ایران شرقی
 
نشست شورای همکاری کشورهای ترک‌ زبان که طی روزهای گذشته در قرقیزستان برگزار شد، از چند منظر با نشستهای قبلی این کشورها در سالهای گذشته متفاوت بود. این تفاوت، به دلیلی مسائلی است که عمدتا به تحولات امروز کشورهای منطقه و حتی جهان مربوط است.
بطور مختصر به برخی از مهمترین این دلایل اشاره می‌گردد.

اولا، شوکت میرضیایف به عنوان یکی از مهمانان افتخاری در این نشست حضور داشت. بنابراین، می‌توان به این نتیجه رسید که ازبکستان به زودی به عضو دائمی این شورا تبدیل خواهد شد. (اسلام کریم‌اف، رئیس‌جمهور سابق ازبکستان مخالف این عضویت بود).
بر هیچ کس پوشیده نیست که ترکیه و ازبکستان به دلیل حمایت ترکیه از اپوزیسیون ازبکستان و پناه دادن به آنها و همچنین به دلیل اختلافات سیاسی؛ مدت‌های مدید روابط بسیار سردی داشته‌اند. علاوه بر این، روابط متقابل بین تاشکند و بیشکک پیرامون مسائل آبی و مرزی و همچنین آنکلاوهای (باریکه های سرزمینی فرورفته در خاک کشور دیگر ) ازبکی در قرقیزستان هم بسیار پیچیده و دشوار بوده است. در همین راستا، ازبکستان نشستهای قبلی شورای همکاری کشورهای ترک زبان را نادیده گرفت و از ورود به سازمان بین‌المللی فرهنگ ترکیه هم امتناع ورزید.

در همین حال، اما رئیس‌جمهور جدید ازبکستان تعامل سیاسی و اقتصادی با کشورهای همسایه را تقویت کرده و سیاست احیای روابط شراکتی با قرقیزستان و تاجیکستان و همچنین ترکیه را آغاز کرده است. در سال گذشته، شوکت میرضیایف اولین سفر دولتی خود را به ترکیه - پس از گذشت  18 سال  از سفر رئیس جمهور پیشین ازبکستان به آن کشور -  انجام داد. اسلام کریم‌اف آخرین بار در نوامبر سال 1999 به ترکیه سفر کرد. لازم به ذکر است که این سفر شوکت میرضیایف پس از سفر  اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در نوامبر سال 2016 به ازبکستان صورت گرفت. ورود ازبکستان به شورای همکاری کشورهای ترک زبان اعتبار این سازمان را از لحاظ تقویت همکاری‌های اقتصادی بین کشورهای عضو؛ افزایش می‌دهد.

ثانیا، قزاقستان پس از اینکه چندی پیش رسما از گذار به الفبای لاتین خبر داد؛ در این نشست شرکت کرد. همین موضوع می‌تواند فرآیند تشکیل فضای فرهنگی و زبانی واحد در چارچوب شورای همکاری کشورهای ترک زبان را تسریع ببخشد. از میان 4 کشور عضو این شورا؛ مدتهاست که در دو کشور ترکیه و آذربایجان الفبای لاتین وجود دارد و قزاقستان هم به سرعت به آنها خواهد پیوست. در سال 2012 آستانه به عنوان پایتخت فرهنگ ترک اعلام شد و پنجمین نشست این شورا  در سال 2015 در پایتخت قزاقستان برگزار گردید.

علاوه بر این، نه تنها ازبکستان، بلکه ترکمنستان هم ممکن است عضو این شورا شود. در این صورت، اکثر کشورهای عضو شورای همکاری کشورهای ترک زبان (به استثناء قرقیزستان) با داشتن فضای زبانی مشترک و خط لاتین؛ فرصتهای بیشتری برای همکاری عمیق در حوزه اطلاعات خواهند داشت. به هر حال، همانطور که تجربه نشان می‌دهد، محیط فرهنگی- زبانی مشترک نسبت به اهداف اقتصادی، مذهبی، سیاسی و نظامی؛ نقش مهم‌تری در فعالیت اتحادیه‌های منطقه‌ای در مناطق مختلف جهان ایفا می‌کند.

