ایران شرقی/
ترکمنستان علی‌رغم داشتن ششمین جایگاه جهان از نظر ذخایر گاز طبیعی و داشتن 5 مسیر پرقابلیت صدور گاز، در حال حاضر، تنها از مسیر چینی استفاده کرده و سالانه حدود 30 میلیارد متر مکعب گاز به چین صادر می‌کند.
همچنین در حال حاضر، ترکمنستان علی‌رغم تحولات شدید خارجی هنوز هم یک کشور بی‌طرف و نیمه بسته باقی مانده است. مقامات این کشور توانسته‌اند علی‌رغم حفظ توازن منافع بازیگران خارجی، وارد اتحادیه‌های همگرایانه نیز نشوند.
دولت ترکمنستان ثبات داخلی و ثبات نسبی اقتصادی خود را حفظ کرده است. با این حال، عوامل جدیدی از قبیل ناپایداری قیمت انرژی، افزایش وابستگی به چین، مشکلات موجود در جستجوی راه‌های الترناتیو صدور گاز، کاهش سرعت رشد اقتصادی و ایجاد تنش اجتماعی خطراتی را برای مقامات ترکمنستان ایجاد کرده و اصلاح قابل توجه سیاست اقتصادی و سیاست خارجی را ضروری ساخته است.
چشم‌اندازهای خیالی
ترکمنستان در تمام سال‌های پس از فروپاشی شوروی یک جزیره جدا باقی مانده است. درآمدهای بالای حاصل از صادرات هیدروکربن باعث شده که مقامات شرایط مساعدی را برای مردم ایجاد کنند. بدین ترتیب، این کشور با جمعیت حدود 5.6 میلیون نفری، تولید ناخالص داخلی بیش از 40 میلیارد دلار دارد.
تا سال گذشته شهروندان دارای مزایای اجتماعی بودند. با شروع کاهش شدید قیمت هیدروکربنها، مقامات کشور شروع به لغو تمام امتیازات کردند. رشد تولید ناخالص داخلی که در سال 2014 به 10.3% رسیده بود، در سال 2017 تا 6.5% کاهش یافت که نتیجه کاهش قیمت نفت و گاز و همچنین رکود اقتصادی بود. (1)
به همین دلیل جستجو و اجرای پروژه‌های جدید صدور گاز باعث پایداری رژیم فعلی در کشور شده است.
در حال حاضر، در ترکمنستان چندین جهت‌گیری به عنوان گزینه در نظر گرفته می‌شود. اما تمام این گزینه‌ها یا خیالی هستند، یا در دراز مدت، قابل اجرا هستند. در این مرحله، مقامات ترکمنستان مسیرهای صادراتی زیر را هم مد نظر دارند:
تاپی، خط لوله گاز ترانس کاسپین، خطوط مسدود شده روسیه و ایران.
پروژه تاپی برخلاف شک و تردید چند ساله کارشناسان دارای پیشرفت بوده است. ساخت و ساز بخش ترکمنستان این پروژه به پایان رسید و در ماه فوریه امسال مقامات از راه‌اندازی و ساخت و ساز بخشی از این خط لوله
گاز در افغانستان خبر دادند (طرفین قصد دارند ساخت و ساز این بخش را در اواخر سال 2019 به پایان برسانند).
عشق‌آباد در تلاش برای تنوع بخشی به جغرافیای صادرات خود، مدتهاست که بدنبال فرصتی برای راه‌اندازی تاپی است. دیگر شرکت‌کنندگان این پروژه در تمام سطوح ممکن علاقه خود را به این پروژه نشان داده‌اند. با این حال، فرآیند ساخت و ساز مستقیم و به طور دقیق‌تر، تامین مالی آن متوقف شده و نامعلوم است.
