مطالعات شرق/

متن زیر مصاحبه پایگاه تحلیلی ژئوپلیتیکای روسیه با محمد تیمور فرهاد خان پژوهشگر موسسه مطالعات استراتژیک اسلام آباد است. 

 -  به نظر شما به عنوان کارشناس موسسه مطالعات استراتژیک اسلام‌‏آباد (ISSI)، این موسسه چه نقشی در تدوین برنامه سیاست خارجی پاکستان دارد؟
موسسه مطالعات استراتژیک اسلام‌‏آباد (ISSI)، اتاق فکر برجسته‏‌ای در زمینۀ تحقیق و تجزیه و تحلیل در اسلام‌‏آباد پاکستان است. این موسسه، سازمانی مستقل و غیرانتفاعی است. این موسسه به عنوان یکی از پیشگامان و شاید قدیمی‏‌ترین اندیشکده‌‏های کشور، از طریق تحقیقات، تجزیه و تحلیل‌‏های عینی و گفتگوهای علمی ‏در مورد مسائل جهانی و منطقه‌‏ای تأثیرگذار بر صلح، امنیت و توسعه پاکستان، اطلاعات با کیفیتی را در جهت سیاست‏گذاری ارائه می‌‏دهد. این موسسه همچنین رویدادهای مختلفی از جمله سمینارها، گفتگوهای عمومی، سخنرانی‌‏ها، جلسات معرفی کتاب و میزگردهایی را به همین منظور برگزار می‌‏کند. همچنین به منظور گفتگو در مورد موضوعات با اهمیت منطقه‏‌ای و بین‌‏المللی، میزبان جلسات بازیگران اصلی و تصمیم‌‏گیرندگان مهم حوزۀ سیاستگذاری در داخل و خارج از پاکستان است. این سازمان علاوه بر تولید محتوای تحقیقاتی خاص در مورد مسائل و موضوعات مختلف، داده‌‏ها و اطلاعات مهم جمع‌‏آوری شده از رویدادهای سازمان ‏یافته به میزبانی خود را جمع‌‏آوری و برای تصمیم‏‌گیری آگاهانه برای مسئولین حوزۀ مربوطه در کشور ارسال می‌‏کند. اعتبار این موسسه را می‌‏توان از آن جا سنجید که همیشه اولین انتخاب رهبران و سران مهم کشوری بوده است. عبدالله عبدالله، رئیس شورای عالی مصالحه ملی افغانستان، آخرین فردی است که از این موسسه بازدید کرده است. پیش از این، اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان و محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران نیز از این موسسه بازدید کرده بودند.
 
-  باوجود آشفتگی و پیچیدگی اوضاع بین‌المللی از آغاز قرن جدید، تغییر رابطه بین روسیه و پاکستان را در قرن جدید، چگونه ارزیابی می‏‌کنید؟
رابطه پاکستان و روسیه از ابتدای قرن بیست و یکم به ‏طور قابل توجهی تغییر کرده است. بویژه از سال 2014، زمانی که روسیه تحریم تسلیحاتی خود علیه پاکستان را لغو کرد، روابط دوجانبه محکمی ‏بین این دو کشور برقرار شد. طی سال‏‌های گذشته مقام‌های عالی‌‏رتبه و رهبران نظامی ‏و غیرنظامی ‏دو کشور با یکدیگر دیدار کرده‏‌اند، از جمله این ملاقات می‌‏توان به جلسات سران دولت‌‏های پاکستان و روسیه در حاشیه چندین مجمع چندجانبه مختلف اشاره نمود. علاوه بر این، روسیه، درکنار چین، کمک کرد تا زمینه عضویت کامل پاکستان در سازمان همکاری شانگهای فراهم گردد. در مورد افغانستان نیز همگرایی منافع آشکاری وجود دارد بنابراین هر دو کشور از صلح و ثبات در افغانستان حمایت می‌‏کنند و از روند صلح و سازش به رهبری افغانستان و در راستای منافع ملی افغانستان حمایت می‌‏کنند. پاکستان و روسیه همچنین در رابطه با مبارزه با تروریسم و ​​قاچاق مواد مخدر که ثبات منطقه را برهم می‌‏زند، از منافع مشترکی برخوردار هستند. بنابراین، هر دو کشور برای محقق شدن این مهم با یکدیگر همکاری می‌‏کنند. در حوزه اقتصادی نیز هر دو کشور به سمت ایجاد رابطه پایداری پیش رفته و همچنین پیشنهاد روسیه برای سرمایه‏‌گذاری در بخش انرژی و توسعه پاکستان را دنبال می‌‏کنند. نتیجه نهایی این که اگر چه مسائل زیادی وجود دارد که بررسی شود تا روابط دو جانبه به اوج همکاری و حسن نیت خود برسد، اما وضعیت در حال حاضر امیدوارکننده بوده و همه چیز با سرعت ملایمی‏ اما در مسیر درست خود پیش می‌‏رود.
