، عنوان کرد: «سربازان آمریکایی نباید وجه المصالحه طرف‌های متخاصم در کشورهای دیگر قرار گیرند. این صرفا نسخه‌ای برای نگه داشتن سربازان آمریکایی در افغانستان برای یک مدت نامعلوم است.» 

پس از اعلام این خبر، رهبران دولت افغانستان تلاش کردند تا یک چهره قدرتمند و شجاع از خود به نمایش بگذارد. آنها مدعی شدند که این کشور آماده اجرای برنامه خروج بوده و این اقدام، اوضاع را بهتر می‌کند. رهبران دولت افغانستان حتی مدعی شدند که خود آنها پیگیر طرح خروج سربازان بین المللی بوده‌اند. در همان روز اعلام خبر خروج، دفتر غنی در بیانیه‌ای عنوان کرد که جمهوری اسلامی افغانستان به تصمیم اخیر رئیس جمهور بایدن برای خروج سربازان از افغانستان تا ماه سپتامبر سال جاری احترام گذاشته و یک روند انتقال نرم را تضمین می‌کند. این بیانیه می‌افزاید، از زمان امضای توافقنامه دوحه بین طالبان و آمریکا، نیروهای امنیت ملی افغانستان برای دفاع از ملت و کشور، اغلب عملیات‌ها را به طور مستقل انجام داده‌اند و در حال حاضر، آنها قادر به دفاع از افغانستان در برابر تهدیدات جاری هستند.

18 آوریل، چهار روز پس از اعلام خبر خروج از سوی بایدن، غنی در گفت‌وگوی اختصاصی با CNN عنوان کرد که اعلام خبر خروج، برای وی غیرمنتظره نبوده است چون «حدود دو سال در حال کار کردن روی این بوده‌ایم»؛ اما به گفته وی، این رویداد، یک محرک غیرمنتظره است که می‌تواند صحنه بازی را برای منطقه و طالبان تغییر دهد. در همان روز، غنی در نشست امنیتی که هر روز به ریاست «امرالله صالح» در کابل برگزار می‌شود، اظهارات مفصل‌تری درباره برنامه خروج ایراد و بار دیگر تلاش کرد تا اوضاع را خوب جلوه دهد. غنی با اعلام اینکه برنامه خروج سربازان، «بزرگترین فرصت» است، تصریح کرد: «اول اینکه، حاکمیت ملی افغانستان کاملا حفظ خواهد شد؛ و دوم اینکه، نقش شرکای بین المللی ما در تصمیات امنیتی حذف خواهد شد.» غنی حتی مدعی شد که او از نیروهای بین المللی خواسته است تا کشور را ترک کنند. غنی این ادعا را در جمع گروهی از دانشگاهیان «دانشگاه کابل» نیز تکرار کرد و گفت: «آیا من 7 سال پیش به شما نگفتم که آنها کشور را ترک خواهند کرد؟ آیا من 2 سال پیش، نامه‌ای به رئیس جمهور ترامپ نفرستادم و به او گفتم کشور را ترک کند؟» امرالله صالح معاون اول رئیس جمهور نیز در جریان سفری که 22 آوریل، به همراه غنی، به قندهار داشت مدعی شد که خروج نیروهای خارجی به این خاطر نبوده که طالبان آنها را مجبور به ترک افغانستان کرده است بلکه به خاطر نامه‌ای بوده که غنی دو سال پیش به ترامپ نوشته و اعلام کرده است که از تصمیم خروج نیروهای آمریکایی استقبال می‌کند.  
به نظر می‌رسد که غنی و صالح، هر دو، به نامه‌ای اشاره دارند که غنی ژانویه سال 2019 برای ترامپ ارسال کرد و در واقع در آن، پیشنهاد کرد که آمریکایی‌ها هزینه‌های خود را به شکلی کاهش دهند که بتوانند در افغانستان باقی بمانند. این نامه پس از آن ارسال شد که گزارش شد ارتش آمریکا در حال آماده شدن برای خروج نیمی از سربازان خود از افغانستان است.