ثالثا، این نشست در قرقیزستان در پس زمینه تنش‌های ژئوپلیتیک جدید با مشارکت ترکیه که وارد تقابل سیاسی و اقتصادی جدی با آمریکا شده است؛ برگزار شد. اختلافات ترکیه- آمریکا پس از اعمال تحریمهای واشنگتن علیه ترکیه در راستای دستگیری "اندرو برانسون"، کشیش آمریکایی در این کشور؛ وخیم‌تر شد. در نتیجه، رجب طیب اردوغان برای ضربه زدن به آمریکا، در نشست شورای همکاری کشورهای ترک زبان در قرقیزستان از شرکای خود خواست از تجارت با دلار امتناع ورزیده و با ارزهای ملی تجارت کنند. نزدیک‌ترین همسایگان آسیای مرکزی مانند روسیه و چین که از آمریکا آسیب دیده‌‌‌اند نیز چنین درخواستی دارند. اگرچه قزاقستان دیرتر از بقیه دچار بحران مالی-اقتصادی شد، اما به طور فعال ایده معرفی ارز جهانی جدید را رایزنی می‌کرد.

قابل توجه است که ترکیه از سال 2009 سیاست خارجی خود را به سمت فعالیت بیشتر در مناطق مختلف جهان تغییر داده است. علاوه بر این، آنکارا تلاش‌های خود را برای تبدیل شدن به قدرت منطقه‌ای مخفی نکرده و به طور فعال در سیاست داخلی کشورهای همسایه (مصر یا سوریه) مداخله می‌کند. در عین حال، بخشی از فضای پساشوروی که توسط کشورهای ترک زبان معرفی شده است، برای ترکیه به عنوان حوزه منافع ژئوپلیتیک مهم و حیاتی در نظر گرفته می‌شود.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که ترکیه و روسیه از این نظر که سعی دارند به قدرت منطقه‌ای تبدیل شوند (از جمله از طریق گسترش منطقه منافع استراتژیک خود) به هم شبیه هستند.
اردوغان همانند پوتین سعی دارد جامعه ترکیه را براساس جستجوی دشمنان خارجی و داخلی بسیج کند. تفاوتشان فقط در این است که رئیس‌جمهور ترکیه از عامل مذهب به عنوان عامل پیوند دهنده استفاده می‌کند، اما رئیس‌جمهور روسیه بر "میهن پرستی گذشته نگر" با عناصر ایدئولوژی شوروی متکی است. در عین حال، هم روسیه و هم ترکیه؛ آسیای مرکزی را به عنوان حوزه نفوذ ژئوپلیتیک خود در نظر می‌گیرند. علاوه بر این، علی‌رغم اینکه مسکو، آنکارا و تهران یک ائتلاف نظامی- سیاسی موقت را در سوریه تشکیل داده‌اند، به خوبی می‌دانند که این یک اتحاد کوتاه مدت و تاکتیکی است. اتحادیه اروپا و مخصوصا آلمان در راستای دستگیریهای گروهی (به ویژه روزنامه‌نگاران) در ترکیه پس از تلاش برای کودتای نظامی، نسبت به مذاکرات بیشتر با ترکیه مبنی بر ورودش به اتحادیه اروپا شک و تردید دارند.

رابعا، "ویکتور اربان"، نخست‌وزیر مجارستان که در زمینه بحران مهاجرت؛ اغلب خواهان مدل سیاسی خصمانه در چارچوب اتحادیه اروپا است؛ به عنوان مهمان افتخاری در این نشست حضور داشت. حضور وی نشان می‌دهد که نخبگان سیاسی فعلی مجارستان و بخشی از جامعه آن مدتهاست بدنبال ریشه‌های تاریخی نه در تمدن اروپا، بلکه در تمدن ترک هستند. اگر این روند ادامه پیدا کند، مجارستان با گذشت زمان می‌تواند به یکی از رایزنان منافع کشورهای ترک زبان در فضای اروپا تبدیل شود. نکته جالب توجه این است که آلمان که در حال حاضر، از سیاست داخلی و خارجی مجارستان عصبانی است؛ به طور فعال تصویب استراتژی اروپا مبنی بر شراکت جدید با آسیای مرکزی را رایزنی می‌کند. 