 
-  پاکستان و روسیه چه کالا و خدماتی را از یکدیگر انتظار دارند؟
طیف گسترده‏‌ای از کالا و خدمات وجود دارد که پاکستان و روسیه علاقمند هستند تا از روابط دوجانبه خود بدست آورند. در ظاهر پاکستان در تلاش است تا زرادخانه متعارف نظامی ‏خود را گسترش دهد تا بتواند به جدیدترین سلاح‏‌ها و تجهیزات سخت‏‌افزاری نظامی ‏مجهز شود تا بتواند با چالش‏‌های جدید و اثرگذار مانند تروریسم، قاچاق مواد مخدر، جنگ سایبری، ناوبری دریایی و مسئلۀ مدیریت مرز بهتر مقابله کند. علاوه بر این، پاکستان می‌‏تواند از تجربه و تخصص روسیه در زمینه فن‌آوری هسته‌‏ای با اهداف صلح‌‏آمیز مانند بهداشت، کشاورزی و تولید انرژی بهره‌‏مند شود.
روسیه از منابع انرژی طبیعی فراوانی مانند نفت و گاز برخوردار است. پاکستان نیاز فزاینده‏ای به انرژی دارد. هر دو کشور می‏‌توانند با برقراری رابطه مسالمت‏‌آمیز در بخش انرژی به یکدیگر کمک کنند. این در حالی است که روسیه می‏‌تواند به تامین نیازهای انرژی پاکستان با قیمتی مناسب کمک کند و در عوض پاکستان می‌‏تواند بازار خوبی برای منابع انرژی روسیه باشد. این زیرساخت که می‌‏تواند به سایر مناطق جنوب آسیا نیز گسترش یابد، تا حد زیادی به نفع اقتصاد روسیه خواهد بود.
دو کشور می‌‏توانند در زمینه انتقال دانش در حوزۀ دارو و مراقبت‌‏های بهداشتی نیز به برقراری ارتباط بپردازند. از زمانی که جهان با بیماری همه گیر کوید 19روبرو شده است، روسیه یکی از معدود کشورهایی است که با موفقیت چشمگیر در تولید واکسن برای مبارزه با این ویروس گام‌‏های قابل توجهی برداشته است. کشوری مانند پاکستان با جمعیت زیاد و ظرفیت ناکافی برای مقابله با موج دوم همه گیری می‏‌تواند از تخصص روسیه در این زمینه که جان بسیاری را نجات می‌‏دهد، بهره‎‌مند شود.
