فرآیندهای تجدید حیات مذهبی و اسلامیزه شدن مجدد در جمهوری قزقیزستان در حال حاضر به عوامل مهم دخیل در هوشیاری سیاسی مردم کشور که عمدتا مسلمان هستند تبدیل شده‌اند. به باور اندیشمندان، با توجه به تعداد مساجد در سرانه جمعیت، امروزه قرقیزستان مذهبی‌ترین کشور آسیای مرکزی است که در آن میزان بالای نفوذ موسسات و مراکز مهم مذهبی که از خارج از کشور تامین مالی میشوند، دیده می‌شود.
ایران شرقی/
«آرسون اوسنوف»، اندیشمند علوم سیاسی، در مقاله‌ای تخصصی برای سایت CABAR.asia یادآور می‌شود که" قلمرو مذهب، که (به نظر وی) باید از سیاست جدا باشد، به عاملی تعیین کننده در فرآیندهای سیاسی قرقیزستان تبدیل شده و کار به جایی رسیده که به عنوان دستاویزی در راستای اهداف سیاسی از آن بهره‌برداری می‌شود."
فرآیندهای تجدید حیات مذهبی و اسلامیزه شدن مجدد در جمهوری قزقیزستان در حال حاضر به عوامل مهم دخیل در هوشیاری سیاسی مردم کشور که عمدتا مسلمان هستند تبدیل شده‌اند. به باور اندیشمندان، با توجه به تعداد مساجد در سرانه جمعیت، امروزه قرقیزستان مذهبی‌ترین کشور آسیای مرکزی است که در آن میزان بالای نفوذ موسسات و مراکز مهم مذهبی که از خارج از کشور تامین مالی میشوند، دیده می‌شود.
افزایش فعالیت دست‌اندرکاران امور مذهبی و همچنین سخنرانی‌های اسلام‌گرایانه شخصیتهای سیاسی در دوره پیش از انتخابات در این جمهوری به یک سنت تبدیل شده است. حقایق در خصوص استفاده از دین در راستای بهبود وجهه سیاستمداران نمود بارزتری در انتخابات پارلمانی سال 2015 و انتخابات ریاست جمهوری سال 2017 داشته است و در نتیجه عامل مذهب در انتخابات پارلمانی سال 2020 نیز دخیل خواهد بود زیرا برای آن دلایل متعددی با توجه به تجربیات گذشته و مسائل اجتماعی و سیاسی کنونی کشور وجود دارند.
شرایط سیاسی در قرقیزستان: سیاسی‌سازی اسلام و مذهبی شدن سیاستمداران.
چرا نقش مذهب در قرقیزستان پررنگ‌تر می‌شود؟
افزایش هوشیاری مذهبی در میان مسلمانان قرقیزستان دقیقا از زمان کسب استقلال این کشور آغاز شد. از همان ابتدای شکل‌گیری حاکمیت، این کشور به رویکرد لیبرال در قبال مذهب پایبند بود که برخواسته از اصل توسعه دموکراتیک بود؛ اصلی که بعدها به سبب جایگاه غیر رسمی این جمهوری– "جزیره دموکراسی" در آسیای مرکزی تقویت شد. بنابراین، برخلاف دیگر جمهوری‌های پساشوروی، قرقیزستان فضا و آزادی بیشتری برای بنا نهادن و توسعه سازمان‌های دینی، از جمله بنیادهای مختلف و مراکز گوناگون که ریشه‌های آنها از کشورهای خاورمیانه، ترکیه، پاکستان و سایر کشورهای مسلمان بوده، داشته است. در کنار عوامل داخلی (ایدئولوژیکی، اجتماعی – سیاسی، اقتصادی)، نفوذ فعالانه عوامل بیرونی بستری را برای شکل‌گیری اسلام چندشکلی در این کشور فراهم می‌آوردند که در چارچوب آن مذهب اعتدال‌گرای حنفی و جریان‌های مذهبی افراطی از جمله جریان‌های دارای ریشه‌های سلفی دیده میشوند.
قرقیزستان تنها کشور پساشوروی است که در آن فعالیتهای سازمان مذهبی " جماعت تبلیغی " ممنوع نیست. برنامه‌هایی برای ممنوعیت این سازمان در سال 2009 آغاز شد، اما مورد پذیرش قرار نگرفت. باور بر آن است که فعالیتهای این سازمان در قرقیزستان غیرسیاسی است و در نتیجه خطرآفرین به نظر نمی‌رسد. «مقسط آژی توکتوموشف[1]»، مفتی قرقیزستان به طور کامل وجود چنین سازمانی در قرقیزستان را انکار می‌کند و خاطر نشان می‌کند که نام "جماعت تبلیغی" به معنای ندای اسلام از طریق دعوت است. لازم به ذکر است که سازمان مذهبی "جماعت تبلیغی" در قرقیزستان ثبت نشده است.
