مرکز طرح‌های مطالعاتی «Ma'no» که با مشارکت کارشناسانی از ازبکستان، قزاقستان و تاجیکستان از اوایل آوریل سال 2020 پروژه نظارت بر وضعیت کرونا و تاثیر آن را بر فرآیندهای اقتصادی و اجتماعی در کشورهای آسیای مرکزی، اجرا می‌کند، ضمن بررسی و پیش‌بینی وضعیت شاخص‌های اقتصادی و تجاری کشورهای آسیای مرکزی در سال‌های 2020 و 2021 و تأثیر بحران جهانی کرونا بر اقتصاد این کشورها، سه سناریوی محتمل را در خصوص وضعیت پساکرونا مطرح نموده است.
ایران شرقی/
در چارچوب وبینار کارشناسی "روسیه و آسیای مرکزی: تلاش‌های پساپاندمی"، ارگاشف، رئیس مرکز طرح‌های مطالعاتی «Ma'no» گزارشی تحت عنوان "پیامدهای اقتصادی و اجتماعی پاندمی کرونا در منطقه آسیای مرکزی – پیش‌بینی‌ها و جستجوی راه‌حل‌ها" ارائه کرد. مرکز طرح‌های مطالعاتی «Ma'no» با مشارکت کارشناسانی از ازبکستان، قزاقستان و تاجیکستان از اوایل آوریل سال 2020 پروژه نظارت بر وضعیت کرونا و تاثیر آن را بر فرآیندهای اقتصادی و اجتماعی در کشورهای آسیای مرکزی، اجرا می‌کند.
در حال حاضر، هیچ نمونه موفقی از راه‌اندازی مکانیسم‌های جدیدی که رشد تجارت متقابل را در شرایط پاندمی کرونا و پس از آن تحریک کنند، وجود ندارد. لازم به ذکر است که پس از سال 2016 که انتقال قدرت در ازبکستان صورت گرفت، مرحله جدید توسعه همکاری‌های منطقه‌ای در آسیای مرکزی آغاز شد. کشورها یک بار دیگر شروع به ایجاد روابط در منطقه در شرایط جدید کردند. بدین ترتیب، گردش مالی بین کشورهای آسیای مرکزی در سال 2018 در مقایسه با سال 2017 بیش از 35% افزایش یافت و به 12.2 میلیارد دلار رسید. در سال 2019 این رشد در مقایسه با سال 2018، بیش از 30% بود.
بدین ترتیب، قبل از سال 2020 و قبل از پاندمی کرونا، سالیانه رشد بسیار پویا (بیش از 30%) مشاهده می‌شد. کشورهای آسیای مرکزی تقریبا به طور همزمان شروع به اجرای استراتژی‌های ملی مقابله با کرونا به عنوان یک چالش مهم کردند. می‌توان گفت که قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان در یک روز (16 مارس) اعلام قرنطینه کردند. اقدامات قرنطینه در تاجیکستان بعدها در اواخر ماه آوریل صورت گرفت. در مورد وضعیت ترکمنستان هم به سختی می‌توان اظهارنظر کرد. با این حال، در هر صورت، بیشتر کشورهای آسیای مرکزی به طور همزمان فعالیت ضد کرونایی خود را آغاز کردند و در چارچوب رژیم‌های قرنطینه، مرزهای زمینی، هوایی و ریلی بسته شد.
علاوه بر این، زمان بازپرداخت وام‌ها نیز تمدید و یا بازپرداختها متوقف شد. دولت‌های آسیای مرکزی امتیازهای مالیاتی و تعطیلات مالیاتی را برای کارآفرینی های کوچک و متوسط ارائه کردند. همچنین مدت ارسال اظهارنامه مالیاتی را تا 3 ماه تمدید و بیشتر شرکت‌ها را از مالیات معاف کردند. اقداماتی برای حمایت اجتماعی نیز صورت گرفت و یارانه‌ها و سبدهای کالا به اقشار آسیب پذیر جامعه ارائه شد. در نهایت، کشورهای آسیای مرکزی موفق شدند تاحدودی از توسعه فاجعه آمیز رویدادها در اوج کرونا جلوگیری کنند.
نتایج قرنطینه در کشورهای آسیای مرکزی را می‌توان در جدول شماره 1 مشاهده کرد.