علاوه بر این، بخش‌‏های زیادی مانند صنعت اتومبیل‌‎سازی، بخش فناوری، خدمات، بانکداری و ذخیره‌‎سازی آب در پاکستان وجود دارد که می‌‏تواند از سرمایه‌‏گذاری جدی روسیه بهره‌‎مند شود. همه این بخش‌‏ها هنوز در پاکستان توسعه نیافته‌‏اند. علاوه بر این، سرمایه‌‏گذاری روسیه در بخش‏‌های مختلف اقتصاد پاکستان نه تنها به شکستن انحصار تعداد کمی ‏از شرکت‏‌هایی که طی سال‏‌های گذشته ادغام شده‏‌اند کمک خواهد کرد، بلکه به ایجاد رقابت سالم و متعاقب آن پویایی بازار منجر خواهد شد.
از طرف دیگر، پاکستان نیز می‌‏تواند امکانات و خدماتی را به روسیه عرضه نماید. پاکستان از اقتصادی مبتنی بر کشاورزی برخوردار است و یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گندم، غلات، برنج، نیشکر و سایر محصولات با ارزش دیگر است. کیفیت کالاهای کشاورزی پاکستان به دلیل رقابت بالا، بسیار بالا است. پاکستان می‌‏تواند منبع خوبی برای واردات محصولات کشاورزی روسیه باشد. منسوجات پاکستان صنعت دیگری است که می‏‌تواند بازار خوبی برای محصول با کیفیت خود بیابد و در صورت تشویق و اعطای تسهیلات از سوی دولت می‌‏تواند بازار خوبی در روسیه پیدا کند. علاوه بر این جوانان ماهر و تحصیل کرده پاکستان مانند پزشکان، مهندسان و حتی نیروی کار غیر ماهر که به دنبال فرصت‌‏های شغلی هستند می‏‌توانند در بازر کار روسیه جذب شوند.
اما ارزشمندترین خدمتی که پاکستان می‌‏تواند به روسیه ارائه دهد، ترانزیت کالا و منابع روسیه به منطقه جنوب آسیا و فراتر از آن است. روسیه می‏‌تواند از طریق پاکستان، به ایمن‌‏ترین و کوتاه‌‏ترین مسیر دسترسی به دریای عرب دسترسی داشته باشد، تا از طریق آن کالاهای خود را به آفریقا و همچنین جنوب شرق آسیا ارسال کند.
 
-  نظر شما درباره رزمایش نظامی ‏مشترک "دوستی -2020" روسیه و پاکستان چیست؟
رزمایش نظامی ‏مشترک میان پاکستان و روسیه، ابتکاری عالی از سوی نظامیان دو کشور است. این رزمایش نه تنها راه روشنی برای روابط دوجانبه است بلکه نشانه استحکام روابط بین پاکستان و روسیه خواهد بود. رزمایش‏‌های نظامی ‏از این قبیل گواه بر این مطلب است که دو کشوری که در طول جنگ سرد در دو بلوک متفاوت قرار داشتند، از میراث تاریخ خود فراتر رفته و به تدریج به دنبال ایجاد اعتماد و احترام متقابل به یکدیگر هستند. با این حال، مهم است که هر دو کشور چشم‏ اندازی فراتر از انگیزه‌‏های ظاهری مانورهای نظامی‏ را در نظر داشته و همکاری‏‌های نظامی ‏و دفاعی با یکدیگر را گسترش و تعمیق بخشند. پاکستان و روسیه باید ضمن در نظر گرفتن ضروریات و واقعیت‌‏های ژئو استراتژیک و ژئوپلیتیک، از این اقدامات بهره ببرند، در غیر این صورت صرف مانورهای نظامی، اهمیت و تاثیر خاصی بر رشد روابط دوجانبه دو کشور نخواهد داشت.