همانطور که تجربه جهانی نشان می‌دهد؛ در میان اتحادیه‌های منطقه‌ای معمولا اتحادیه‌هایی که منافع اقتصادی را پایه و اساس فعالیت خود قرار می‌دهند؛ اتحادیه‌های طویل‌العمر هستند. در اواخر سال 2010؛ "خلیل آکینجی"، دبیر کل شورای همکاری کشورهای ترک زبان، اظهار داشت که کشورهای ترک زبان یک اتحاد گمرکی را تشکیل خواهند داد. در سال 2012؛ وزرای اقتصاد شورای همکاری کشورهای ترک زبان مسئله تاسیس بنیاد توسعه برای تشدید فعالیت سرمایه‌گذاری بین آذربایجان، ترکیه، قزاقستان و قرقیزستان را مورد بحث و گفتگو قرار دادند. کمی بعد "رامیل گاسان‌اف"، دبیر کل مجمع پارلمانی کشورهای ترک زبان خاطرنشان کرد که مسئله ایجاد منطقه تجارت آزاد در دستور کاری قرار دارد. در اینجا، منظور از تجارت آزاد؛ لغو تعرفه‌های گمرکی و یکسان کردن قوانین در کشورهای ترک زبان است. در سومین نشست شورای همکاری کشورهای ترک زبان، هیئت نمایندگان قزاقستان به تقویت روابط اقتصادی بین کشورهای ترک زبان اشاره کرد.

قزاقستان و قرقیزستان عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند. قزاقستان باید به دلیل عدم تاثیر اقتصادی اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اقدامات ماجراجویانه کرملین که به جنگ بین روسیه و کشورهای غرب منجر شد؛ از هر فرصتی برای افزایش قابلیت رقابت خود از جمله، از طریق همکاری کشورهای ترک زبان استفاده کند. این مسئله برای ترکیه هم که به دلیل اختلاف‌ با آمریکا و اتحادیه اروپا تعامل اقتصادی خود را با شرکای جدید و قدیمی از جمله، کشورهای عضو شورای ترک تقویت خواهد کرد، مبرم و ضروری است.

در پایان ششمین نشست شورای همکاری کشورهای ترک زبان؛ پیش نویس نظریه همگرایی کشورهای ترک زبان به تصویب رسید. در عین حال، طرف قزاقی یک بار دیگر موضوع تقویت روابط تجاری-اقتصادی بین کشورهای عضو شورای ترک با استفاده از پتانسیل ترانزیتی را مطرح نمود. کنوانسیون اخیرا به امضا رسیده رژیم حقوقی دریای خزر هم باید به این ترانزیت کمک کند (منظور از پتانسیل ترانزیتی؛ اتصال به طرح چینی "یک کمربند-یک جاده" است).
در این نشست، خاطرنشان شد که حمل و نقل‌های کانتینری از چین از طریق دریای خزر به قفقاز یک فرصت بزرگ است که باید از آن استفاده نمود. رئیس‌جمهور قزاقستان در زمان سفر خود به آذربایجان در سال گذشته بر اولویت توسعه حوزه حمل و نقل-ترانزیتی تاکید کرد. وی ضمن اشاره به ساخت راه‌آهن از چین به دریای خزر و همچنین جاده "اروپای غربی-غرب چین" در قزاقستان، تاکید کرد که ترانزیت محموله‌ها از چین به اروپا از طریق قزاقستان و سپس دریای خزر و قفقاز افزایش خواهد یافت.

رئیس‌جمهور ترکیه هم در سال 2016 به طور ناگهانی اظهار داشت که ممکن است کشورش علاوه بر اتحادیه اروپا، گزینه‌های دیگری مانند ورود به سازمان همکاری شانگهای داشته باشد. بخصوص که در سال 2011 ترکیه رسما خواستار کسب عنوان و موقعیت "شریک گفتگو" با تمام کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای شد. قزاقستان می‌توانست یکی از رایزنان ورود این کشور به سازمان همکاری شانگهای باشد. نباید فراموش کرد که در سال 2014 رئیس‌جمهور قزاقستان پس از نشست چهارم شورای همکاری کشورهای ترک زبان اظهار داشت که ترکیه در آینده ممکن است عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا شود. اگرچه پس از ظهور ارمنستان در چارچوب این سازمان، چشم‌انداز مشارکت ترکیه در اتحادیه اقتصادی اوراسیا مورد شک و تردید است.