با وجود آنکه نسبت به مسائل سیاسی اعلام بی‌طرفی شده اما حقایقی دال بر لابی‌گری پنهانی از سوی اعضاء این سازمان در پیش‌نویس لوایح مذهبی وجود دارد که شناخته‌شده‌ترین آنها مسائل پیرامون افتتاح نمازخانه‌ها در پارلمان و همچنین در خصوص تخصیص زمان اضافی برای برگزاری نماز جمعه است. جدیدترین لایحه در سال 2016 از سوی پارلمان رد شد که به دنبال آن نارضایتی در میان برخی اعضاء امت (جامعه دینی) مشهود بود. آنگاه، مفتی «توکتو موشف[2]» و رئیس شورای علمای هیات مذهبی مسلمانان قرقیزستان (SBMK)، «نارماتوف»، هشدارهای رسمی پیرامون قابل قبول نبودن مداخله دین در امور سیاسی را دریافت کردند.
به طور کل، شرایط مذهبی در قرقیزستان در مقایسه با دیگر کشورها در این منطقه از نظر تنوع و گستردگی حضور سازمان‌های اسلامی متمایز است. امروزه، تعداد 2910 سازمان اسلامی در قرقیزستان دیده میشوند که شامل 2669 مسجد و 125 مدرسه دینی میشوند. برای مقایسه، در سال 1991 فقط تعداد 39 مسجد در کشور وجود داشته است. بنابراین، در طول بیش از 30 سال، شمار مساجد در قرقیزستان تا بیش از 70 برابر افزایش داشته است. بیش از 400 مسجد در این کشور با کمک بنیادهای عرب از جمله مجمع جهانی جوانان مسلمان (WAMY) که ریاستش بر عهده «سید بایومی[3]» و همچنین به عنوان رئیس بنیاد «السنابل» می‌باشد، ساخته شده‌اند.
در طول سالیان اخیر، صندوق‌های مالی کویت، بویژه السلام، الصافی، و السنابل، فعالیتهای قابل توجهی داشته‌اند. به عنوان مثال، بنیاد السلام در ساخت و ساز مساجد مشارکت و به مادران بیوه کمک کرده، خانه ساخته و آب شرب را در روستاها تامین می‌کند. در سال 2019، بنیاد الصفا اقدام به احداث یک شهرک مسکونی برای خانواده‌های کم درآمد در منطقه باتکان نمود. بنیاد السنابل (کویت) تا 70% هزینه‌های بازسازی مسجد مرکزی در شهر کاراکول را تامین نموده است. علاوه بر آن، این سازمان‌ها در روند احداث موسسات سکولار نیز حضور و مشارکت دارند. بنابراین، بنیاد السنابل تعداد 45 مدرسه دینی و 33 کلینیک درمانی را در قرقیزستان ساخته است.
اجرای پروژه‌های اجتماعی در کشور از سوی بنیادهای مذهبی خارجی مشروعیت مقامات را کاسته، موجب شک و تردید در میان مردم نسبت به قدرت سکولار شده و بالعکس موجب افزایش اعتماد به بنیادهای اسلامی و به طور کل حضور اسلام در عرصه سیاسی می‌شود.
در ضمن، در قرقیزستان روند افزایش علاقمندی و مشارکت پررنگ جوامع مسلمان و گروههای انفرادی در فرآیندهای سیاسی و همچنین استفاده از اسلام برای دستیابی به اهداف خاص سیاسی مشهود است. بنابراین، در طول ده سال گذشته روحانیون مذهبی و شخصیتهای مردمی از طریق سخنرانی‌های اسلامی در کشور محبوبیت دو چندان یافته‌اند.
یکی از دلایل سیاسی شدن مذهب جستجو برای عدالت است؛
افزایش تقاضای رای‌دهندگان برای مذهب‌گرایی در سلایق سیاسی، عمدتا تحت‌الشعاع افزایش گرایش به مذهب در میان مردم و نارضایتی‌ها نسبت به سیاست‌های دولت و به طور کل، بی اعتمادی جامعه مسلمان نسبت به نهادهای سیاسی است. از این نظر، گرایش به مذهب در میان شخصیتهای سیاسی قرقیزستان تدریجا به یکی از مشخصه های بارز "عدالت و صداقت" برای رای‌دهندگان مذهبی تبدیل می‌شود.