 
-  از دید شما هند از چه نقش و جایگاهی در روابط روسیه و پاکستان برخوردار است؟
هند نقش بسزایی در ماهیت و وضعیت روابط پاکستان و روسیه دارد. در صورتی که واقع بینانه به مسئله بنگریم، هند مهمترین عامل در سیاست‏‌گذاری روسیه در قبال منطقه جنوب آسیا به طور کلی و پاکستان به طور خاص بوده است. هند درست پس از به رسمیت شناخته شدن از سوی روسيه در دهه اول قرن بیست و یکم، قاطعانه به اردوگاه آمريكا پیوست و بنابراین، روسيه شروع به نزدیک شدن به ساير كشورهاي منطقه كرد و به تدريج سياست خود نسبت به جنوب آسيا را اصلاح نمود. روسیه در طول تاریخ تنها به دلیل ممانعت از آغاز خصومت و درگیری با هند، فاصله خود با پاکستان را حفظ کرده، اکنون این مطلب بدون نفی همکاری نزدیک پاکستان با آمریکا قابل درک است. این رویکرد همچنین مدت‌ها سهم عمده‏‌ای در راکد ماندن روابط پاکستان و روسیه داشت.
حتی امروز که هند واردات تجهیزات نظامی ‏و دفاعی خود را از روسیه بسیار کاهش داده و به عنوان "شریک استراتژیک" آمریکا در منطقه آسیا و اقیانوسیه شناخته شده، روسیه همچنان در استحکام بخشیدن به رابطه خود با پاکستان متناسب با سرعتی که هند در برقراری و استحکام ارتباط خود با آمریکا حفظ کرده، مردد است. در مورد پاکستان نیز این مورد صادق است. به این دلیل که روابط پاکستان و آمریکا اخیرا دچار تلاطم شده، پاکستان نیز سیاستی را برای تنوع بخشیدن به گزینه‌‏های سیاست خارجی خود در پیش گرفته و به توسعه روابط خود با کشورهای مختلف منطقه پرداخته و از این رو نسبت به برقراری روابط نزدیک با روسیه تلاش نموده است.
علی رغم اظهارات برخی رهبران حزب حاکم فعلی هند (BJP) مبنی بر اینکه روسیه دیگر شریک قابل اعتماد هند نیست، اما دولت روسیه برای آرام کردن اوضاع تلاش نموده و هند را "همزاد" خود خوانده است.
روسیه باید بداند که پاکستان اکنون روسیه را به هیچ وجه رقیب خود نمی‌‏داند و به دنبال توسعه روابط با دوام و مستحکم با این کشور به عنوان یک قدرت بزرگ جهانی است. علاوه بر این، اگر چه پاکستان نمی‏‌خواهد روابط خود با روسیه را به منظور آسیب زدن به روابط این کشور با هند گسترش دهد اما به دنبال برقراری رابطه‏‌ای با ویژگی‌‏های سیاسی و اقتصادی منحصر به فردی است و روسیه نباید تلاش کند تا پاکستان را با جای خالی هند متناسب کند (زیرا حداقل فعلاً چنین چیزی امکان‌پذیر نخواهد بود) و با پاکستان به شیوه متفاوت خود برخورد کند.
 
-  طبق گزارش‏‌های منتشر شده، روسیه در ابتدا تجهیزات نظامی ‏در اختیار هند قرار داده و پس از آن به اجرای مانور نظامی ‏و عملیات ضد تروریسم با پاکستان پرداخته است. آیا این بدان معنا است که روسیه از اقدامات هند ناراضی است، آیا روابط خود با هند را قطع خواهد کرد و "دوستی روسیه و هند به پایان خواهد رسید"؟
به نظر من، روسیه قطعاً از اقدامات هند خصوصاً در مورد "مشارکت استراتژیک" این کشور با آمریکا ناراضی است، اما روسیه هرگز رابطه خود با هند را قطع نخواهد کرد. هند دومین بازار آزاد در جهان و هنوز هم یکی از بزرگترین واردکنندگان تجهیزات دفاعی و فناوری از روسیه است. تجارت سالانه بین هند و روسیه میلیاردها دلار ارزش دارد و هر دو اخیراً توافق کردند تجارت دوجانبه را تا 30 میلیارد دلار در سال افزایش دهند. منافع هر دو کشور در جهتی همگرا قرار دارد و مواضع یکدیگر را در بخش‏‌های مختلفی مانند UN ، NSG ، BRICS ، G20 و SCO پوشش داده و از یکدیگر حمایت می‌‏کنند.
