ایران شرقی/

حدود 2 هفته پیش، «شوکت میرضیایف»، رئیس جمهور ازبکستان به دعوت «رجب طیب اردوغان» به ترکیه سفر کرد. یکی از عرصه های جدید و موثر تعامل این دو کشور، شورای همکاری کشورهای ترک زبان است. رهبر ازبکستان در سال 2019 ورود به این شورا را "انعکاس فرآیندهای تاریخی طبیعی" برای ازبکستان نامید. تعامل کامل با ازبکستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی در چارچوب این سازمان، برای ترکیه بسیار مهم است. در این مقاله، الکساندر چیرنوف، در مورد پان ترکیسم جدید، پایه و اساس همگرایی آن و نقش ترکیه به عنوان "برادر بزرگ‌تر" تمام ملل ترک، نوشته است.
شورای ترک – درخواست رهبری منطقه‌ای
آسیای مرکزی، منطقه‌ای با سطح بالای فعالیت همگرایانه است. در اینجا روسیه، ترکیه، ایران و چین – با یکدیگر رقابت داشته و سعی دارند کشورهای آسیای مرکزی را به سمت پروژه‌های همگرایی سیاسی، اقتصادی یا فرهنگی خود جذب کنند. شورای همکاری کشورهای ترک زبان از محبوبیت زیادی در منطقه برخوردار است. این سازمان جوان در سال 2009 در نشست نخجوان (آذربایجان) به منظور تقویت دوستی، امنیت و اعتماد بین ملل ترک ایجاد شد. در حال حاضر، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه و ازبکستان (از سال 2019) اعضای دائمی آن هستند. ترکمنستان عضو بالقوه شورای ترک است. شورای همکاری کشورهای ترک زبان فعالیت اصلی خود را از طریق برگزاری نشست سالیانه سران کشورهای ترک انجام می‌دهد. در سال جاری، باید هشتمین نشست این شورا در ترکیه برگزار شود.
طبق تفاهم‌نامه نخجوان، شورای ترک به توسعه همکاری همه جانبه بین کشورهای عضو می‌پردازد. با این حال، فعالیت واقعی آن در زمینه تامین امنیت منطقه و تقویت همکاری فرهنگی-اقتصادی متمرکز شده است. پس از برگزاری این نشست، اعضای شورا بیانیه نهایی را که شامل توافق نظر در مورد مسائل کلیدی روابط بین‌المللی می‌شود امضا می‌کنند.
به عنوان مثال، در بیانیه نشست شورای همکاری کشورهای ترک زبان در سال 2011 مواضع مشترک کشورها در عراق، افغانستان و جمهوری ترکی قبرس شمالی مشخص شد. در بیانیه سال 2015 مسائل تاتارهای کریمه و درگیری ارمنستان-آذربایجان مطرح شد. میزان مشکلات مطرح شده در نشست‌های شورای همکاری کشورهای ترک زبان باعث شده که برخی از کارشناسان، این سازمان را مدعی نقش تعیین کننده در منطقه بدانند. اما آیا واقعا اینگونه است؟
مرحله جدید جنبش پان ترک
پان‌ترکیسم که توسط اردوغان احیا شده است، پایه و اساس ایدئولوژیک شورای ترک است. ایدئولوژی پان‌ترکیسم در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 برای پاسخ به پان‌اسلامیسم یا پان‌ژرمانیسم تشکیل شد. این ایدئولوژی از ابتدا در جهت ایجاد زبان ترکی مشترک براساس زبان ترکی پاکسازی شده از اقتباس‌های فارسی و عربی بوده است. سپس پان ترکیسم از طریق اصلاحات امپراتوری، رنگ و روی سیاسی پیدا کرد. پس از پیروزی کمال آتاتورک در ترکیه (اولین رئیس جمهور ترکیه ، سال‌های 1938-1923) پان ترکیسم برای مدت طولانی به دست فراموشی سپرده شد.