بر اساس مطالعات شماری از آگاهان امور در قرقیزستان، فرایندهای اسلامیزه‌شدن و تغییر بواسطه آن در جهان بینی و رفتار مردم، تدریجا موجب دگرگونی در کلیت نظام روابط اجتماعی قرقیزستان در قبال مذهبی شدن می‌شود که در نهایت زمینه را برای استفاده از اسلام در عرصه سیاست هموار می‌سازد. بنابراین، مردم و به طور خاص رای‌دهندگان نسبت به شعارهای اسلامی بیش از پیش حساس‌تر میشوند.
دلایل عمده برای سیاسی شدن اسلام در قرقیزستان عبارتند از:
- بحران فرهنگ سنتی و نبود ایدئولوژی ملی که منتهی به جستجو برای شکل‌های جدید سازمان اجتماعی می‌شود؛
پایین بودن سطح آموزش‌های دینی و ناتوانی رهبران مذهبی در محدود کردن قلمروهای مذهب و سیاست؛
تاثیر عوامل مذهبی خارجی؛
فساد دولتی و ناکارآمدی نظام سیاسی که قادر به ارائه راهکارهای اثربخش نبوده و متعاقبا موجب تغییر در سلایق رای‌دهندگان و رویکرد آنها به گزینه‌های جایگزین از جمله مدیران مذهبی خواهد شد.
مذهب به عنوان یک موضوع سیاسی و یک منبع سیاسی در قرقیزستان:
مذهب در قرقیزستان همواره به یک ابزار و موضوع سیاسی تبدیل شده که موید آن وجود مثال‌های پرشمار در این زمینه است. خدمتگزاران مذهبی و نمایندگان امت همواره در فرآیندهای سیاسی در قرقیزستان مداخله می‌کنند و ارزشهای اسلامی به موضوع داغ در جامعه تبدیل شده و حتی به پارلمان کشیده شده‌اند. در واقع، درگیری بر سر ارزشهای سکولار دموکراتیک با ارزشهای مذهبی اسلامی در این جمهوری در جریان است. در این خصوص، بحثی در سال 2011 در پارلمان بر سر دادن حق استراحت 2 ساعته برای رفتن به مسجد برای انجام نماز جمعه در گرفت. آنگاه، درگیری بین «دینارا اوشورخونووا[4]»، کنشگر مدنی، و نماینده پارلمان، «تورسونبای باقراوغلو[5]»، که از مباحث اسلامی بسیار استفاده می کند در گرفت. سخنرانی‌های اسلامی و نشان دادن پایبندی به ارزشهای دینی در قرقیزستان رنگ و بوی خاصی دارد، بویژه استفاده از ارزشهای اسلامی از سوی سیاستمداران برای حفظ وجهه و همچنین حمایت از رای‌دهندگان مذهبی قابل توجه است.
«باقراوغلو»، به یکی از سیاستمدارانی تبدیل شد که نه به قانون اساسی بلکه به قرآن سوگند یاد کرد. در برنامه کاری‌اش نمازخانه‌ها برای مسلمانان در سال 2014 در پارلمان افتتاح شدند که دلیل اصلی سرزنش وی از سوی نمایندگان جامعه مدنی بوده زیرا به باور آنها این اقدام نفی وضعیت سکولار در کشور و همچنین نقض حقوق دیگر ادیان بوده است. هیچ کس برنامه این نماینده پیشین برای اعلام کردن روز جمعه به عنوان روز تعطیل را فراموش نمی کند، طرحی که از سوی اکثریت پارلمان تایید نشد.
در سال 2014 ، گفته‌های معاون دیگر این سازمان، «توروبای زولپوکاروف[6]»، سر وصدای بسیاری کرد، وی اعلام کرده بود "مدیران مدارس که مانع حضور دختران محجبه در کلاس میشوند باید زندانی شوند". وی در واکنش به نارضایتی نسبت به منع حجاب در برخی مدارس این مساله را مطرح کرده بود.