جدول شماره 1. داده‌های مربوط به مبتلایان، بهبودیافتگان و فوتی‌های ناشی از کرونا در کشورهای آسیای مرکزی (هفته اول تیرماه)
| نام کشور |
تعداد مبتلایان |
تعداد بهبودیافتگان |
تعداد فوتی‌ها |
تاریخ اعلام قرنطینه |
| قزاقستان |
21819 |
13008 |
188 |
16 مارس سال 2020 |
| قرقیزستان |
5296 |
2370 |
64 |
16 مارس سال 2020 |
| تاجیکستان |
5900 |
4506 |
52 |
30 آوریل سال 2020 |
| ترکمنستان |
اطلاعاتی وجود ندارد |
اطلاعاتی وجود ندارد |
اطلاعاتی وجود ندارد |
اطلاعاتی وجود ندارد |
| ازبکستان |
8385 |
5569 |
26 |
16 مارس سال 2020 |
طبق پیش‌بینی‌های بانک جهانی، به طور کلی، در آسیای مرکزی بیش از 5% کاهش در فعالیت‌های اقتصادی انتظار می‌رود. بدین ترتیب، در پایان 4 ماه اول سال جاری (ژانویه-آوریل)، در ازبکستان شاهد صادرات به میزان 10.2% و وارداتی به میزان 10.4% بودیم. در عین حال، تعادل گردش مالی تجارت خارجی 1.98 میلیارد دلار بوده است. ممکن است با در نظر گرفتن نتایج سه ماهه دوم، این کاهش حتی بیشتر شود. چنین وضعیتی مخصوص قزاقستان است که کاهش 7 درصدی صادرات را در 4 ماه اول سال 2020 نشان داد. این ارقام ثابت می‌کنند که این یک روند گسترده است.
وضعیت اجتماعی-اقتصادی
براساس پیش‌بینی‌های بانک جهانی، در سال 2020 وجوه ارسالی مهاجران کاری در مقیاس جهانی 20% کاهش خواهد یافت. در عین حال، این شاخص‌ها برای کشورهای آسیای مرکزی بسیار بیشتر است: کارشناسان در مورد کاهش 50 درصدی میزان وجوه ارسالی مهاجران کاری که عمدتا در روسیه و قزاقستان کار می‌کنند صحبت می‌کنند. با توجه به اینکه این دو کشور هم با پاندمی کرونا و هم با کاهش قیمت نفت مواجه‌اند، ممکن است ارزیابی بانک جهانی تا پایان سال کاملا محتمل باشد. در سه ماهه اول سال 2020 در ازبکستان کاهش 50 درصدی وجوه ارسالی مهاجران کاری مشاهده شد. این نوع کاهش وجوه ارسالی در تاجیکستان هم صورت گرفت.
بیکاری
به گزارش وزارت کار و اشتغال ازبکستان، در حال حاضر، تعداد بیکاران به ثبت رسیده رسما حدود 2 میلیون نفر است. در پایان سه ماهه اول سال جاری، تعداد بیکاران در قزاقستان به بیش از 442 هزار نفر رسید.
بدین ترتیب، پاندمی هم به پیامدهای اقتصادی و هم به پیامدهای اجتماعی منجر شد. در حال حاضر، تمام کشورها سیاست پمپاژ پول را به اقتصاد خود اجرا می‌کنند تا به مردم و تجارت کمک کنند– این کمک‌ها شامل وام‌های امتیازدار برای تجارت و ارائه کمک‌های مالی به مردم بی‌بضاعت می‌شود.
در این راستا، افزایش کسری بودجه در تمام کشورهای منطقه در سال 2020 انتظار می‌رود. به عنوان مثال، به گزارش صندوق بین‌المللی پول، این کسری در قرقیزستان به 10% تولید ناخالص داخلی کشور خواهد رسید. در عین حال، بدهی دولتی نیز به دلیل استقراض‌های خارجی افزایش خواهد یافت: در سال‌های 2021-2020 بدهی دولتی تقریبا تا 70% تولید ناخالص داخلی افزایش می‌یابد. در تاجیکستان بدهی دولتی بیش از 50% تولید ناخالص داخلی بوده و در ازبکستان، ممکن است به 36% تولید ناخالص داخلی برسد.
