ایران شرقی
طی چند ماه اخیر وجود برخی نشانه ها، از جمله افزایش هزینه‌های حمل و نقل هوایی و ریلی (متوسط 25 درصد) افزایش قیمت گاز مایع، افزایش نرخ دلار و کاهش ارزش پول داخلی در کنار ادامه روند رو به رشد اقلام خوراکی، سطح بی سابقه تورمی در این کشور را نشان میدهد.
در این مقاله، موضوع افزایش قیمت‌ها و فرضیه سیستماتیک بودن مشکلات اقتصادی یکسال اخیر در کشور تاجیکستان به مورد بررسی گذاشته شده است.
تاجیکستان در مقابل چالش‌های مدرن
تاجیکستان طی سالهای گذشته بنابر دلایل متعددی به لحاظ اقتصادی در شرایطی سختی قرار گرفته است که نقطه ضعف‌های این کشور در سایر حوزه‌ها، شرایط آسیب پذیری را برای دوشنبه ایجاد کرده است. صادرات مواد خام و خروج نیروی کار، مدتهاست که جزو ویژگی‌های شناخته شده اقتصاد تاجیکستان به شمار می‌روند، اما مسائل خطرناک‌تری هم وجود دارند که به ندرت در مورد آنها صحبت می‌شود.
واقعیت این است که تولید و تجارت در جهان مدرن به روابط ساختاری فراتر از مرزهای کشور بستگی دارند. بدین ترتیب، قیمت کالاهای مهم و حیاتی؛ در بازارهای بین‌المللی تعیین شده و به شرایط داخلی کشورها بستگی ندارد. کشورهای ثروتمند از طریق افزایش قیمت کالاها، بازار تقاضا را هدایت می‌کنند. مواد خام برای تولید نمی‌تواند گران‌تر از محصولات آماده شده باشند، در غیر این صورت، تولید کنندگان سودی بدست نخواهند آورد. بر همین اساس، کشورهایی که مواد خام را صادر می‌کنند، همواره درآمد کمتری نسبت به کشورهای تولید کننده دارند و حتی افزایش قیمت مواد خام هم این تناسب را تغییر نخواهد داد.
چگونه می‌توان بهای واردات گران قیمت را پرداخت؟
زمانی که تاجیکستان عضو اتحاد جماهیر شوروی سابق بود، این مسئله از طریق اقتصاد توزیع شده (تقسیم شده) سیستم سوسیالیستی تسهیل یافت. اما تاجیکستان پس از رسیدن به استقلال، در تنگنای تعادل تجاری منفی گرفتار شد.
انتقال اقتصاد از فروش مواد خام به تولید محصولات با کیفیت بسیار دشوار است و برای رسیدن به این هدف امتیازات خاصی مورد نیاز است. یکی از این امتیازات ممکن است دسترسی به یک منبع خاص و پردازش آن در داخل کشور و عدم صدور آن به شکل خالص به خارج از کشور باشد. اما تصور چنین کالایی که فروش آن در جهان مدرن بتواند کل نیازهای اقتصاد را تامین کند؛ دشوار است. حتی صادرکنندگان منابع انرژی هم قادر به رقابت با غول‌های تولید نیستند.
استفاده از نیروی کار ارزان ممکن است این موقعیت را فراهم آورد. همانطور که چین این کار را در دوران رشد اقتصادی کشور انجام داد.
تاجیکستان بنا به دلایل زیر نتوانست به این هدف دست یابد:
- دوری از مسیرهای حمل و نقل جهانی؛
بی‌ثباتی سیاسی در سالهای اول استقلال؛
رقابت.
انضباط کاری و انتخاب پرسنل؛ پایه و اساس تولید محصولات بسیار توسعه یافته هستند. در همین راستا، کادرها را باید از قبل آماده کرد. زمانی که بخشی از فرآیند فنی به صورت خودکار انجام می‌شود، تخصص عالی کارمندان برای کار با تجهیزات پیچیده ضرورت دارد.
علاوه بر این، زنجیره‌های مدرن تولید؛ بین‌المللی بوده و حفظ نظم در آنها مستلزم مداخله شرکت‌های چند ملیتی است. اگرچه تولیدکنندگان تاجیکستان نمی‌توانند بخشی از این شرکت‌ها باشند، اما می‌توانند آنها را رهبری کنند.
