موسسه مطالعات راهبردی شرق
جوزف بایدن یکی از باتجربه‌ترین سیاست مداران حزب دمکرات است. وی 16-امین رئیس جمهور دمکرات و 46-امین رئیس جمهور آمریکاست. تصویر سیاسی بایدن با پایبندی به ارزش‌های حزب دمکراتیک و ایدئولوژی لیبرال، ثبات در اقدامات، توانایی برگزاری سازنده مذاکرات با هر شریک و مخالف، دوستی و صداقت، درایت و دیپلماسی توصیف می‌شود.
جدای از این تعاریف تئوری، جنگ آمریکا در افغانستان و عراق که جان بیش از 2 هزار نظامی آمریکایی را گرفت و بیش از 1.5 تریلیون دلار هزینه داشت، هنوز هم یکی از مبرم ترین و حادترین مسائل برای دولت بایدن است که در همکاری با کشورهای آسیای مرکزی منعکس شده است. ممکن است با روی کار آمدن بایدن، در اهمیت ناتو در افغانستان تجدیدنظر شود. طبق قرارداد بین آمریکا و طالبان به تاریخ 29 فوریه سال 2020، باید در ماه ژانویه سال 2021 نیروهای نظامی آمریکایی در عراق و افغانستان تا 2500 نفر کاهش یابد و تا یکم ماه می سال 2021 ؛ نیروها به طور کامل خارج شوند.
با این حال، از دیدگاه برخی از نمایندگان ناتو، این تصمیم ترامپ با توجه به بی‌ثباتی طولانی مدت در منطقه اشتباه است. در این پس زمینه، بایدن مجبور است با وعده‌های داده شده قبل از انتخابات پیرامون خروج کامل نیروها از افغانستان و عراق و تعهدات در چارچوب قرارداد 29 فوریه سال 2020 مواجه شود.
لفاظی‌های دمکرات‌ها، از قبیل تقویت دمکراسی، دفاع از حقوق بشر و مبارزه با استبداد به هنگام برقراری روابط با کشورها به عنوان امکان اعمال فشار دیپلماتیک و تحریم‌های اقتصادی مورد استفاده قرار خواهد گرفت. با توجه به این واقعیت که در دوران اوباما، وی درگیر روابط آمریکا-اوکراین بود، بایدن موضع بسیار سخت گیرانه‌ای نسبت به الحاق کریمه به روسیه دارد. بعید است که بتوان در آینده نزدیک در انتظار احیای روابط با روسیه بود. در این پس زمینه، حفظ تحریم‌ها علیه روسیه و همچنین انتقاد از چین (از جمله، مشکلات مربوط به رعایت حقوق بشر در منطقه خودمختار سین کیانگ-اویغور چین و "اردوگاه‌های بازپروری") اهمیت خود را حفظ کرده است. حفظ "رهبری آمریکا" به معنای مهار مواضع کشورهای تجدیدنظر طلب مانند روسیه و چین در بسیاری از مناطق جهان، از جمله منطقه آسیای مرکزی است.
آسیای مرکزی و آمریکا: انتظارات و چشم‌اندازها
بایدن همانند دیگر روسای جمهور آمریکا در کل فعالیت سیاسی چند ساله خود؛ حتی یک بار هم به آسیای مرکزی نرفته است. به هنگام کمپین انتخاباتی هم؛ منطقه آسیای مرکزی موضوع مباحث انتخاباتی نبود. در آینده نزدیک تغییرات قابل توجهی در سیاست آمریکا در آسیای مرکزی صورت نخواهد گرفت. از یک سو، علی رغم شعارهای انتخاباتی روسای جمهور آمریکایی، حفظ تداوم در سیاست خارجه مشاهده می‌شود و از سوی دیگر، تنها در اوایل سال 2020 استراتژی جدید آمریکا در قبال آسیای مرکزی آغاز شده است.
در اینجا منظور، اجرای استراتژی آمریکا در منطقه در سال‌های 2025-2019 خواهد بود. در "استراتژی جدید آمریکا در قبال آسیای مرکزی در سال‌های 2025-2019 : پیشبرد حاکمیت و رفاه اقتصادی" آمده است که "آسیای مرکزی باثبات و امن سهم مستقیمی در تلاش‌های آمریکا برای مبارزه با تروریسم، حفظ ثبات منطقه‌ای، تامین امنیت انرژی و تقویت رفاه اقتصادی در منطقه و خارج از آن" دارد.
در این استراتژی به 6 هدف کلیدی اشاره شده است :
- حمایت و تقویت حاکمیت و استقلال کشورهای آسیای مرکزی به طور جداگانه و در چارچوب منطقه؛
کاهش تهدیدهای تروریستی در آسیای مرکزی؛
گسترش و ادامه حفظ ثبات در افغانستان؛
کمک به توسعه روابط بین آسیای مرکزی و افغانستان؛
کمک به اصلاح سیستم حاکمیت قانون و رعایت حقوق بشر؛
کمک‌های آمریکا به سرمایه‌گذاری‌ها و توسعه در آسیای مرکزی.