بر اساس ارزیابی‌های اخیر، عشق‌آباد باید حدود 8 میلیارد دلار برای ساخت و ساز لوله‌ها جذب کند. هدف «بردی محمداف» از سفر به کویت و امارات متحده عربی در اواسط مارس امسال هم جذب همین میزان بودجه بود. بدین ترتیب، هیئت نمایندگان ترکمنستان مجموعه‌ای از اسناد را به ویژه در بخش انرژی، با شرکای خود امضا کردند. با این حال، طرفین بیانیه‌های خاصی در مورد ورود کویت یا امارات متحده عربی به فرآیند تامین بودجه تاپی صادر نکردند. دولت ترکمنستان در بیانیه رسمی خود تنها به چشم‌انداز حضور قدرت‌های منطقه‌ای مذکور در ساخت و ساز تاپی اشاره کرد.(3)
در عین حال، باید تاکید کرد که جستجوی بودجه تنها مانع برای اجرای تاپی نیست. اگرچه نمایندگان جنبش طالبان از علاقه خود به تاپی و آمادگی برای تامین امنیت خط لوله گاز خبر دادند[4]، اما باز هم مسئله تامین امنیت که در میان مدت راه حلی ندارد، همچنان مسئله کلیدی به شمار می‌رود. در هر صورت باید درک کرد که مواضع طالبان هنوز قطعی نیست. علاوه بر این، از قرائن چنین برمی‌آید که وضعیت نظامی- سیاسی در افغانستان وارد دور جدیدی از وخامت شده است. انتقال تدریجی مرکز مبارزه با تروریسم از سوریه به افغانستان گواه این امر است[5].
موضع بازیگران منطقه‌ای در رابطه با تاپی نیز به همان اندازه مهم است.
روسیه از اجرای تاپی استقبال نمی‌کند. به گفته کارشناسان، پوتین در زمان سفرش به عشق‌آباد که برای اولین بار پس از 5 سال صورت گرفت، پشت درهای بسته این مسئله را مطرح نمود. مسکو هنوز از مقامات ترکمنستان که چین را شاخه اصلی صادراتی خود قرار داده و در برنامه‌های مسکو اخلال ایجاد کرده‌اند ناراحت است. افتتاح مسیر چینی صادرات گاز ترکمنستان به موارد زیر منجر شد:
- توقف کامل تحویل گاز ترکمنستان از طریق روسیه به اروپا
کاهش قیمت گاز در مذاکرات روسیه- چین.
موضع چین نسبت به تاپی از یک حقیقت نشات می‌گیرد – پکن قصد دارد میزان واردات گاز از طریق خط لوله گاز "آسیای مرکزی- چین" را افزایش دهد و بدین منظور، شاخه چهارم را برقرار می‌کند.
علی‌رغم راه‌اندازی ساخت و ساز خط لوله گاز در قلمروی دو کشور از 4 کشور، شک و تردید نسبت به پروژه کاهش نیافته و مسائل بهره‌برداری بیشتر و حفاظت از خط لوله در قلمروی افغانستان و پاکستان، مسائلی هستند که هنوز باقی مانده‌اند.
پروژه‌های الترناتیو صدور گاز
پروژه خط لوله گاز ترانس کاسپین که برای باز کردن بازارهای جدید به عشق‌آباد طراحی شده است همچنان یک پروژه خیالی باقی مانده است. در نیمه دوم سال 2017 رئیس‌جمهور ترکمنستان سفرهایی به کشورهای همسایه انجام داد. تحویل انرژی موضوع اصلی مذاکرات در این سفرها بود. براساس نتایج سفر به آذربایجان در اوت سال 2017، باکو و عشق‌آباد طرح از سرگیری فعالیت پیرامون پروژه خط لوله گاز ترانس کاسپین را مطرح کردند.
در این پروژه هر یک از طرفین منافع خود را دارند. آذربایجان در پرتوی راه‌اندازی "کریدور گاز جنوبی" به ذخایر گاز مورد نیاز دسترسی می یابد . باکو قصد دارد حجم گاز قابل انتقال از خط لوله گاز "کریدور گاز جنوبی" (تاناپ و تاپ) را تا سال 2023 به 23 میلیارد متر مکعب در سال برساند. با این حال، ممکن است منبع میدان گازی "شاه دنیز" برای تحویل مداوم و بلند مدت سوخت به اتحادیه اروپا کافی نباشد.
پیوستن به "کریدور گاز جنوبی" به دلیل وابستگی کامل به صادرات به چین مهم‌ترین هدف ترکمنستان است. لاینحل بودن وضعیت حقوقی دریای خزر مانع اصلی در این امر به شمار می‌رود. این شرایط ممکن است عشق‌آباد را به سمت تغییر مواضع خود در دریای خزر و تعیین موقعیت آن سوق دهد. این سومین سال متوالی است که نشست سران کشورهای حاشیه دریای خزر به تعویق می‌افتد. اما از نظر کارشناسان، دلایلی مبنی بر برگزاری این نشست در سال جاری وجود دارد.