در مورد سخنرانی رئیس جمهور «سورونبای جئن بیک‌اف» در افتتاحیه مسجد مرکزی در بیشکک که «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهور ترکیه، در آن حضور داشت کمتر بحث شد. وی در سخنرانی‌اش اشاره کرد که "در قرقیزستان تعداد مساجد بیشتر از تعداد مدارس است. این خبر خوبی است. هرچه تعداد مساجد بیشتر باشد جوانان آگاه‌تر خواهند شد". بازتاب این سخنان در جامعه این بوده که رئیس جمهور گرایش زیادی به مذهب دارد و حتی سخنانش را با اظهارات رئیس جمهور پیشین، «الماس بیک آتمبایف»، مقایسه می‌کنند که دیدگاهای مذهبی کمتری داشته و خواستار در اولویت قرار گرفتن احداث مدارس شده بود.
آخرین رویداد تقریبا مذهبی در پارلمان در ماه آوریل 2020 اتفاق افتاد. سوال مطرح شده از سوی «ایرینا کاراموشکینا»[7] مبنی بر اینکه چرا آن دسته از شهروندانی که از عربستان وارد شده و اولین کسانی بودند که ویروس کرونا را به کشور منتقل کردند، مورد بررسی قرار نگرفته بودند؟ از سوی جمعی از نمایندگان مورد اعتراض قرار گرفت (این اظهار نظر به عنوان جریحه دار کردن احساسات مذهبی مردم در نظر گرفته شد). بنابراین، نماینده «آلتین بک سلیمانوف»[8] اشاره کرد که این بیماری به ملیت و مذهب نگاه نمی‌کند. سلیمانوف یادآور شد که "خالق یکی است، بدون توجه به اینکه چه دینی داریم. دیر یا زود ویروس کرونا وارد مملکت می‌شد. این کاری ناشایست است که مذهب را عامل این بیماری بدانیم و سیاست وارد موضوع شود. "
تلاش در راستای ابراز مذهبی بودن و حتی ساختن آینده مبتنی بر ارزشهای اسلامی روشی متداول شده است. به عنوان مثال، می توانیم مصاحبه یک شخصیت مردمی، رئیس انجمن «بالیک چی اینتیماگی»[9]، «آکژالتوی توکونوف»[10]، را در رادیو مارال ذکر کنیم. وی در این مصاحبه در مورد نیات این جنبش اجتماعی برای متحد شدن با یکی از احزاب سیاسی و پا گذاشتن به پارلمان سخن گفت. در طول مصاحبه، وی به کرات اظهار داشت که آنها (اعضاء جنبش بالیک چی اینتیماگی) مذهبی و مومن به خداوند هستند. «توکونوف» در ادامه خاطر نشان می‌کند که در میان طرح و برنامه‌هایش "همه ذخایر طلا به صورت قانونی به کشور باز خواهند گشت؛ در صورت تقاضای مردم، قوانین لازم نوشته خواهند شد؛ با اعتقاد راسخ کار خواهم کرد و در دراز مدت رئیس جمهور خواهم شد، و باور همیشگی مبنی بر اینکه تنها افراد متمول می‌توانند به قدرت برسند را برخواهم چید." علاوه بر آن، وی اشاره می‌کند که مجازات مرگ تنها راه مبارزه با فساد است. لازم به ذکر می‌باشد که بیش از پنج هزار نفر در جنبش اجتماعی «آکژولتوی توکونوف» حضور دارند. وی پس از سازماندهی یک تظاهرات در سال 2019 علیه توسعه اورانیوم در انبار تاش- بولاک، در رسانه‌ها مشهور شد.
علاوه بر آن، سیاستمداران از یک روش برای بهبود وجهه‌شان از طریق کمک‌های مالی در ساخت و ساز و تعمیر مساجد بهره می برند. بنا براین، رئیس جمهور پیشین، «آتامبایف»، ملک خود را برای احداث مسجد برای یادبود قربانیان رویدادهای 7 آوریل تخصیص داد؛ شهردار کارا کول، «ایلیا یرکیف» به یکی از حامیان بازسازی مسجد مرکزی در شهر تبدیل شد و 30 درصد از هزینه آن را از جیب شخصی پرداخت کرد؛ خانواده معاون پیشین اداره گمرک جمهوری قرقیزستان، «رایمبکوف ماترایموف» در حال احداث بزرگترین مسجد در شهر کارا- سو است.
بنا براین، شرایط مذهبی در قرقیزستان بوضوح در چارچوب تعاریف سیاسی‌سازی اسلام می‌گنجد. قلمرو مذهب، که باید از نظر منطقی از سیاست تفکیک شود، به یکی از عوامل تعیین‌کننده فرآیندهای سیاسی در کشور تبدیل شده است و حتی به عنوان ابزاری برای دستیابی به اهداف سیاسی استفاده می‌شود.