قالب همکاری "1+5" گفتگوی موجود را بین کشورهای آسیای مرکزی و آمریکا حفظ خواهد کرد، با این حال، این قالب یک میدان دیپلماتیک برای مذاکرات و بررسی انتظارات متقابل خواهد بود. لازم به ذکر است که کاهش علاقه آمریکا به سه کشور دیگر آسیای مرکزی از رویکرد دیپلماتیک کاخ سفید نشات می‌گیرد. فردریک استار، ایدئولوگ نظریه "آسیای مرکزی بزرگ" بر این باور است که آمریکا باید نقش رهبری ازبکستان و قزاقستان را به رسمیت بشناسد و در هر صورت به روابط برابر بین آنها کمک کند. همچنین باید از بررسی مسائل منطقه پشت سر کشورهای آسیای مرکزی خودداری کرد.
آمریکا در آسیای مرکزی به طور فعال با ازبکستان پیرامون موضوع افغانستان همکاری خواهد کرد و از رهبری منطقه‌ای تاشکند، از جمله از طریق پیوستن به سازمان تجارت جهانی حمایت خواهد کرد. در حال حاضر، مشخص است که همکاری نظامی بین آمریکا و ازبکستان پس از روی کار آمدن میرضیایف در سال 2016 به دلیل آمادگی واشنگتن برای ارائه آموزش نظامی باکیفیت برای شهروندان ازبکستان به مقیاس‌های بی‌سابقه‌ای دست یافته است.
به هنگام سفر میرضیایف به واشنگتن در سال 2018 اولین طرح 5 ساله همکاری بین این دو کشور به امضا رسید. در سال 1994 ازبکستان پس از تبدیل شدن به بخشی از برنامه ناتو تحت عنوان "شراکت به نام صلح" به طور فعال همکاری را با کشورهای غربی و آمریکا توسعه داد. دوران فعال همکاری از سال 2002 مشاهده می‌شود. این همکاری پایه و اساس ایجاد پایگاه نظامی "کارشی-خان آباد" در چارچوب فعالیت ضدتروریستی آمریکا در افغانستان است. پس از رویدادهای اندیجان در سال 2005 و چرخش تاشکند به سمت مسکو به منظور پیوستن به سازمان پیمان امنیت جمعی، روابط بین آمریکا و ازبکستان سرد شد.
با این حال، همکاری نظامی بین واشنگتن و تاشکند در سال 2013 به اوج دوم خود و به حدود 50 میلیون دلار رسید. ازبکستان براساس برنامه DEEP (Defense Education Enhancement Program) کمک‌های ناتو را برای توسعه محتوا و آموزش نظامیان دریافت می‌کند. آکادمی نظامی ازبکستان به اهرم و ایدئولوگ اصلی اصلاحات نظامی در جمهوری تبدیل شده است.
احیای روابط ترانس آتلانتیک در تلاش‌های مشترک آمریکا و کشورهای عضو اتحادیه اروپا پیرامون حمایت از دمکراسی و حقوق بشر در منطقه آسیای مرکزی و مهار رقبای ژئوپلیتیکی مانند روسیه و چین تاثیر دارد. در عین حال، ناتو ممکن است همچنین تعامل را با کشورهای آسیای مرکزی و بویژه ازبکستان و قزاقستان تقویت کند. به دلیل افزایش فعالیت نماینده ویژه دبیر کل ناتو در کشورهای قفقاز و آسیای مرکزی که از سال 2004 آغاز شده است، ظرفیت برای همکاری وجود دارد.
استراتژی اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی در سال 2019 به تصویب رسید که در آن به اهداف تعمیق همکاری با منطقه اشاره شده است. مسائل تقویت امنیت در منطقه، تنوع بخشی به اقتصاد کشورهای آسیای مرکزی و همچنین تبادل تجربه پیرامون تقویت نهادهای دولتی قدرت ممکن است به پلتفرم مشترک برای همکاری بین کشورها تبدیل شوند.
روابط قرقیزستان-آمریکا
در راستای افزایش همکاری نظامی-سیاسی با ازبکستان، روابط با قرقیزستان ماهیت مبهم دارد. این امر هم با مسائل خروج پایگاه نظامی "گانسی" آمریکا در قرقیزستان و هم با ورود جمهوری به اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ارتباط است. آمریکا تقویت موقعیت‌های روسیه را در قرقیزستان به عنوان تهدیدی برای فرآیندهای "لیبرال سازی" ارزیابی می‌کند. اسپارتلن، سفیر آمریکا در قرقیزستان (در سال‌های 2015-2011) معتقد است که نفوذ روسیه تاثیر منفی بر دستاوردهای دموکراسی قرقیزستان و چشم اندازهای آن در پس زمینه ورود جمهوری به اتحادیه گمرکی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارد. اما در عین حال، وی بر این باور است که قرقیزستان هنوز هم یک "امید نرم" در منطقه برای کشورهای غربی است.
