ایران شرقی

قزاقستان و کشورهای آسیای مرکزی اخیرا توجه زیاد رسانه‌ها را به خود جلب کرده‌اند. اغلب این سوال مطرح می‌شود که آیا رویدادهای اخیر در منطقه تلاشی در جهت دور شدن از روسیه و انتقال به سمت غرب یا چین است؟ در اینجا به طور مفصل به بررسی این وضعیت می‌پردازیم.
 
تعامل قزاقستان و تاجیکستان

روز 14 مارس «امامعلی رحمان»، رئیس‌جمهور تاجیکستان به آستانه سفر کرد. در طی این سفر اسناد دوجانبه زیر به امضا رسید: تفاهم‌نامه پذیرش مجدد شهروندان؛ تفاهم‌نامه بین دولت قزاقستان و دولت تاجیکستان در مورد نحوه اقامت شهروندان تاجیکستان در قلمروی قزاقستان و بالعکس؛ تفاهم‌نامه‌ در مورد همکاری در حوزه مهاجرت؛ برنامه همکاری بین وزارت امور خارجه قزاقستان و وزارت امور خارجه تاجیکستان برای سال‌های 2019-2018؛ یادداشت تفاهم مربوط به همکاری بین وزارت کار و رفاه اجتماعی قزاقستان و وزارت بهداشت و رفاه اجتماعی تاجیکستان در حوزه اجتماعی؛ یادداشت تفاهم در مورد همکاری بین وزارت کار و رفاه اجتماعی
قزاقستان و وزارت کار، مهاجرت و اشتغال تاجیکستان در حوزه کار و اشتغال. 
در جریان این مذاکرات مسائل آبی منطقه و وضعیت تاجیکستان هم مورد بحث و گفتگو قرار گرفتند.

در اواخر سال 2017 میزان معاملات تجاری بین قزاقستان و تاجیکستان به 776 میلیون دلار رسید که 31.5% بیشتر از سال 2016 است. براساس داده‌های آژانس آمار تاجیکستان، در حال حاضر، قزاقستان اولین مقام را در میان شرکای تجاری اصلی تاجیکستان از نظر میزان صادرات دارد. در اواخر سال 2017 میزان صادرات به 324.3 میلیون دلار رسید که 27.1% از کل صادرات تاجیکستان را تشکیل می‌دهد. میزان واردات از قزاقستان و تاجیکستان در سال 2017 به 514.6 میلیون دلار رسید که 18.5% از کل کالاهای وارداتی به بازار تاجیکستان را تشکیل می‌دهد.

همچنین از سال 2006 میزان کل کمک‌های بشردوستانه قزاقستان به تاجیکستان به بیش از 34.5 میلیون دلار رسیده است.تاجیکستان بنابر محاصره چندساله از جانب ازبکستان (به دلیل درگیری‌های مختلف) عمدتا با کشورهایی تعامل دارد که روابط خوبی با تاجیکستان داشته و محموله‌هایش را توقیف نمی‌کنند. در اینجا معلوم می‌شود که مناسب‌ترین شریک برای تاجیکستان قزاقستان است، چرا که خودش فضا را برای صادرات ایجاد می‌کند. با این حال، این فضا آنقدر قوی نیست که هر شرطی را به تاجیکستان تحمیل کند. علاوه بر این، قزاقستان به تاجیکستان کمک می‌کند و ظاهرا، یک میانجی غیر رسمی پیرامون مسائل استفاده از آب آمودریا بین ازبکستان و تاجیکستان به شمار می‌رود. 

همچنین باید درک کرد که ثبات در تاجیکستان از جمله برای تعامل با افغانستان ضروری است. اگر در تاجیکستان بحران اجتماعی و اقتصادی وجود داشته باشد، بعید نیست که گروهک‌های مسلح مختلف در تاجیکستان از این وضعیت سوءاستفاده کرده و فضای بی‌ثباتی به نزدیکی مرزهای قزاقستان هم منتقل شود.
 