همان طور که قبلا هم گفته شد، مانور نظامی ‏با پاکستان تنها، برقراری ارتباط بین این دو کشور را نوید می‌‏دهد و در بهترین حالت روسیه با این هدف در این مانور شرکت کرده تا این پیام را به هند بدهد که اگر به آمریکا نزدیک شود، روسیه نیز می‏‌تواند دست به اقدام مقابل به مثل (نزدیک شدن به پاکستان) بزند. اما این به هیچ وجه به این معنا نیست که روسیه "دوستی" خود با هند را قطع خواهد کرد. همان طور که قبلاً اشاره کردم، حتی اگر برخی از رهبران حزب حاکم هند اعلام کردند که روسیه دیگر شریک قابل اعتماد هند نیست و هند به دلایل منافع امنیتی خود نباید به این کشور اعتماد کند، اما پاسخ روسیه به هند کاملا شفاف بود.
معتقد هستم که روابط پاکستان و روسیه آن قدر قابل توجه و صمیمی ‏نیست تا زمینه سفر پوتین رئیس جمهور روسیه به پاکستان را (علی رغم دعوت‏‌های متعدد) برانگیزد، این در حالی است که رئیس جمهور روسیه طی 20 سال گذشته تقریباً 8 بار از هند بازدید کرده است. وی قصد داشت در ماه نوامبر برای نهمین بار به هند سفر کند که به دلیل همه گیری (کرونا) این دیدار امکان‌پذیر نشد. معتقد هستم مطالب قابل توجه زیادی در مورد روابط روسیه و هند وجود دارد که می‌‏بایست مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
روسیه از منافع ژئو استراتژیک، سیاسی و اقتصادی همسویی با هند برخوردار است. در مورد هند نیز چنین است و این کشور نیز هرگز روابط خود با روسیه را به نقطه‌‏ای نمی‌‏رساند که مشکلات و مسائل غیرقابل جبرانی پیش بیاید و صرف نشان دادن حسن نیت خود در روابط با آمریکا، هرگز در مسیری قرار نخواهد گرفت که به روابط این کشور با روسیه آسیب اساسی برساند. هر دو کشور همیشه راه‏‌هایی برای ادامه همکاری خود پیدا می‏‌کنند. ممکن است افت و خیزهایی در روابط خود تجربه کرده باشند، اما همیشه یک مسیر یکنواخت باقی خواهد ماند.
 
-   به نظر شما آیا آمریکا در درگیری بین هند و پاکستان نقش دارد؟
بله، آمریکا در درگیری بین پاکستان و هند نقش ایفا می‌‏کند. آمریکا یک قدرت بزرگ جهانی است و در مسائل تمام مناطق عمده جهان سهم دارد. جنوب آسیا یکی از مهمترین مناطق جهان بوده و جنوب آسیا در محاسبات ژئواستراتژیک آمریکا، اهمیت بیشتری پیدا کرده زیرا آسیای جنوبی نه تنها میزبان دو کشور هسته‌ای (پاکستان و هند) بلکه نزدیک چین است و همچنین افغانستان را در خود دارد.
آمریکا همیشه با پاکستان رابطه معاملاتی داشته و اکنون به "شریک استراتژیک" هند تبدیل شده است. همان طور که می‏‌دانیم روابط پاکستان و آمریکا مانند گذشته صمیمی ‏نیست و روابط پاکستان به چین نزدیک‌تر است. این در حالی است که آمریکا به هند نزدیک‌تر شده و استراتژی، علم کردن هند به عنوان وزن‌ه‏ای در تقابل با چین در منطقه را  آغاز کرده است.