در دوران جنگ سرد بین اتحاد جماهیر شوروی و آمریکا، ترکیه به عنوان عضو ناتو، پان‌ترکیسم را به منظور مبارزه ایدئولوژیک علیه اتحاد جماهیر شوروی در قلمروی آسیای مرکزی و آذربایجان دوباره زنده کرد. فروپاشی شوروی شرایط مساعدی را برای توسعه جنبش پان ترکیسم ایجاد کرد. در سال 1991 مجمع ملل ترک در کازان تاسیس و پس از یک سال اداره متحد هنرها و زبان‌های ترک در آلماتی ایجاد شد. این رویدادها آغازی برای مرحله سازمان یافته این جنبش بود که با امضای تفاهم‌نامه نخجوان در سال 2009 و برگزاری اولین نشست رسمی شورای همکاری کشورهای ترک زبان در آلماتی در سال 2011 به اتمام رسید.
برادر بزرگ‌تر تمام ملل ترک
ترکیه به عنوان طراح پروژه شورای ترک به چه چیز نیاز داشته و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ ترکیه خود را برادر بزرگ‌تر در میان 7 ملت ترک دانسته و تمایل دارد این دیدگاه را به دیگر کشورهای ترک زبان در منطقه تحمیل کند. بدین منظور از اصل "قدرت نرم" استفاده کرده و همکاری را در حوزه فرهنگ، علوم و آموزش و پرورش توسعه می‌دهد. در همین راستا، آکادمی ترکیه در نورسلطان و بنیاد فرهنگ و میراث ترکیه بنا نهاده شده و با موفقیت مشغول فعالیت است. با کمک این سازمان‌ها، به طور منظم نشست‌های شورای عمومی اتحاد دانشگاه‌های ترکیه برگزار شده و برنامه تبادل "اورخون" (که شامل اضافه کردن "مؤلفه ترکی" به برنامه درسی رشته‌های علوم سیاسی و دیپلماسی است) در حال اجرا است. در سال 2018 اولین بازی‌های ورزشی در میان دانشگاه‌های ترک برگزار و اولین کتاب مشترک تاریخ ترک‌ها از دوران باستان تا قرن 15 منتشر شد.
از دیدگاه محققان آذربایجانی و ترکی، حوزه انسان دوستانه پایه و اساسی برای همکاری کشورهای ترک زبان است.
با این حال، در اینجا همه چیز قطعی نیست. جنبش پان ترکیسم در ابتدا با اصلاح زبان نوشتاری آغاز شد. ایدئولوگ‌های این جنبش، انتقال از سیریلیک به لاتین را اولین گام برای دستیابی کشورهای ترک زبان به ایده و هویت ملی خود می‌دانستند. آنها همچنین به چشم‌اندازهای همکاری با آمریکا و اتحادیه اروپا فکر می‌کردند. ترکیه نیز که تمایل دارد یک میانجی بین شرق و غرب باشد، از این افکار حمایت می‌کرد.
در نتیجه، آذربایجان پیشگام تغییر زبان نوشتاری شد و در عرض 10 سال (از سال 1992 تا سال 2001) به الفبای لاتین گذار کرد. این رویدادِ بسیار پرهزینه، به لطف درآمدِ حاصل از فروش نفت رخ داد. در سال 1993 این فرآیند در ازبکستان هم راه اندازی شد، اما به دلیل اختلاف با ترکیه و فقدان بودجه، گذار کامل به الفبای لاتین هنوز صورت نگرفته است. جامعه ازبکستان به دو گروه تقسیم شده است – نسل پیر که مخالف الفبای لاتین است و نسل جوان که نمی‌تواند الفبای سیریلیک را بخواند. در حال حاضر، قزاقستان هم با چنین مشکلاتی مواجه است.
پنجره وعده داده شده به سوی اروپا
شورای ترک موفقیت‌های به مراتب کمتری در حوزه همکاری اقتصادی داشته است. زمانی که در ماه اوت سال 2012 در نشست کشورهای ترک زبان در بیشکک، یک پرچم واحد به تصویب رسید (سمبل 4 کشور – خورشید – قرقیزستان، ستاره – آذربایجان، ماه – ترکیه و رنگ – قزاقستان)، امید بر این بود که همکاری با ترکیه به معنای همگرایی با اتحادیه اروپاست. احمد داوود اوغلو که در آن زمان وزیر خارجه ترکیه بود، خاطرنشان کرد: «پرچم جدید شبیه پرچم اتحادیه اروپاست که وجود آن در تمام کشورهای ترک زبان در کنار پرچم ملی اجباری خواهد بود».