نشست ماه مارس در آستانه

15 مارس قبل از جشن نوروز در ترکیه، روسای جمهور 4 کشور و رئیس مجلس ترکمنستان در آستانه گردهم آمدند. در این نشست وضعیت منطقه و راه‌های همکاری احتمالی مورد بحث و گفتگو قرار گرفت. در پایان این نشست، یک بیانیه مشترک صادر شد. مهم‌ترین نکته این بیانیه به شرح زیر است:
«اینکه ما در آستانه‌ی این جشن تمایل خود را نسبت به همکاری منطقه‌ای، حمایت متقابل، حل و فصل مشترک مسائل ضروری به منظور تامین امنیت، ثبات و توسعه پایدار کل منطقه بیان می‌کنیم کاملا نمادین است. همکاری تجاری- اقتصادی و سرمایه‌گذاری متقابل، توسعه زیرساخت ترانزیتی- حمل و نقل منطقه‌ای، بهره‌برداری منطقی از پتانسیل‌های آب- انرژی و غذایی، توسعه صنعت، استفاده از تکنولوژی‌ها و نوآوری‌های پیشرفته و پیشرفت اقتصاد دیجیتال به رشد پایدار رفاه ملل آسیای مرکزی کمک خواهند کرد».

در این نشست، تمایل به همکاری کشورها نشان داده شده و گستره آن مشخص شده است. باید به این نکته توجه داشت که در این نقل قول اشاره‌ای به همکاری در حوزه‌های انسان دوستانه، نظامی- سیاسی و رسانه‌ای نشده است. در اینجا تنها به مسائل اقتصادی و فنی اشاره شده است.

نتایج این نشست را می‌توان به عنوان پیامی به جهان بیرون ارزیابی کرد: در نتیجه این نشست تعامل در منطقه افزایش خواهد یافت و این به معنای کاهش نفوذ نیروهای خارجی در کشورهای منطقه خواهد بود. اما باید خاطرنشان کرد که اینگونه فرمت غیر رسمی نشست‌ها که با جشن سال نو (نوروز) در ترکیه مصادف شده است به منظور جلوگیری از تعهدات پیش از موعد و عدم تشویق انتظارات غیر واقعی انتخاب شده است.
 
کنفرانس تاشکند

27-26 مارس کنفرانس مربوط به افغانستان در تاشکند برگزار شد. در پایان کنفرانس بیانیه نهایی با موضوع اصلی‌ آغاز مذاکرات مستقیم با جنبش طالبان به تصویب رسید. در این بیانیه طالبان نه به عنوان افراط‌گرایان و تروریست‌ها، بلکه به عنوان یک نیروی سیاسی که باید در مورد آینده کشور با آن توافق کرد در نظر گرفته می‌شوند.
این اولین اقدام بین‌المللی بزرگ است که شوکت میرضیایف به عنوان رئیس‌جمهور انجام داده است. رسیدن به یک نظر واحد در این کنفرانس، موفقیت بزرگ ازبکستان به شمار می‌رود. ازبکستان در میان کشورهای منطقه، مذاکره کننده و بازیگر اصلی در مورد افغانستان است.

در عین حال، باید درک کرد که حکومت فعلی افغانستان در حال حاضر، بدون حمایت ائتلاف بین‌المللی و به طور دقیق‌تر آمریکا، قادر به حفظ مواضع خود نخواهد بود و جنگ داخلی دوباره شروع خواهد شد.
از نظر کشورهای آسیای مرکزی، واکنش روسیه به ترانزیت محموله‌های آمریکایی از طریق قزاقستان و ازبکستان عجیب به نظر می‌رسد. اگر امریکا در افغانستان نجنگد و ثبات این کشور را حفظ نکند، چه کسی این کار را انجام خواهد داد؟ آمریکایی‌ها همچنین رهبران «جنبش اسلامی ازبکستان» که قصد حمله از افغانستان به آسیای مرکزی را داشتند نابود کردند. هیچ کس نمی‌خواهد در جنگ (قشون‌کشی) افغانستان مداخله کند.
 
ازبکستان – پیش‌برنده فعلی سیاست در منطقه

ازبکستان در کل سال 2017 ستاره و خبرساز اصلی منطقه بود. اصلاحات متعدد در این کشور بلافاصله پس از رسیدن شوکت میرضیایف به پست ریاست‌جمهوری آغاز شدند. اصلاحات اصلی میرضیایف شامل آزاد‌سازی اقتصاد، بهبود روابط با جهان و افزایش حقوق و آزادی‌های شهروندان است. این نه تنها ابتکار شخصی میرضیایف است، بلکه یک ضرورت عینی برای توسعه کشور به شمار می‌رود.