منافع پاکستان و هند پیش از این نیز در تضاد با یکدیگر قرار داشت و با حمایت همه جانبه آمریکا از هند، منافع پاکستان در منطقه به خطر افتاد. علاوه بر این، آمریکا  در رابطه با افغانستان، همیشه از نقش‏ آفرینی بیشتر هند در افغانستان حمایت می‌‏کند که باز هم منافع پاکستان را تحت تأثیر قرار می‌‏دهد. علاوه بر این، اختلاف‌ها بر سر کشمیر نیز مسئله بسیار مهمی‏ است که سکوت آمریکا در برابر جنایات و تجاوزهای هند در جامو و کشمیر(IIOJK) که از سوی هند به طور غیر قانونی اشغال شده، قطعاً تأثیری منفی بر روابط پاکستان و آمریکا خواهد داشت و به استکبار و جنگ طلبی هند جسارت بخشده و این خود به طورناخودآگاه روابط پاکستان و هند را برهم می‌‏زند.
در مورد مسائل هسته‌‏ای، حمایت آشکار آمریکا از هند نیز بر روابط پاکستان و هند تأثیر می‌‏گذارد زیرا حمایت از هند نه تنها تعادل استراتژیک منطقه را بر هم می‌‏زند بلکه از رقابت تسلیحاتی ناخواسته‌‏ای نیز حمایت می‏‌کند. در نتیجه، آمریکا با نگاهی منفی به مشارکت استراتژیک پاکستان با چین می‏‌نگرد و در نهایت پاکستان به دلیل رقابت آمریکا و چین، متحمل هزینه می‌‏شود.
بنابراین، با در نظر داشتن چنین مواردی، به راحتی می‌‏توان نتیجه گرفت که آمریکا نقشی مستقیم و ضمنی در درگیری‌‏های پاکستان و هند دارد.
 
- هند از آوریل سال گذشته، بر سر مسائل مرزی با چین درگیر شده است. همه‌‏گیری نیز وضعیت این کشور را وخیم‌‏تر کرده و اکنون نیز در تضاد با پاکستان قرارگرفته است. آیا این شرایط تاثیری در وضعیت فعلی عرصه بین‌المللی دارد؟ این شرایط چه تاثیری بر چین، پاکستان و روسیه خواهد داشت؟
سیاست فعلی هند و جهت گیری استراتژیک آن به دلیل حمایت آمریکا از این کشور برای تبدیل کردن آن به عنوان وزنه‌‏ای در تقابل چین در منطقه صورت گرفته است. حمایت آمریکا نشانگر تفکر استراتژیک هند است که ماهیتی توسعه طلبانه و امپریالیستی دارد.
در نهایت، با داشتن یک برنامه کاری و تفکری این چنینی، قطعاً تأثیرات مهمی ‏در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نیز خواهد داشت.
به علاوه، اوضاع نابسامان داخلی در هند نیز نگران ‏کننده است. با موج مداوم پوپولیسم و ناسیونالیسم بیش از حد مذهبی که مانند آتش به جان تمام جهان افتاده، آنچه در داخل "بزرگترین دموکراسی" جهان اتفاق می‌‏افتد روندهای غلطی را تشویق می‌‏کند. این رفتار منفی هند قطعاً بر روابط هند با همسایگان نزدیک و سایر شرکای این کشور در منطقه و فراتر از آن تأثیر داشته است.
تا آنجا که به پاکستان و چین مربوط می‏‌شود، هند بازی استراتژیک، سیاسی و اقتصادی شرورانه‏‌ای با حاصل جمع صفر را آغاز کرده است که منطقه را درگیر ناامنی و بی‌ثباتی پایدار کرده است. علاوه بر این، هند مدتی است که در مرزهای خود با پاکستان و چین درگیر بوده، که این نیز به بی‌ثباتی منطقه بسیار کمک کرده است.