در سال 2015 تفاهم‌نامه مربوط به ساده سازی ارائه کمک به تاریخ 1993 به صورت یکجانبه از جانب قرقیزستان فسخ شد. این تفاهم‌نامه امکان ورود و خروج بدون تعرفه و بدون عوارض کالاها را برای آمریکا فراهم و همچنین سازمان‌های دولتی و خصوصی آمریکا و پرسنل آنها را از انواع مالیات در قرقیزستان معاف می‌کرد. فسخ تفاهم نامه در پاسخ به اعطای جایزه "مدافع حقوق بشر" به عسکراف توسط وزارت خارجه آمریکا در سال 2015 صورت گرفت. عسکراف به دلیل سازماندهی شورش‌های عمومی و مشارکت در قتل کارمند پلیس در سال 2010 در قرقیزستان به حبس ابد محکوم شد. از آن زمان، روابط قرقیزستان-آمریکا متوقف شده است.
در ماه ژانویه سال 2020 قرقیزستان جزء کشورهایی بود که برای شهروندان آن محدودیت‌های ویزا برای مهاجرت و گرین کارت معرفی شد. دلیل رسمی این اقدام، نگرانی آمریکا از اعتبار پاسپورت‌های قرقیزستان و فرایند صدور آنها بود. با این حال، گردشگران، تجار و دانشجویان حق دریافت ویزا را حفظ کرده‌اند. بایدن در یکی از اولین دستورات خود به تاریخ 20 ژانویه سال 2021 محدودیت‌های ویزای مهاجرت و گرین کارت را برای شهروندان قرقیزستان لغو کرد.
7 دسامبر سال 2020 سفیر آمریکا در قرقیزستان در سخنرانی خود به هنگام اعطای جایزه Internews به روزنامه نگاران، در مورد وجود "امپراتوری جنایتکار" و گروه جنایی سازمان یافته در این جمهوری صحبت کرد. وزارت خارجه قرقیزستان سخنان وی را به عنوان نشانه مداخله در امور داخلی جمهوری و اعمال فشار بر تحقیقات از جانب دیپلمات آمریکایی تلقی کرد.
9 دسامبر سال 2020 در روز بین‌المللی مبارزه با فساد، وزارت دارایی آمریکا رحیم بیک ماترحیم‌اف را وارد فهرست جهانی ماگنیتسکی کرد که شامل مفسدان و شبکه‌های آنها در سراسر جهان می‌شود. ماترحیم‌اف متهم به 700 میلیون دلار پولشویی است و به عنوان یک فرد خارجی در فهرست ماگنیتسکی قرار گرفته است.
باید در پس زمینه آمادگی مقام‌های دولتی جدید قرقیزستان و آمریکا برای گفتگوی سازنده و احیای روابط قابل اعتماد، در انتظار گرم شدن روابط بین این دو کشور بود. بایدن در روز 4 فوریه سال 2021 خاطرنشان کرد که دیپلماسی به عنوان ابزار کلیدی سیاست خارجی آمریکا باید برگردانده شود.
نتیجه‌گیری
در شرایط تقابل آشکار بین قدرت‌های جهانی مانند آمریکا، چین و روسیه و همچنین مسائل منطقه‌ای مانند وضعیت افغانستان، در دوران ریاست جمهوری جو بایدن ، جهت گیری آسیای مرکزی در چارچوب تحقق اهداف استراتژی آمریکا برای سال‌های 2025-2019 در نظر گرفته خواهد شد. با این حال، روابط آمریکا-قرقیزستان نه تنها به منافع استراتژیک آمریکا و اولویت‌های دولت جدید بایدن، بلکه به جهت‌گیری‌های سیاسی خارجی رئیس جمهور جدید قرقیزستان که پایندی خود را نسبت به سیاست خارجی چندجانبه بیان کرده است بستگی دارد.
احیای روابط به تلاش‌های مشترک آمریکا و کشورهای عضو اتحادیه اروپا پیرامون گسترش همکاری بین کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان و تنوع بخشی به اقتصادهای منطقه تاثیر دارد. آمادگی کشورهای عضو اتحادیه اروپا برای کمک به توسعه ارزش‌های دمکراتیک، دفاع از حقوق بشر، حاکمیت قانون و استقلال دادگاه‌ها در حال تحقق است، چرا که کشورهای اروپایی همواره یک مدل مرجع برای کشورهای منطقه در مسائل مدیریت دولتی موثر و فرآیندهای همگرایی هستند. از سوی دیگر، واشنگتن و بروکسل از طریق فعال سازی حضور خود در منطقه، به مهار ابتکارهای رقبای ژئوپلیتیک مانند روسیه و چین کمک خواهند کرد. آمریکا همکاری فعال را عمدتا با قزاقستان و ازبکستان ادامه خواهد داد، اما در عین حال، قالب تعاملات را با کشورهای باقی مانده در چارچوب گفتگوی "1+5" حفظ خواهد کرد.