این اصلاحات در واقع در سال 2012 توسط اسلام کریم‌اف آغاز شدند، اما بسیار آهسته پیش می‌رفتند و به دلیل بسته بودن فضای کشور قابل توجه و مشهود نبودند. اما در حال حاضر، مشکلات اصلی امنیتی برای ازبکستان برطرف شده‌ و شوکت میرضیایف توانسته بدون هیچ مشکل بزرگی به آزاد‌سازی اقتصاد بپردازد.
البته باید درک کرد که این آزادسازی نه تنها به تجارت خارجی و تبادل ارز، بلکه به قیمت برخی کالاها، تعرفه‌های آب، گاز و برق و غیره مربوط می‌شود. هنوز دو مشکل اصلی ازبکستان – یعنی کمبود انرژی (کشور با کمبود زغال سنگ، گاز و برق مواجه است) و ضرورت سرمایه‌گذاری‌های عظیم به منظور مدیریت اقتصاد آب بر اساس استانداردهای جهانی – حل و فصل نشده‌اند. مشکل اول، صنعت و گردشگری و مشکل دوم، حوزه کشاورزی را مختل  و متوقف می‌کند. بنابراین باید اعتراف کرد که همه چیز در ازبکستان نویدبخش نیست.
 
چرا کشورهای منطقه در حال حاضر، به بهبود روابط با یکدیگر نیاز دارند؟

روسای جمهور کشورهای منطقه به مدت 10 سال نشست‌های مشترک نداشته‌اند، در حال حاضر چه چیز تغییر کرده است؟

1. اولین بار در دوران پساشوروی است که مراکز خارجی قدرت به منطقه نیازی ندارند و منطقه به وضعیت حاشیه سیاست جهانی  بازگشته است. این وضعیت برای منطقه مطلوب‌تر است.
   روسیه به تقابل با آمریکا و اتحادیه اروپا، عملیات نظامی در سوریه، حمایت از چین و جمهوری خلق لوهانسک مشغول بوده و در حال حاضر، به مسائل منطقه علاقه‌ای ندارد.
   چین در حال حاضر، بیشتر به تقویت قدرت حزب کمونیست و شی جین پینگ مشغول است تا طرح کمربند و جاده. چینی‌ها فقط همکاری را پیشنهاد می‌دهند، اگر موفقیتی حاصل شود آن را با خوشحالی به این طرح نسبت می‌دهند تا موفقیتش را نشان دهند. اما در واقع، آنها هیچ برنامه دقیقی در دست ندارند.
   
   اتحادیه اروپا در حال حاضر به اشتباهات استراتژی قبلی پی برده و در حال طراحی استراتژی جدید تعامل با منطقه است. با توجه به ماهیت تعامل در اتحادیه اروپا، می‌توان پیش‌بینی کرد که این استراتژی موضوع واقع گرایانه‌ای را ارائه نمی‌کند و همه چیز به روابط دوجانبه محدود است.
   آمریکا تنها در راستای حفظ نیروهای خود در افغانستان و برنامه‌های احتمالی انتقال محموله‌ها به منطقه علاقمند است. اما با کاهش علاقه آمریکا به ماموریت‌های خارجی اهمیت منطقه هم کاهش یافته است. فرمت "1+5" که روسیه از آن واهمه دارد هم در واقعیت اجرا نخواهد شد و هنوز پیشنهاد واقعی از جانب آمریکا مطرح نشده است.
   
   کشورهای منطقه در حال حاضر، از تبدیل شدن به میدان عملیات استراتژیک علیه روسیه و چین واهمه داشته و خواستار چنین سرنوشتی نیستند. زیرا این امر آنها را به میدان جنگ با تمام عواقب منفی تبدیل خواهد کرد.
   
   در جهان همچنان تضعیف جهانی شدن و ظهور بلوک‌های مختلف منطقه‌ای که به جنگ‌های تجاری فعال پرداخته و یکدیگر را تحریم می‌کنند روی می‌دهد. به همین دلیل بازار نزدیک‌ترین همسایگان جذاب‌تر می‌شود.
   
   امیدهای اصلی به معجره نفت و گاز در گذشته باقی مانده است، بنابراین حوزه حمل و نقل بسیار جذاب به نظر می‌رسد و توسعه آن بدون روابط خوب با همسایگان امکان پذیر نیست.