ایران تا همین اواخر مسیر مهم صدور گاز ترکمنستان بود و درگیری بین دو کشور وجود نداشت.
اما همانطور که می‌دانید بدهی ایران در ازای گاز ترکمنستان در زمستان سال 2008-2007، زمانی که ایران به دلیل سرما مجبور شد میزان واردات گاز ترکمنستان را افزایش دهد شکل گرفت. عشق‌آباد از موقعیت سوءاستفاده کرد و قیمت‌ها را از 40 دلار در ازای 1000 کیلومتر مربع گاز تا 360 دلار افزایش داد. بدین ترتیب، به گفته طرف ترکمنی، ایران حدود 2 میلیارد دلار مقروض بود. [6] تهران پیشنهاد داد میزان اضافی دریافت شده گاز را با قیمت سابق حساب کنند، اما عشق‌آباد امتناع ورزید و در ژانویه سال 2017 تحویل گاز به ایران را متوقف نمود.
تلاش‌های متعدد طرفین برای حل و فصل این مسئله نتایج قابل ملاحظه‌ای نداشت. در زمان سفر حسن روحانی به عشق‌آباد در ماه مارس طرفین یک بار دیگر این موضوع را مطرح کردند. با این حال، از قرائن چنین بر میآید که آنها هنوز به راه‌حلی نرسیده‌اند. در نتیجه، ترکمنستان از یکی از مسیرهای مهم صدور گاز خود محروم شد. خط لوله گاز "دوستی" و دومین خط لوله گاز "دولت‌آباد- سرخس- خانگیران" که در سال 2010 راه‌اندازی شد، امکان صدور حدود 9 میلیارد متر مکعب گاز به ایران را فراهم می‌آورد. در حال حاضر، این مسیر مسدود شده و چشم‌اندازی برای از سرگیری فعالیت در آینده نزدیک ندارد.
تحویل گاز از طریق خط لوله گاز آسیای مرکزی- مرکز (مسیر روسیه) در ژانویه سال 2016 متوقف شده و پس از آن هنوز از سر گرفته نشده است.
از آنچه در بالا گفته شد می‌توان نتیجه‌گیری کرد که ترکمنستان در حال حاضر، به مسیر الترناتیوی برای صادرات مواد خام استراتژیک نیاز دارد تا وابستگی یک جانبه خود را به پکن کاهش دهد.در این راستا، پروژه تاپی یکی از پرقابلیت‌ترین و امیدبخش‌ترین پروژه‌ها بود. ارزیابی عشق‌آباد هم این گونه به نظر می‌رسید.
مقامات ترکمنستان بدون موفقیت خاصی؛ سعی دارند وابستگی خود را به خرید گاز تنها توسط چین؛ کاهش دهند. این وابستگی به شدت رو به افزایش بوده و به نقطه بحرانی تبدیل شده است. مقامات ترکمنستان اقداماتی را در جهت تنوع سازی خریداران گاز خود انجام می‌دهند که فعلا نتایج لازم را نداشته است.
وابستگی عشق‌آباد به پکن افزایش خواهد یافت. برخلاف تاپی، چهارمین شاخه خط لوله گاز به چین به سرعت در حال ساخت است. راه‌اندازی آن که برای سال 2020 برنامه‌ریزی شده است میزان تحویل سالیانه گاز ترکمنستان به چین را افزایش می‌دهد. ظرفیت شاخه چهارم 25 میلیارد متر مکعب خواهد بود.
در عین حال، باید تاکید کرد که دولت ترکمنستان با تمام بی‌طرفی خود نتوانست در طرح چینی "کمربند و جاده" شرکت نکند. عشق‌آباد در سال‌های اخیر به وضوح مدعی جریانات گازی از چین شده است. در سپتامبر سال گذشته، طرفین تفاهم‌نامه عشق‌آباد را که شامل ساخت و ساز کریدور حمل و نقل بین پکن و لندن می‌شود ، امضا کردند.
طرف ترکمنی به طور همزمان همگرایی مجموعه حمل و نقل خود با سیستم‌های بین‌المللی را تسریع کرده و در حال تبدیل شدن به عضو تفاهم‌نامه‌های بین‌المللی ساده‌سازی نقل و انتقالات در چارچوب راه‌آهن بزرگ ترانس آسیاست.