شانس تاجیکستان برای رشد سریع و موثر اقتصاد
اگر وضعیت اقتصاد تاجیکستان را با سالهای دهه 90 و 2000 مقایسه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که وضعیت فعلی رو به بهبود است. تمام شهروندان این موضوع را می‌دانند. در تاجیکستان نسلی که جنگ را نمی‌شناسد و با گرایش به کشورهای موفق‌تر؛ بدنبال توسعه است در حال افزایش می‌باشد. این در حالیست که مطالبات جامعه هم روند رو به رشدی را نشان میدهد. اما با این وجود، در حال حاضر، باید به این فکر کرد که چه چیزی را می‌توان در تاجیکستان تغییر داد تا اقتصاد آن بهبود یافته و سطح زندگی و و رفاه مردم افزایش یابد؟
به گفته "اژدر کورت‌اف"، کارشناس برجسته انستیتو مطالعات استراتژیک روسیه؛ بستن درهای همکاری به روی کشورهای منطقه و جهان راه‌حل این مشکل نیست.
از نظر وی، تنها راه‌حل برای کشورهای کوچک، همگرایی است. چرا که آنها از ظرفیت علمی- فنی و مهندسی کافی برخوردار نیستند. این بدان معناست که برای ساخت و ساز، ایجاد زیرساخت‌های مدرن و تولید، بایستی خارجی‌های با تجربه را جذب کرد. حتی مهندسانی که در خارج از کشور تحصیل کرده‌اند هم نمی‌توانند کمکی بکنند؛ چرا که کارهای باکیفیت را تنها متخصصانی انجام می‌دهند که تجربه خوبی داشته و به صورت تیمی عمل می‌کنند.
این در حالیست که وجود برخی ساختارهای مهم منطقه‌ای همچون اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه کشورهای همسود، برای تاجیکستان دارای فرصت‌هایی در حوزه استفاده از تجارب دیگر کشورها بوده اما همچنان مشکلات قابل توجهی برسر راه توسعه اقتصادی این کشور پیش رو است.
به اعتقاد اژدر کورت‌اف، کشورهای کوچک بایستی با نزدیک‌ترین همسایگان خود روابط سازنده‌ای برقرار کنند در حالیکه تاجیکستان طی سالهای گذشته بعضا با انجام رفتارهایی، این قاعده کلی را برهم زده است. تلاش برای عضویت در سازمان تجارت جهانی از جمله اقداماتی است که مقامات دوشنبه آن را بدون توجیه خاصی انجام داده و خود را در ورطه سختی گرفتار کردند. این در حالیست که تاجیکستان می‌توانست بجای آن، با تقویت حضور خود در اتحادیه‌های منطقه‌ای، وضعیت بهتری از آنچه امروز در آن قرار دارد را کسب کند.
به اعتقاد کورت‌اف، باید پایبند روابط ایجاد شده بود، چرا که زبان مشترک و شباهت دیدگاه‌ها نسبت به صلح کمک زیادی به مشارکت بین‌المللی می‌کند. بنابراین، به جای تلاش برای برقراری روابط با کشورهایی که هزاران کیلومتر فاصله دارند، بهتر است بر همکاری با همسایگان متمرکز شد.
تاجیکستان علاوه بر همگرایی، به توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل؛ گرایش و امید دارد. اما حتی اگر تمام پروژه‌های ساخت و ساز جاده‌ها هم محقق شوند، این وضعیت؛ ناکامی‌ها و تلخی‌های چند ماه اخیر را تغییر نخواهد داد. البته شبکه حمل و نقل توسعه یافته می‌تواند فضای سرمایه‌گذاری را بهبود ببخشد، اما برای ظهور صنعت توسعه یافته، باید دیگر مشکلات را هم حل و فصل کرد.
محصولات تاجیکستان باید در وهله اول، امتیازات نسبی در رقابت داشته باشند. این در حالیست که همسایگان در حال توسعه شانس‌های به مراتب بیشتری برای ساخت چنین محصولاتی دارند.