در عین حال، روابط بین آنکارا و پکن همانند تعامل بین ترکیه و روسیه از نظر ثبات تفاوتی نداشتند. از یک طرف، لفاظی‌های ضد آمریکایی رئیس‌جمهور ترکیه و روابط اقتصادی عمیق دو کشور و الحاق ترکیه به پروژه "کمربند اقتصادی جاده ابریشم" کاملا باب طبع چین است. از طرف دیگر، به دلیل وضعیت در منطقه خودمختار سین‌کیانگ و نارضایتی مقامات ترکیه از فشار چین بر مسلمانان ساکن این منطقه؛ رسوایی‌های در روابط بین دو کشور وجود دارد. در همین راستا، در سال 2015 میتینگهای ضد چینی با درخواست دفاع از حقوق اویغورها برگزار شد.

هوشیاری و احتیاط پکن و مسکو ناشی از این واقعیت است که اردوغان یک بازیگر غیر قابل پیش‌بینی و طرفدار فعال رنسانس مذهبی هم در ترکیه و هم در خارج از آن می‌باشد‌. بنابراین، ایجاد تفرقه در جهان ترک که در آن برگزاری مذاکرات با هر یک از کشورها؛ آسان‌تر از اتحاد فرضی منطقه‌ای ترک زبان است، بیشتر باب طبع روسیه و چین می‌باشد. روسیه می‌ترسد که تقویت همکاری کشورهای ترک زبان با ترکیه تهدیدی برای اهداف ژئوپلیتیکش در فضای پساشوروی باشد. بنابراین، تعجبی ندارد که تصمیم قزاقستان مبنی بر گذار به الفبای لاتین واکنش منفی بسیاری از رسانه‌های روسیه و محافل کارشناسی را برانگیزد. علاوه بر این، در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان پیمان امنیت جمعی هم به دلیل روابط سیاسی نزدیک قزاقستان با آذربایجان، روابط متشنجی بین آستانه و ایروان  بوجود آمده است.

یکی از خطرات برای چشم‌اندازهای شورای همکاری کشورهای ترک زبان این است که کشورهایی با سطح بسیار بالای شخصی سازی سیاست خارجی عضو آن هستند. یعنی ممکن است عوامل ذهنی و علایق  شخصی روسای جمهور بر سیاست خارجه این کشورها تاثیر بگذارند. همانطور که اخیرا در روابط بین قزاقستان و قرقیزستان چنین وضعیتی بوجود آمد. 

اردوغان در سالهای اخیر با درخواست بستن مدارس ترکیه مرتبط با فعالیت فتح‌الله گولن در برخی کشورهای آسیای مرکزی، روابط متشنجی با آنها برقرار کرده است. در سال 2016 نه قزاقستان، بلکه قرقیزستان  که جزو لیست مظنونین ترکیه بود، اولین واکنش منفی را نسبت به چنین سبک رفتاری نشان داد. وزارت خارجه این کشور در جواب به اولتیماتوم "مولود چاووش اوغلو"، وزیر خارجه ترکیه به قرقیزستان مبنی بر عدم همکاری با طرفداران گولن اظهار داشت: «درست نیست که وزیر خارجه یک کشور با زبان اولتیماتوم و شانتاژ از یک کشور دیگر چیزی درخواست کند». وزیر خارجه ترکیه همچنین در سخنرانی خود اظهار داشت که طرفداران گولن وارد ساختارهای دولتی قرقیزستان شده و ممکن است کودتای دولتی در این کشور را برانگیزند.

 در نتیجه این درگیری دیپلماتیک، قرقیزستان به طور کلی برگزاری ششمین نشست شورای همکاری کشورهای ترک زبان را که باید در سال 2016 برگزار می‌شد را به تعویق انداخت. دو سال لازم بود تا این نشست در قرقیزستان برگزار شود. ترکیه باید درک کند که با دادن اولتیماتوم‌ به شرکای خود در شورای همکاری کشورهای ترک زبان، ممکن است از خود، تصویر یک برادر بزرگ‌تر جدید که سعی دارد شرایط خود را تحمیل کند؛ بسازد . بعید است که آستانه، بیشکک، تاشکند یا حتی باکو از چنین وضعیتی راضی باشند.