عشق‌آباد به احتمال زیاد در مسئله جذب محموله‌های چینی در صدد برقراری روابط ریلی با چین (ضمن دور زدن قزاقستان) است. در این راستا، مسئله راه‌اندازی مسیر الترناتیو قزاقستان تحت عنوان راه‌آهن "چین- قرقیزستان- ازبکستان" با اتصال ترکمنستان به آن به مسئله‌ای ضروری تبدیل شده است.
سال 2018 ؛ سال "ترکمنستان- قلب جاده ابریشم بزرگ" اعلام شده است که همچنین تمایل عشق‌آباد برای الحاق به پروژه چین را نشان می‌دهد[7].
این در حالیست که تغییر جو منطقه‌ای در آسیای مرکزی نمی‌تواند توسط مقامات ترکمنستان نادیده گرفته شود. عشق‌آباد از گرم شدن قابل توجه روابط بین جمهوری‌ها ی منطقه استفاده کرده و تصمیم گرفته برای حل و فصل مشکلات خود روابط نزدیک‌تری با همسایگان برقرار کند.
اولا، دولت ترکمنستان امکان انجام تلاش‌های مشترک برای مقابله با گسترش بیشتر سرمایه چین و نفوذ سیاسی در منطقه را غیرممکن نمی‌داند.
ثانیا، در راستای عملی شدن پروژه راه‌آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان فرصتی برای پیوستن به آن به وجود میآید. هم پکن و هم تاشکند به وضوح اعتراف می‌کنند که تمایل دارند مسیر راه‌آهن را تا ترکمنستان ادامه داده و از طریق آن به خزر و از طریق ایران به خلیج فارس راه یابند.
ثالثا، اگر گفت و گوها در مورد از سرگیری سیستم متحد انرژی آسیای مرکزی وارد مرحله عملی شوند، عشق‌آباد قطعا نمی‌خواهد عقب بماند. در حال حاضر، تمام کشورهای منطقه به وضوح اعتراف می‌کنند که اقدامات صورت گرفته در سال‌های گذشته پیرامون حل و فصل مشکلات آب-انرژی نتایج قابل ملاحظه‌ای نداشته است. اگر توافقی با همسایگان صورت نگیرد، بحران آب در وهله اول در قزاقستان و ازبکستان اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین، مسئله راه‌اندازی گفت و گوی کامل در مورد از سر گیری سیستم متحد انرژی آسیای مرکزی به مسئله‌ای ضروری تبدیل شده است.
در این مرحله، علاوه بر تاجیکستان و قرقیزستان که از کمبود انرژی در فصل زمستان رنج می‌برند، ازبکستان و ترکمنستان هم از طرح از سرگیری سیستم متحد انرژی آسیای مرکزی حمایت خواهند کرد. عشق‌آباد به دلیل وابستگی یک جانبه به چین اخیرا به همگرایی عمیق‌تر با همسایگان آسیای مرکزی علاقمند شده است.
علاوه بر این، ترکمنستان به پروژه‌های حوزه حمل و نقل هم علاقمند است. عشق‌آباد با افتتاح راه‌آهن چین-قزاقستان-ترکمنستان-ایران در سال 2015 به کوتاه‌ترین مسیر تحویل محموله‌ها از چین به کشورهای خلیج فارس تبدیل شده است. ترکمنستان سود قابل توجهی از ترانزیت از طریق این مسیر دریافت می‌کند.
علاوه بر پروژه راه‌آهن، افزایش ظرفیت عبور جاده‌ها از طریق قلمروی ترکمنستان به سمت قزاقستان هم قابلیتی امید بخش به نظر می‌رسد. در این راستا، پروژه گسترش کریدور حمل و نقل "اروپای غربی-غرب چین" به سمت کشورهای خلیج فارس در دستور کار قرار دارد. بدین منظور راه‌اندازی جاده‌های بیشتری بین قزاقستان و ترکمنستان در برنامه قرار گرفته است. لازم به ذکر است که در حال حاضر، در مرز قزاقستان- قرقیزستان تنها ایست بازرسی خودرو "تمیر- بابا" فعالیت دارد.
