ایران شرقی/

سال 2017 که بنابر اعتقادی، در میان کشورهای آسیای مرکزی سال خروس نیز بود و به باورهایی بایستی درگیری و نزاع در آن افزایش می یافت، با توسعه همکاری این کشورها، سرانجام نسبتا قابل قبولی داشت. همچنین در این این سال، به دلیل نادیده گرفته شدن منطقه توسط تروریست‌ها، تقریبا سالی آرام پشت سر گذاشته شد، اما ممکن است در سال 2018 اینگونه نباشد چرا که در قلمروی افغانستان همانند سابق گروهک‌هایی که در سال‌های قبل بارها سعی داشتند به آسیای مرکزی و بویژه ازبکستان نفوذ کنند حضور دارند و این بار با برنامه ریزی منسجم تری وارد میدان جنگ شده‌اند.

 لازم به یادآوری است که ازبکستان مدتهاست که عضو سازمان پیمان امنیت جمعی نیست. ترکمنستان هم در این سازمان حضور ندارد، اما دیگر کشورهای آسیای مرکزی در این سازمان فعال بوده و همین موضوع عامل تعیین کننده ثبات نسبی آنان است. در حال حاضر، پاسخ به این سوال که آیا منطقه می‌تواند با تهدیدها مقابله کند، دشوار است چرا که همه چیز به کیفیت همکاری کشورهای آسیای مرکزی با یکدیگر، ثبات سیاست داخلی آنها و میزان کفایت سیاست خارجی و روابط با روسیه بستگی خواهد داشت. 

سال گذشته شوکت میرضیایف به عنوان رئیس‌جمهور ازبکستان انتخاب شد و تغییرات جدی را در این جمهوری آغاز نمود. اعتقاد بر این بود که بعید است وی از ادامه سیاست اسلام کریم‌اف امتناع ورزد، اما وضعیت امروز ازبکستان چیز دیگری را نشان می‌دهد. البته تاشکند همانند سابق علاقه‌ای به مداخله جهان خارج در امور داخلی خود ندارد. مردم یک سری آزادی‌های دموکراتیک بدست آورده‌اند همچنان که میرضیایف در حفظ صلح منطقه‌ای نقش اصلی را ایفاده کرده و بر بهبود روابط بویژه با قرقیزستان و تاجیکستان تاکید دارد. وی موفق شد درگیری طولانی مربوط به مخزن آب کاسانسای ساخته شده در ازبکستان شوروی را از بین برده و درگیری مرزی را نسبتا حل و فصل کند. انتظار می‌رود که در جریان سفر شوکت میرضیایف به دوشنبه روابط بین تاجیکستان و ازبکستان صلح‌آمیز شود. رئیس‌جمهور ازبکستان علی‌رغم داشتن خوش‌بینی، اعتراف می‌کند که برای برقراری روابط دوستانه و سازنده زمان لازم است، چرا که آب کردن یخ بیست ساله دشوار است.  

میرضیایف در سال گذشته بیش از 20 سفر در سطح عالی انجام داد، با رهبران بیش از 60 کشور دیدار کرد و حدود 200 قرارداد بین‌المللی به ارزش 60 میلیارد دلار (15 میلیارد دلار با روسیه) منعقد نمود. وی در حوزه توسعه روابط دوجانبه (از جمله دفاعی-صنعتی) و مبارزه مشترک با تروریسم با روسیه نیز به توافق رسید.
رئیس‌جمهور ازبکستان در عرض یک سال سه بار به ترکمنستان، 2 بار به قرقیزستان و یک بار به روسیه و قزاقستان سفر کرد. می‌توان گفت که هیچ کدام از دیدارهای رهبران کشورهای آسیای مرکزی بیهوده نبوده و تفاهم‌نامه‌های مهم اقتصادی، حمل و نقل و غیره منعقد شده‌اند. میرضیایف موفق شد با رهبر افغانستان هم توافق کند: پس از دیدار روسای جمهور دو کشور در تاشکند 20 تفاهم‌نامه در حوزه امنیت و 40 قرارداد کاری به امضا رسید. رئیس‌جمهور ازبکستان ، چین، کره جنوبی و آمریکا را هم از قلم نینداخت.

میرضیایف توجه کسب و کار خارجی را با لیبرال‌سازی بازار ارز؛ کار بر روی حذف روادید با ژاپن، کره جنوبی و سنگاپور و ساده‌سازی رژیم ویزا برای شهروندان 25 کشور جهان جلب کرد. برای تعامل بیشتر دولت با مردم عادی و واکنش سریع به مشکلات آنها، مراکز پذیرش مردمی نیر افتتاح شده‌اند. سامانه پذیرش مجازی رئیس‌جمهور ازبکستان هم آغاز به کار کرده و آژانس خدمات دولتی هم در حال تشکیل است. دولت هم از لحاظ ساختاری و هم از لحاظ کادر به شدت در حال تغییر بوده و مبارزه علیه فساد افزایش یافته است.  رسانه‌ها آزادتر شده‌اند و فضای انتقاد و گفتگو در این کشور بازتر بنظر می‌رسد.