برق یکی از پرقابلیت‌ترین منابع درآمد تاجیکستان است. در حال حاضر، دولت تاجیکستان تمام همت خود را به تکمیل نیروگاه "راغون" گذاشته است. ظرفیت این نیروگاه امکان تامین انرژی نیمی از کل نیازهای آسیای مرکزی را فراهم می‌آورد. اما حتی اگر این اتفاق بیفتد، تاجیکستان مشکل سطح پایین زندگی اتباع خود را حل و فصل نخواهد کرد. هرچند این دیدگاه در این جمهوری وجود دارد که پس از اتمام ساخت نیروگاه برق آبی "راغون"؛ عصر شکوفایی فرا می‌رسد.
گفتگوی داخلی به تاجیکستان کمک می‌کند
تاجیکستان شانس زیادی برای توسعه موثر ندارد، اگرچه اقدامات زیادی در این راستا انجام داده است. باید بهبود روابط با ازبکستان را جزو مهم‌ترین دستاوردهای سالهای اخیر در نظر گرفت. روسای جمهور دو کشور توانسته‌اند اختلافات را از بین برده و روابط سازنده‌ای برقرار کنند. در حال حاضر، افزایش معاملات تجاری بین دو کشور تا 500 میلیون دلار؛ در دستور کار قرار گرفته است و بسیاری به توسعه این روابط، امیدوارند.
این در حالیست که ازبکستان هم در ساخت نیروگاه‌های برق آبی در تاجیکستان مشارکت خواهد کرد و این یک امتیاز بزرگ برای دوشنبه محسوب می‌شود. میرضیایف خاطرنشان کرد: «ما در حال حاضر، آمادگی صحبت در مورد ساخت و ساز مشترک دو نیروگاه برق آبی با ظرفیت کلی 320 مگاوات در قلمروی تاجیکستان در رودخانه زرافشان را داریم». وی همچنین پیشنهاد همکاری در ساخت نیروگاه برق آبی "راغون" را مطرح کرد.
با این حال، دولت تاجیکستان بدنبال مسیرهای دیگری برای توسعه است (از جمله صدور محصولات کشاورزی به قزاقستان و روسیه). همچنین به گزارش کمیته ضد انحصار جمهوری تاجیکستان ، پالایشگاه نفت ساخته شده در منطقه "دنغره" در آینده نزدیک شروع به کار خواهد کرد. انتظار می‌رود که این پالایشگاه در مرحله ابتدایی 500 هزار تن نفت خام تولید کند و ظرفیت آن به تدریج به 1.2 میلیون تن نفت در سال برسد.
محققان بر این باورند که تا اجرای این وعده‌ها راه زیادی در پیش است. ساخت و ساز مرحله نخست این پالایشگاه (چین-تاجیکستان) یک سال و نیم پیش به پایان رسید، اما این پالایشگاه تا کنون راه‌اندازی نشده است. در تاجیکستان چاه‌های نفتی وجود ندارد و برای راه اندازی این کارخانه مقادیر قابل توجه مواد خام که مشکلات زیادی برای خرید و صدور آنها وجود دارد، لازم است.
لازم به ذکر است که هرگونه توسعه؛ مستلزم ایجاد شکل‌های جدید تعامل در جامعه است. چرا که حتی افزایش ناچیز رفاه؛ اولویتهای مصرفی شهروندان را تغییر داده و مطالبات جدیدی ظهور پیدا می‌کنند. اینگونه چشم‌اندازها اغلب مدیران را می‌ترسانند.
حال این سوال مطرح می‌شود که آیا می‌توان در صورت وجود مشکلات عینی؛ امری غیرممکن را از کشور انتظار داشت؟ در اینجا ممکن است بحث و بررسی جامع و باز واقعیت‌های تاجیکستان، یک راه حل باشد. در واقع باید حکومت و جامعه با هم به گفتگو بپردازند. شهروندان باید دلایل اقدامات دولت را درک کنند و در غیر این صورت، ممکن است اختلافات انباشته شده به بی‌ثباتی اوضاع منجر شوند.
در حال حاضر، تاجیکستان در مسیر برقراری این گفتگو قدم برداشته است. حکومت به شکوفایی کشور علاقه‌مند است، اما تا بحث و بررسی کامل و جامع راه زیادی در پیش است.