هند، فاصله زیادی از روسیه داشته است. همان طور که قبلاً اشاره شد، رهبر ارشد حزب حاکم هند، روسیه را شریکی غیر قابل اعتماد برای این کشور دانسته و گفته است که هند به دلایل منافع امنیت ملی خود دیگر نباید به روسیه اعتماد کند. هند علاوه بر امضای چندین توافق نامه دفاعی با آمریکا، راه خود را به روشنی انتخاب کرده است. اکنون این بدان معنا نیست که هند با انتخاب اردوگاه آمریکا، رابطه خود با روسیه را کنار خواهد گذاشت. این امر هرگز اتفاق نخواهد افتاد زیرا هند تلاش خواهد کرد تا تعادل را در دو رابطه حفظ کند اما تحولات اخیر قطعاً شکاف بزرگ بی‌سابقه‏‌ای در روابط هند و روسیه ایجاد کرده است.
 
- درگیری هند و پاکستان چه تاثیری بر روسیه خواهد داشت؟
به نظر می‌‏رسد درگیری بین پاکستان و هند هیچ تأثیر قابل توجهی بر روسیه ندارد مگر این نکته که روسیه را از تحکیم روابط با پاکستان باز می‏‌دارد (که روسیه نیز خیلی تمایلی به انجام آن ندارد) زیرا اگر بخواهیم واقع بینانه نگاه کنیم روسیه در مقایسه روابط با هند و پاکستان، رابطه با پاکستان را انتخاب نخواهد کرد. درگیری پاکستان و هند می‌‏تواند برای عملکرد صحیح سازمان‏‌های چندجانبه مانند سازمان همکاری شانگهای کمی ‏مشکل ساز باشد که اختلاف بین پاکستان و هند در برخی از مسائل می‏‌تواند منجر به بن بست یا سکوت گردد اما مسئله اساسی نخواهد بود. با این حال، اگر از منظر کلان‏تری نگاه کنیم، درگیری پاکستان و هند می‏‌تواند برای پروژه‌‏های منطقه‌‏ای روسیه مانند کریدور گذرگاهی و ترانزیتی شمال - جنوب (NSTC) اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کنسرسیوم خط راه آهن که در سال 2018 امضا شده، زیان بار باشد. این پروژه‏‌های منطقه‌‏ای ممکن است قربانی رقابت پاکستان و هند شوند که سعی می‏‌کنند برای دستیابی به اهداف استراتژیک و امنیت ملی خود در مقابل یکدیگر بایستند.

- آیا روسیه برای تقویت نفوذ خود در جنوب آسیا به پاکستان اسلحه می‌‏فروشد و با پاکستان مانورهای ضد تروریسم انجام می‏‌دهد؟
از نظر من فروش اسلحه از سوی روسیه به پاکستان تقریباً ناچیز است. و تجهیزاتی که توسط روسیه به پاکستان فروخته می‌‏شود بر خلاف فروش تسلیحات روسیه به هند از نظر استراتژیک و تاکتیک ناچیز است. فروش سامانه دفاع موشکی S-400 به هند توازن استراتژیک منطقه را به طور قابل توجهی بر هم زد و تعادل را به سود هند متمایل ساخت و برای هند برتری آشکاری در دفاع موشکی در برابر پاکستان فراهم کرد. مانورهای نظامی ‏مشترک پاکستان و روسیه نیز اگر از منظر استراتژیک مورد تحلیل قرار گیرد، چندان قابل توجه نیست. همان طور که قبلاً اشاره کردم، این مانورها تنها مکانیسم خوبی برای ایجاد اعتماد بین دو کشور فراهم می‏‌کند اما برای ایجاد رابطه قوی و بادوام باید اقدامات بیشتری انجام شود.
البته، روسیه باید به چنین اقداماتی توجه بیشتری داشته باشد و به گسترش نفوذ روسیه در منطقه جنوب آسیا و ایجاد روابط خوب با کشورهای منطقه علاوه بر هند بپردازد. اما در حال حاضر، چنین حرکاتی نسبتاً ناچیز است، مگر اینکه اقداماتی جدی و اساسی به دنبال داشته باشد زیرا روابط پاکستان و روسیه اکنون حول 3 نقطه: افغانستان؛ تروریسم؛ و قاچاق مواد مخدر از افغانستان می‌‏چرخد.