با اینکه همسایگان، شوکت میرضیایف را "بهترین مرد سال" می‌نامند، اما چنین حسن نظری ابدی نیست. این حسن نظر به محض اینکه ازبکستان مدعی رهبری منطقه شود به پایان خواهد رسید. در این صورت، رقابت و فتنه‌انگیزی آغاز خواهد شد که به دلیل عامل افغانستان (مرز تروریسم) که در سردرگمی بین همسایگان می‌تواند به یک تهدید واقعی برای امنیت کل آسیای مرکزی تبدیل شود، خطرناک است. در اینصورت چه کسی می‌تواند به منطقه کمک کند؟ روسیه یا چین؟

سال گذشته ادب سیاسی و آبرومندی الماس‌بیک آتامبایف که دولت قزاقستان را به مداخله در کمپین انتخاباتی قرقیزستان متهم کرده بود مورد شک و تردید جدی قرار گرفت. در انتخابات ریاست جمهوری قرقیزستان سارونبای ژئنبیک‌اف و نه اموربیک بابان‌اف (که مورد حمایت نظربایف بود) پیروز شد. به گفته اتامبایف، رهبر قزاقستان برای انتقام گیری مرز قرقیزستان را به بهانه مبارزه با قاچاق کالاهای چینی بست. چنین واکنشی در واقع اتحادیه گمرکی را به سمت بحران سوق داد. 

خوشبختانه، رئیس ‌جمهور جدید قرقیزستان آغاز از سرگیری روابط با قزاقستان را پیشنهاد داد و نظربایف هم موافقت کرد. هر دو طرف به ویژه، قرقیزستان که اقتصاد ضعیفی دارند از این اقدام بهره‌مند شدند. یکی از مهم‌ترین رویدادهای قزاقستان در سال گذشته انتخابات پارلمانی بود که یک بار دیگر استحکام و قدرت مواضع حزب "نورآتان" را تایید و ثابت کرد (حزب نورآتان 80درصد آراء را بدست آورد).

در ترکمنستان هم بنا به اراده رای دهندگان "قربانقلی بردی محمداف" پست خود را حفظ نمود و برای سومین بار با بدست آوردن 98% آراء انتخاب شد. ترکمنستان همچنین سال گذشته با  ایران دچار اختلاف شد و عرضه گاز طبیعی به آن را متوقف نمود. این نزاع هنوز حل و فصل نشده است. به طور همزمان در جمهوری مبارزه با فساد صورت می‌گیرد و بدین منظور،  اداره مبارزه با جرایم  اقتصادی ایجاد شده و برنامه مربوطه مورد تایید قرار گرفته است. همه چیز از پاکسازی در دولت آغاز شد. بسیاری از مقامات پست خود را از دست داده و یا حتی به زندان رفته‌اند. اما همه اینها بیشتر شبیه سرکوب و مبارزه بین‌نژادی است.

وضعیت حقوق بشر در ترکمنستان همانند سابق بد است و تنها کیش شخصیتی رئیس‌جمهور در حال تقویت است. براساس اطلاعات سازمان‌های مدافع حقوق بین‌المللی، ترکمنستان جزو سرکوبگرترین کشورهای جهان است. سانسور در این کشور بسیار شدید است، امکان خروج از کشور بسیار محدود است و همواره در مقابل فعالیت‌های مدنی موضع گیری‌های دولتی و رسمی خصمانه‌ای اتخاذ می‌شود.
در سال جدید ترکمن‌ها مجبور شدند از دستاورد اجتماعی اصلی خود – یعنی خدمات عمومی رایگان – محروم شوند. برای مردم عادی بسیار دردناک است که علی‌رغم داشتن ذخایر غنی هیدروکربن در کشور خود در رفاه نباشند.

تاجیک‌ها هم مانند ترکمن‌ها دچار فقر شدید شده‌اند. در حال حاضر، در کشور بیکاری افزایش یافته، مردم کسب کار خود را متوقف کرده و بسیاری شعب بانک‌ بسته شده‌اند. بنابراین، حواله‌های پولی مهاجران کار از روسیه و همچنین وام‌های چین در این شرایط ؛ بسیار به کار اقتصاد بیمار تاجیکستان خواهد آمد. اما بدهی به چین به 40% از تولید ناخالص داخلی کشور رسیده و راهی برای کاهش آن در دوشنبه وجود ندارد. بنابراین، می‌توان با احتمال بالا پیش‌بینی کرد که تاجیکستان در آینده نزدیک به اسارت چین درخواهد آمد.

البته نمی‌توان گفت که تاجیکستان بدون هیچ پیشرفتی به استقبال سال 2018 رفته است. یکی از پیشرفت‌های تاجیکستان در سال 2017، لغو محدودیت استفاده از نیروی برق بنابر توافق با ازبکستان است اما روابطش با ایران به دلیل حمایت ایران از محی‌الدین کبیری، رئیس حزب نهضت اسلامی تیره شده است و روسیه سعی دارد بین طرفین صلح ایجاد کند، اما هنوز نتایج قابل توجهی دیده نمی‌شود.

در سال گذشته تمام جمهوری‌های آسیای مرکزی به خطر تهدیدهای متعدد ناشی از گروهک‌های افراطی در افغانستان پی بردند. کشورهای آسیای مرکزی نمی‌توانند به تنهایی از پس از این تهدید برآیند آنها به کمک روسیه امید دارند  و با این حال، تلاش روسیه در مبارزه با تروریسم و افراط گرایی کافی نیست و کشورهای منطقه این موضوع را به خوبی درک کرده و رویکرد خود را نسبت به همکاری با مسکو تغییر داده‌اند.
وضعیت مالی کشورهای آسیای مرکزی که کریدور حمل و نقل برای صدور کالاهای چینی به اروپا محسوب می‌شوند، به ثبات آسیای مرکزی بستگی دارد. بی‌ثباتی مانع پیشرفت جاده ابریشم جدید شده و زمینه مناسب را برای ناآرامی‌های مدنی در منطقه و تغییر خشونت‌آمیز قدرت (به منظور برقراری دموکراسی) ایجاد می‌کند. بنابراین تنها اقدامات امنیت جمعی می‌تواند ثبات و استقلال منطقه را حفظ کند.