از سوی دیگر، کاهش فعالیت اقتصادی به افزایش بیکاری منجر می‌شود. بدین ترتیب، طبق اطلاعات رسمی، در ازبکستان در ماه‌های ژانویه-آوریل سال 2020، تعداد بیکاران افزایش یافت و به بیش از 2 میلیون نفر رسید. در پایان سه ماهه اول سال 2020 سطح بیکاری در قزاقستان 4.8% بود و تعداد افراد بیکار به 442.4 هزار نفر رسید.
یکی از اقدامات ضدبحران در تمام کشورهای آسیای مرکزی، افزایش ارائه وام با بهره پایین به بخش خصوصی است. اما با توجه به اینکه تجارت کوچک و متوسط به احتمال زیاد قادر به بازپرداخت وام‌ها در دوران رکود اقتصادی نخواهند بود، این اقدامات ضروری در دوران بحران ممکن است به منبع آسیب پذیری تبدیل شود. تمام این موارد بر ثبات نظام بانکی تاثیر منفی دارد.
کمک‌های خارجی
اکثر کشورهای آسیای مرکزی به کمک‌های مالی ضدبحران و دریافت وام از موسسات مالی بین‌المللی امید دارند. صندوق بین‌المللی پول اختصاص دومین بسته کمک به قرقیزستان به میزان 121.1 میلیون دلار را برای رفع پیامدهای کرونا تایید کرد. به طور کلی، قرقیزستان 242 میلیون دلار وام دریافت خواهد کرد. بانک جهانی 11.3 میلیون دلار برای کاهش خطرات اقتصادی به تاجیکستان ارائه خواهد کرد. صندوق بین‌المللی پول 189.5 میلیون دلار برای حمایت از تراز پرداخت و بودجه در شرایط پاندمی به تاجیکستان اختصاص داد.
ازبکستان قصد دارد از بانک توسعه آسیا 1 میلیارد دلار وام برای حمایت از بودجه دریافت کند. همچنین بانک جهانی برای کاهش پیامدهای کرونا، 200 میلیون دلار به ازبکستان اختصاص داده است. چین هم امکان تعویق بازپرداخت وام‌ها را برای بیش از 70 کشور، از جمله کشورهای آسیای مرکزی در نظر گرفته است.
پیش‌بینی‌های توسعه اقتصادی برای کشورهای آسیای مرکزی در سال‌های 2021-2020
برخی از سازمان‌های مالی بین‌المللی محاسبات و پیش‌بینی‌های خود را در مورد تاثیر پاندمی کرونا بر رشد اقتصادی کشورهای جهان ارائه کرده‌اند.
- _ براساس ارزیابی‌های کارشناسان سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، اقتصاد کشورهای آسیای مرکزی به طور متوسط 1.2% ضرر کرده است. در سال 2021 اقتصاد تقریبا تا 5.8% رشد خواهد کرد.
_ به طور متوسط در کشورهای شریک بانک بازسازی و توسعه اروپا، رکود اقتصاد 3.5% خواهد بود. اگر اقدامات مربوط به فاصله‌گیری اجتماعی بیشتر از آنچه انتظار می‌رود صورت گیرد، رکود اقتصاد به مراتب بدتر خواهد شد و شاخص‌ها به سطح سال 2019 نخواهند رسید.
_ براساس پیش‌بینی‌های صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی قزاقستان در سال 2020، 2.5% و در قرقیزستان – 4.0% کاهش خواهد یافت. در مابقی کشورها تولید ناخالص داخلی رشد کمی خواهد داشت: در ازبکستان و ترکمنستان – 1.8% و در تاجیکستان – 1.0% خواهد بود. صندوق بین‌المللی پول، رشد تولید ناخالص داخلی ازبکستان را 1.8% در سال 2020 و 7% در سال 2021 پیش‌بینی می‌کند. این شاخص در سال 2019، 5.6% بود.
_ بانک جهانی پیش‌بینی می‌کند که در اقتصاد منطقه اروپای شرقی و آسیای مرکزی رکود 4.7 درصدی اتفاق بیافتد. رکود اقتصاد تقریبا تمام کشورها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. از 24 کشور منطقه، ازبکستان که در آن رشد 1.5% در سال 2020 انتظار می‌رود، تنها استثناء است. اقتصاد ازبکستان در سال 2021، 6.5% رشد خواهد داشت. به طور کلی، فعالیت اقتصادی در آسیای مرکزی در سال 2020، 1.7% کاهش خواهد یافت. رکود در تاجیکستان - 2%، در قزاقستان – 3%، در قرقیزستان – 4% و در ترکمنستان – 0% خواهد بود.