مطالب فوق‌الذکر بدان معنا نیست که عشق‌آباد سیاست خارجی خود را به شدت تغییر داده و روابط نزدیکی با همسایگانش برقرار کرده است. در جریان برگزاری نشست‌های رهبران کشورهای آسیای مرکزی در آستانه مشخص شد که باز بودن سیاست خارجی ترکمنستان انگیزه‌ها و محدودیت‌های واضحی دارد. رهبران 4 کشور آسیای مرکزی در آستانه گرد آمده و آینده منطقه واحد آسیای مرکزی را مورد بحث و گفتمان قرار می‌دادند. اما رئیس‌جمهور ترکمنستان ترجیح می‌داد از کشورهای مهمی مانند کویت و امارات متحده عربی دیدن کند. چرا که چشم‌اندازهای همکاری منطقه‌ای در آسیای مرکزی برای ترکمنستان خیلی جالب نبودند.
نتایج
بی‌طرفی به رژیم ترکمنستان این امکان را می‌دهد زنده بماند. اما در عین حال، به شدت مانع توسعه آینده آن می‌شود.
بدین ترتیب، ترکمنستان علی‌رغم داشتن ششمین جایگاه در جهان از نظر ذخایر گاز طبیعی و داشتن 5 مسیر پرقابلیت صادرات گاز در حال حاضر، تنها از مسیر چینی استفاده کرده و سالانه حدود 30 میلیارد متر معکب گاز به چین صادر می‌کند. این یک واقعیت عینی است. در شرایطی که اجرای تاپی و خط لوله گاز ترانس کاسپین – یک چشم‌انداز بلند مدت بوده و مسیرهای صادراتی به ایران و روسیه مسدود شده‌اند – چین تنها چشم‌انداز است. چین هم با کاهش قابل توجه قیمت مواد خام و افزایش حضور خود در دیگر بخش‌های اقتصاد ترکمنستان به طرز ماهرانه‌ای از این فرصت استفاده می‌کند.
چنین وضعیتی طبیعتا نمی‌تواند باب طبع عشق‌آباد باشد. از این رو بعید نیست که سیاست انزوطلبی اجرا شده توسط مقامات فعلی ترکمنستان به تدریج کاهش یابد.
در صورت بسته بودن و محدودیت و همچنین عدم موفقیت پروژه‌های متعدد اقتصادی خارجی، وجود جایگزین برای باز بودن کشور کمتر است. سیاست خارجی بازتر امکان بهبود فضای اقتصادی در کشور و یافتن محرک‌های جدید رشد را فراهم می‌آورد. ازبکستان با فضای باز شده کنونی را که به طرز ماهرانه‌ای با واقعیت‌های جدید توسعه منطقه‌ای سازگار شده است ، می‌توان یک نمونه موفق در این امر نامید.
منابع:
[1] https://www.imf.org/ru/News/Articles/2017/06/16/pr17226-imf-executive-board-concludes-2017-article-iv-consultation-with-turkmenistan
[2] کشورهای شرکت کننده پروژه تاپی به آغاز ساخت و ساز بخش افغانی خط لوله گاز اشاره کردند - 23.02.2018. http://afghanistan.ru/doc/118857.html
[3] قربان‌قلی بردیمحمداف نتایج سفرهای صورت گرفته به کویت و امارات متحده عربی را بسیار عالی ارزیابی کرد.
http://www.oilgas.gov.tm/blog/1770/gurbanguly-berdymuhamedov-vysoko-ocenil-itogi-zavershivshihsya-vizitov-v-kuveit-i-oae
[4] طالبان تصمیم گرفتند از جنگ امتناع ورزند.
https://lenta.ru/news/2018/03/05/make_money_not_war/
[5] Making Sense of Trump at War: Ramping Up in Afghanistan, Scaling Back in Syria https://www.worldpoliticsreview.com/articles/24485/making-sense-of-trump-at-war-ramping-up-in-afghanistan-scaling-back-in-syria
[6] بردیمحمداف با روحانی دیدار کرد، اما این دیدار بر بدهی ایران تاثیری نداشت. 20.03.2018
https://eadaily.com/ru/news/2018/03/20/berdymuhamedov-vstretilsya-s-rouhani-no-na-dolg-irana-eto-ne-povliyalo
[7] در ترکمنستان سال 2018 سال "ترکمنستان-قلب جاده ابریشم" اعلام شد.