در طول 10 سال گذشته، مشارکت رهبران مذهبی در کارزارهای انتخاباتی در سطح کشور رو به افزایش گذاشته است. به یاد ماندنی ترین رویداد در این خصوص مشارکت حزب سیاسی "اولوو" قرقیزستان در انتخابات پارلمانی سال 2015 است که علنا پذیرفت اکثریت اعضای حزب مذهبی هستند (پایبند به ارزشهای دینی می باشند). علاوه بر آن، می توان در سطح شهر بنرهایی را دید که در آنها اعضا حزب به همراه رهبر حزب، «چوبک آژی ژالیلوف»، به تصویر کشیده شده است.
در سال 2017، در طول کارزارهای پیش از انتخابات دو کاندیدای پیشرو ریاست جمهوری، «عمربک بابانوف» و «سورونبای جئن بیک‌اف»، مواردی از مشارکت رهبران مذهبی در کارزار برای کاندیداها مشاهده شدند. در مورد نخست، مفتی پیشین قرقیزستان و امام یکی از مساجد محلی در جنوب کشور، «صادق کاری کمالوف»، برای انجام کارزار انتخاباتی به کار گرفته شدند. در همین دوره، شخصیت مذهبی اشاره شده قبلی همراه با مفتی پیشین «چوبک آژی ژالیلوف» در کارزارهای تبلیغاتی «جئن بیک‌اف» دیده شدند.
در عوض، مساجد در قرقیزستان به مراکز آشوب عمومی به نفع تامین کنندگان مالی‌شان تبدیل شدند. به عنوان مثال، خادمین مسجد در موعظه‌هایشان می توانند برای آنهایی که مسجد را احداث کرده و یا به نوعی در ساخت آن دست داشته اند، از خداوند طلب مغفرت کنند. آخرین مورد این چنینی در مسجد مرکزی شهر "اوش" بود. در موعظه های نماز جمعه، امام مسجد به ستایش از تامین کنندگان هزینه های مسجد ، از جمله خانواده خواننده معروف «سامارا کریمووا» پرداخت که در گذشته اعلام کرده بود بنا دارد برای سمت نمایندگی مجلس شهر "اوش" کاندید شود.
با این اوصاف، آگاهان پیش بینی می کنند که انتخابات آتی پارلمانی در قرقیزستان و رفتار رای دهندگان بی‌تردید تحت تاثیر عوامل مذهبی خواهد بود. بنابراین ، «قادر مالک‌اف»، (کارشناس امور دینی) و مدیر مرکز تحلیلی "دین، قانون و سیاست" خاطر نشان می‌کند که انتخابات آینده نه به صورت مستقیم، بلکه به صورت غیر مستقیم از شعارهای اسلامی استفاده خواهد کرد: "سیاستمداران تدریجا بر مذهبی بودنشان در طول انتخابات تاکید خواهند کرد. این گونه مذهبی بودن به شرایط بستگی دارد. علاوه برآن، به نوعی سندروم کسالت سیاستمداران و احزاب در جامعه وجود دارد. رای دهندگان به ظاهرِ شخصیت ها خواهند نگریست و نه به صفات و خصوصیات آنها. رای دهندگان ویژگی هایی از قبیل مذهبی بودن کاندیداها را مد نظر قرار خواهند داد."
بنابراین، قرقیزستان دارای تجربه و پتانسیل لازم جهت استفاده از منابع مذهبی در انتخابات آتی پارلمان است. در چارچوب رشد روند مذهبی شدن مردم و سیاسی شدن اسلام در قرقیزستان ، فعالیت با احساسات مذهبی مسلمانان ممکن است به سبب کارزارهای پیش از انتخابات دارای اهمیت ثانویه نباشد. مضاف بر آن، گرایش رای دهندگان به کاندیداهای مذهبی، به سبب شک و تردید و دلسردی نسبت به دولت سکولار و افزایش بی اعتمادی به نهادهای دولتی؛ رو به افزایش است.
انتهای مظلب/
«آنچه در این متن آمده به معنای تأیید محتوای آن از سوی «موسسه ایران شرقی» نیست و تنها در راستای اطلاع رسانی و انعكاس نظرات تحليلگران و منابع مختلف منتشر شده است»
پی‌نوشت‌ها:
[Maksat azhy Toktomushev [1
[2] Toktomushev
[3] Said Bayumi
[4] Dinara Oshurakhunova
[5] Tursunbay Bakir uulu
[6] Torobay Zulpukarov
[7] Irina Karamushkina
[8] Altynbek Sulaimanov
[9] Balykchy Yntymagy
[10] Akzholtoy Tukunov