مرکز طرح‌های مطالعاتی «Ma'no» همچنین سناریوهایی را برای توسعه وضعیت در منطقه طراحی کرده است:
به هنگام طراحی سناریوها، باید نه تنها عوامل داخلی موثر بر موفقیت/شکست استراتژی‌های اجرا شده توسط کشورهای منطقه (برای رفع پیامدهای کرونا)، بلکه عوامل خارجی نیز در نظر گرفته شود.
یکی از این عوامل خارجی، پویایی توسعه اقتصاد روسیه و چین، دو شریک بزرگ کشورهای منطقه است. سناریوهای خروج کشورهای آسیای مرکزی از بحران تا حد زیادی به استراتژی‌های خروج از بحران این دو کشور گره خورده‌اند.
چرا که اولا، هر دو کشور بزرگ‌ترین شرکای تجاری خارجی تمام کشورهای منطقه و همچنین بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران در اقتصاد کشورهای منطقه هستند؛ ثانیا، روسیه بزرگ‌ترین میزبان مهاجران کاری کشورهای آسیای مرکزی است.
براساس برآوردهای کارشناسان مرکز طرح‌های مطالعاتی «Ma'no»، حداقل 6 ماه لازم است که رشد اقتصادی که قبل از بحران کرونا وجود داشت احیا شود.
بدین ترتیب، اگر کرونا وجود نداشت، ازبکستان قصد داشت در سال 2020 رشد تولید ناخالص داخلی خود را به 5.8-5.7% برساند. اما کووید 19 اصلاحات بسیار سختی را اعمال کرد. بنابراین، در سال جاری سرعت رشد تولید ناخالص داخلی دو برابر کاهش خواهد یافت و بین 2.5-2% متغیر خواهد بود. به دلیل ناهمگونی اقدامات قرنطینه، فعلا نمی‌توان ارقام دقیقی در مورد احیای اقتصادی کشورهای منطقه ارائه کرد. اما می‌توان انتظار داشت که تولید ناخالص داخلی کشورهای آسیای مرکزی در سال آینده در مسیر رشد قرار خواهد گرفت، اما این رشد تدریجی و متفاوت خواهد بود.
پیش‌بینی می‌شود که رشد سالیانه تولید ناخالص داخلی کشورهای منطقه بیشتر از شاخص‌های سال 2019 خواهد بود. سناریوهای توسعه وضعیت اقتصادی در کشورهای آسیای مرکزی به شرح زیر است:
A) سناریوی "نجات یافتن با حداقل آسیب و خسارت" (سناریوی خوشبینانه). براساس این سناریو، استراتژی‌های ملی رفع پاندمی کرونا این ویروس را تا پایان تابستان سال 2020 متوقف خواهند کرد. اقدامات قرنطینه تا حد زیادی لغو خواهند شد. مرزها برای جابجایی مسافران باز خواهند شد و پروازها و سفرهای ریلی از سر گرفته خواهند شد. میزان تجارت منطقه‌ای به میزان سال 2019 خواهد رسید. رشد تولید ناخالص داخلی در ازبکستان – 2.2%-1.8%، در قزاقستان – 0.5% - 0%، در قرقیزستان – منفی 1.3-1%، در ترکمنستان – 1.8-1.5% و در تاجیکستان – 1.0% خواهد بود. دو شریک اقتصادی اصلی کشورهای آسیای مرکزی – چین و روسیه – می‌توانند تا اواخر سال 2020 پیامدهای منفی اصلی را رفع کنند. رشد پایدار اقتصادی در چین نیز آغاز خواهد شد.
B) سناریوی "دشوار خواهد بود" (سناریوی واقع بینانه). براساس این سناریو، استراتژی‌های ملی مبارزه با کرونا هماهنگ نخواهند بود. "موج دوم کرونا" در پاییز سال 2020 بازخواهد گشت. میزان تجارت درون منطقه‌ای به شاخص‌های سال 2019 نخواهد رسید. رشد تولید ناخالص داخلی در تمام کشورهای منطقه، به جز ازبکستان – 1.7-1.5% و ترکمنستان – 1.2-1.0% - شاخص‌های منفی خواهد داشت. رشد تولید ناخالص داخلی در قزاقستان – منفی 1.5-1%، در قرقیزستان – منفی 2.3-2% و در تاجیکستان – منفی 1.3-1.0% خواهد بود. رکود اقتصادی در روسیه ادامه خواهد یافت. رشد اقتصاد چین بیش از 4% نخواهد بود.