این امیدها در سال 2015، زمانی که رهبر ترکیه مذاکرات را با اروپایی‌ها پیرامون مسئله ورود ترکیه به اتحادیه اروپا متوقف کرد، از بین رفت. در حال حاضر، طرف ترکی قصد دارد "پنجره به سوی اروپا" را از طریق ورود مجارستان به شورای همکاری کشورهای ترک زبان باز کند (مجارستان فعلا موقعیت ناظر را دارد). اما این اقدام به آینده مربوط می‌شود. فعلا شورای ترک چشم‌اندازهای اقتصادی کمتری نسبت به همگرایی در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارد.
اختلافات
شورای همکاری کشورهای ترک زبان در رسیدن به هدف حفظ صلح و تقویت امنیت در منطقه و جهان به هیچ موفقیت قابل توجهی دست نیافته است. موضع مشترک کشورهای ترک زبان پیرامون برخی از مسائل بین‌المللی، تنها در حد بیانیه و اعلامیه است. مشارکت فعال ترکیه در درگیری‌های سوریه و عراق، تنها شک و تردید شرکای آسیای مرکزی آن را نسبت به پروژه همگرایی ترک تشدید می‌کند. آنها قصد ندارند به خاطر منافع ترکیه، با بازیگران بین‌المللی مانند روسیه، آمریکا و کشورهای اروپا درگیر شوند. نباید اهمیت ایجاد نیروهای مسلح کشورهای ترک زبان را که شامل نیروهای مسلح ترکیه، آذربایجان، قرقیزستان  مغولستان می‌شود، بزرگ جلوه داد.
عدم وجود قزاقستان و ازبکستان در لیست اعضای این پروژه، وجود اختلافات را بین کشورهای ترک زبان در حوزه امنیت نشان می‌دهد. در هفتمین نشست شورای همکاری کشورهای ترک زبان که در ماه اکتبر سال 2019 در باکو برگزار شد، تنها آذربایجان به دعوت ترکیه برای حمایت از عملیات نظامی ترکیه در سوریه و مبارزه با سازمان‌های تروریستی پاسخ مثبت داد. این تنها بدان دلیل است که طرف آذربایجانی به یک متحد قوی در حل و فصل درگیری قره باغ کوهستانی، نیاز دارد.
دوستی بر پایه اقتصادی
در حال حاضر، شورای ترک چیزی بیش از یک پروژه همگرایانه با ظرفیت اقتصادی بزرگ نیست. نمی‌توان آن را رقیب مستقیم پروژه همگرایی اوراسیا در منطقه در نظر گرفت. هر دو سازمان (شورای همکاری کشورهای ترک زبان و اتحادیه اقتصادی اوراسیا) به موازات یکدیگر فعالیت کرده و تهدید واقعی علیه یکدیگر محسوب نمی‌شوند. به دلیل موضع شدید اردوغان نسبت به مسائل سوریه وعراق، منافع کشورهای ترک زبان در حوزه سیاست با هم تطابق ندارند.
می‌توان همکاری کشورهای عضو شورای همکاری کشورهای ترک زبان را در حوزه بشردوستانه موفق ارزیابی کرد، چرا که این همکاری به طور کامل پاسخگوی درخواست‌های کشورهای آسیای مرکزی برای توسعه خودآگاهی ملی است. در عین حال، شکست ایدئولوژی پان ترکیسم بدیهی است. ملل ترک آسیای مرکزی پس از به دست آوردن هویت خود، از لحاظ سیاسی و اقتصادی به ترک‌ها نزدیک‌تر نشدند. آنها ترکیه را یک شریک اقتصادی مهم می‌دانند، نه یک برادر بزرگ‌تر. تنها باکو با آنکارا همکاری می‌کند، چرا که منافع اقتصادی و سیاسی مشترکی با آن دارد. کشورهای آسیای مرکزی چنین اشتراکی با ترکیه ندارند.
انتهای مطلب/