سخنرانی 18 آوریل غنی، چند موضوع مهم دیگر را نیز شامل می‌شد که برخی از آنها همچنان در تعاملات رسانه‌ای وی مشهود هستند:

• • غنی برای مشروعیت بخشی به دولت افغانستان و مشروعیت زدایی از ادامه نقش آفرینی طالبان در جنگ، گفت: «22 سازمان اسلامی، به اتفاق آراء، فتواهای جدی صادر کرده‌اند مبنی بر اینکه جنگ طالبان به هیچ وجه مشروعیت ندارد.» به گفته وی، تاکنون هیچ سازمان اسلامی تمایل نداشته است تا فتوایی در حمایت از طالبان صادر کند و «بنابراین، مشروعیت اسلامی به شکل واضحی در دستان ما است.»
  وی از کشورهای منطقه خواست تا درباره آینده افغانستان و نوع مناسبات خود با این کشور بازنگری اساسی داشته باشند. وی با دست گذاشتن روی پاکستان، گفت: «اگر آنها بخواهند، خدای ناکرده، به سمت تخریب حرکت کنند، کشور ما ناامن شده و خود آنها نیز ناامن خواهند شد.»
  
  • وی درباره همکاری‌های بین المللی گفت: «توافق‌های امنیتی دوجانبه ما با آمریکا و ناتو همچنان به قوت خود باقی هستند. تأمین مالی و تجهیزاتی و انشاءالله آموزش نیروهای دفاعی و امنیتی ما در کشورهای خارجی همچنان ادامه پیدا خواهد کرد. رئیس جمهور محترم آمریکا، دبیرکل سازمان ملل و وزیر خارجه آمریکا همگی به من اطمینان دادند که در حال حاضر نباید نگران تأمین بودجه و هزینه‌ها باشم.
  
  • غنی، مخالفان سیاسی خود را نیز مخاطب قرار داد و گفت: «کسانی که به دنبال سعادت هستند، اینجا بمانند. کسانی که می‌ترسند هم، از کشور خارج شوند. این کار هیچ تأثیری روی ملت ما نخواهد داشت. اگر معدود کسانی هستند که می‌خواهند برای خوشگذرانی، اینجا را ترک کنند، می‌توانند بروند.»

• • غنی همچنین تلاش کرد تا قدرت نیروهای ویژه افغان، کماندوها و نیروی هوایی را به رخ بکشد. وی گفت که 20 سال پیش، 99 درصد عملیات‌های نظامی توسط نیروهای بین المللی انجام می‌شد. به گفته غنی، 6 سال پیش، زمانی که وی به ریاست جمهوری رسید و با اولین حمله طالبان در منطقه «دنگام» ولایت کنر مواجه شد، حدود یک هفته طول کشید تا فرمانده ستاد ارتش، مشاور امنیت ملی و بقیه افراد، طرحی را برای این منطقه تدوین کنند. حالا هر روز حدود 100 تا 500 عملیات توسط یگان‌های ویژه و پرسنل نیروی هوایی انجام می‌شود.

• • جایگزینی دولت کابل (یعنی دولت فعلی به رهبری غنی) و انتقال قدرت به دولتی که مورد قول همه طرف‌ها است؛
  • خروج مرحله بندی شده نیروهای خارجی: نیمی از آنها در ماه می خارج شوند و نیمی دیگر، طی ماه‌های آتی این کار را انجام دهند، به نحوی که برنامه خروج تا ماه سپتامبر به اتمام برسد؛ البته به شرطی که نیروها همه اقدامات رزمی و اطلاعاتی خود را متوقف کرده و در این مدت، از مداخله در امور داخلی کشور اجتناب کنند؛
  آزادی فوری و بی قید و شرط همه زندانیانی که طی 20 سال گذشته به خاطر فعالیت‌های سیاسی یا نظامی دستگیر شده‌اند؛
  • حذف نام همه افغان‌ها از لیست سیاه آمریکا؛ افرادی که به خاطر مخالفت با حضور آمریکا، در این لیست قرار داده شده‌اند.
  • تعهد (جامعه جهانی) به پرداخت غرامت برای آسیب‌های جنگی ـ آسیب‌های مالی و فیزیکی که به افغان‌ها و افغانستان وارد آمده است ـ از سوی همه کشورها، به خاطر حمله نظامی 20 سال گذشته آنها. به گفته حکمتیار، این مطالبه باید در توافقنامه دوحه قید می‌شد اما هنوز هم فرصت خوبی برای تمرکز روی این مسئله وجود دارد.