C) سناریوی "همه چیز جدی و طولانی خواهد بود" (سناریوی بدبینانه). موج دوم کرونا از پاییز سال 2020 تمام کشورهای منطقه را تحت تاثیر خود خواهد داد. بسته شدن دوباره مرزها؛ رژیم قرنطینه شدید تا سال 2021؛ رکود شدید اقتصاد؛ ورشکستگی تجارت‌های کوچک و متوسط؛ بحران در حوزه ساخت و ساز؛ کاهش تجارت درون منطقه‌ای تا سطح سال 2017. رشد تولید ناخالص داخلی در ازبکستان – 1.3-1.0%% در ترکمنستان – 1.0-0.7%، در قزاقستان – منفی 2.8-2.5%، در قرقیزستان – منفی 4.4-4.0% و در تاجیکستان – 2.2-2.0% خواهد بود. رکود اقتصادی روسیه بیش از 6-4% خواهد بود. پیشرفت اقتصاد چین ضعیف خواهد بود و سناریوی تشدید جنگ‌های تجاری بین چین و آمریکا اجرا خواهد شد.
نتایج برای کشورهای آسیای مرکزی
- _ پاندمی کنونی کرونا نشان داد که کشورهای منطقه سیستم روشن/شفاف و هماهنگی برای مقابله با اینگونه چالش‌ها ندارند.
_ کشورهای منطقه به واردات تجهیزات پزشکی مقابله با اپیدمی وابسته هستند.
_ مرزها حتی برای انتقال کمک‌های انسان دوستانه (تجهیزات پزشکی، مواد غذایی و غیره) بسته شدند.
_ اتحادیه‌های همگرایانه در فضای پساشوروی عدم کارایی و عدم توانایی خود را برای واکنش عملیاتی به چالش‌های غیرسنتی نشان دادند.
توصیه‌ها
- _ انجام اقدامات سیستماتیک نهادینه برای هماهنگی سیاست‌های ملی در حوزه مقابله با پاندمی‌های مختلف. بدین ترتیب، در نشست فوق‌العاده سران کشورهای شورای ترک زبان که 10 آوریل سال 2020 در فرمت ویدئوکنفرانس برگزار شد، تصمیم ایجاد سیستم مشترک پایش اپیدمیولوژیکی که شامل تمام کشورهای شورای ترک زبان می‌شود، مهم‌ترین نتیجه بود. شکی نیست که در چارچوب نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی در قرقیزستان، در نیمه دوم سال 2020 مسئله مقابله مشترک با پاندمی‌ها و اپیدمی‌ها باید به یکی از مسائل کلیدی دستور کار این نشست تبدیل شود.
_ ایجاد استراتژی‌های ملی و منطقه‌ای برای فعالیت بدون وقفه بخش‌های مرتبط با وضعیت‌های فوق‌العاده، از جمله بهداشت، انرژی برق، زیرساخت‌های ارتباطی و همچنین تامین و توزیع مواد غذایی.
_ طراحی و اجرای رویکرد مشترک منطقه‌ای در مسائل مربوط به کاهش وابستگی شدید کشورهای منطقه به واردات تجهیزات پزشکی و دارو.
_ برقراری همکاری منطقه‌ای در حوزه واکسیناسیون و تولید تجهیزات پزشکی.
_ اجرای اقدامات مربوط به توسعه اقتصاد دیجیتال و به طور کلی، دیجیتالی شدن جامعه.
_ طراحی رویکردهای مشترک در مسائل معرفی و توسعه پزشکی دیجیتال، آموزش از راه دور در تمام سطوح، توسعه روابط دیجیتال و توسعه تجارت آنلاین و تجارت الکترونیک.
تجربه پاندمی کرونا نشان می‌دهد که اگر تروریسم بین‌المللی از این ابزار استفاده کند، جهان با خطر تهدیدهای تروریستی بیولوژیکی-باکتریولوژیکی مواجه خواهد شد. جامعه جهانی فعلا آمادگی ندارد به صورت جمعی به این تهدید پاسخ دهد. باید تلاش‌های بین‌المللی برای مقابله با این تهدید صورت گیرد.
انتهای مطلب/