 
- آیا بین روابط روسیه و پاکستان و رابطه چین و پاکستان تفاوت اساسی و چشمگیری وجود دارد؟
بله چندین تفاوت اساسی بین روابط پاکستان و روسیه و روابط پاکستان و چین به چشم می‏‌خورد. اگر چه همه روابط در وهله اول به دلیل منافع پیش می‏‌رود اما روابط پاکستان و چین در عرصه روابط بین‌‏الملل از انواع دیگری بوده است. در روابط پاکستان و چین، هر دو کشور بدون توجه به محاسبه سود یا زیان، همیشه در کنار یکدیگر ایستاده‏‌اند. پاکستان به درستی چین را "برادر آهنین" خود می‏‌نامد زیرا این کشور همیشه در همه مجامع از پاکستان پشتیبانی بی‌دریغ داشته است. چین علاوه بر سرمایه‎‌گذاری و اجرا یک پروژه چند میلیارد دلاری مانند کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) به منظور کمک به اقتصاد رو به رکود پاکستان، در بخش دفاع، صنعت، بهداشت، آموزش و انرژی نیز به این کشور کمک کرده است.
چین همیشه اولویت بیشتری برای پاکستان قائل بوده و با پاکستان با نهایت احترام رفتار کرده است. هر دو کشور از اعتماد و اطمینان بی‌نظیری به یکدیگر برخوردارند. هر دو کشور همیشه به حاکمیت سرزمینی و ایدئولوژیک یکدیگر احترام گذاشته و هرگز در روابط یکدیگر با سایر کشورها دخالت نکرده و به آن با نگاهی منفی نگریسته‌‏اند. مداخله یا حتی بحث در مورد امور داخلی در تحلیل روابط پاکستان و چین ابداً قابل طرح نیست.
از سوی دیگر، روابط پاکستان و روسیه قربانی اختلاف‌های ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک است. از زمان جنگ سرد هر دو کشور به عنوان رقیب با یکدیگر رفتار کرده‏‌اند. در گذشته پاکستان و روسیه هر دو برای آسیب رساندن به یکدیگر تلاش کرده‏‌اند که این امر آسیبی جدی به منافع ملی هر دو کشور رسانده است. روسیه و پاکستان چندین بار در چندین مجمع بین‌‏المللی، در مقابل یکدیگر قرار گرفته‏‌اند.
بنابراین می‌‏توان گفت که چندین تفاوت اساسی بین روابط پاکستان با چین و روسیه وجود دارد. اما تحلیل دائمی ‏روابط دوجانبه پاکستان و روسیه از همان دریچه جنگ سرد نیز ناعادلانه به نظر می‌‏رسد. از آن زمان به بعد هر دو کشور مسیری طولانی را طی کرده و فضای بین‌المللی نیز متحول شده است. در جهانی به هم پیوسته و جهانی شده، هر دو کشور باید مجددا روابط دوجانبه خود را ارزیابی کرده و در جهت بهبود آن تلاش کنند.
ظرفیت کافی در این رابطه وجود دارد و پاکستان و روسیه می‏‌توانند به طور متقابل بر روی آن کار کنند تا اعتماد و اطمینان به یکدیگر را بین خود ایجاد و روابط دوجانبه خود را تقویت کنند. باید مسائل تاریخی بین پاکستان و روسیه کنار گذاشته شود و این دو کشور برای همکاری و یکپارچگی منطقه‏‌ای تلاش کنند. اگر روسیه برای ایجاد روابط خوب با پاکستان تلاش حقیقی کند، این کشور نیز در مقابل ثابت خواهد کرد که شریک ارزشمند و قابل اعتمادی است.