ایران شرقی/

یک سال پیش زمانی که پس از مرگ «اسلام کریم‌اف» رئیس‌جمهور ازبکستان، «شوکت میرضیایف» رهبری این کشور را بر عهده گرفت، انتظار می‌رفت که وی سیاست داخلی و خارجی کریم‌اف را ادامه دهد. اعتقاد بر این بود که رئیس‌جمهور جدید ازبکستان قادر به طراحی راه‌حل‌ها و قوانین نبوده و همان سیاست قبل را با رنگ و لعاب بیشتری ادامه خواهد داد. اما میرضیایف در عرض یک سال حکومت چنان زیرکی و جهش اصلاح‌طلبانه‌ای را در تمام جهات نشان داد که مردم ازبکستان را غافلگیر کرد و کشورهای همسایه آسیای مرکزی هم به عزم راسخ تاشکند برای تبدیل شدن به رهبر منطقه‌ای ظن بردند.

در اصل در این تصمیم هیچ چیز غیر طبیعی وجود ندارد، بخصوص اگر این تمایل مبانی و دلایل متناسبی داشته باشد. با این حال، از طرف دیگر، این تمایل می‌تواند علاقه نه تنها همسایگان آسیای مرکزی، بلکه غرب به ازبکستان را برانگیزد. با توجه به مسیری که میرضیایف سپری کرده و با توجه به آنچه وی در مدتی کوتاه موفق به انجام آن برای ازبکستان شده است، به نظر می‌رسد که این علاقه او را کمی نگران می‌کند. وی به اصلاحات، برقراری روابط دوستانه با کشورهای دور و نزدیک، تامین امنیت کشور، جذب سرمایه‌گذاری‌ها به کشور و دیگر تحولات دمکراتیک پرداخته است.

در واقع، ازبکستان اقتدارگرا و خودمختار که قبلا یک کشور بسته بود، شروع به باز شدن می‌کند. اما مخالفان میرضیایف معتقدند که این تنها یک "باز شدن صوری و نمایشی" است. چرا که تاشکند همانند سابق تابع اصل "عدم همگرایی و اتحاد" در اتحادیه‌های نظامی-سیاسی و اقتصادی مختلف بوده و روابط دوجانبه و آزادی عمل را ترجیح می‌دهد.

در همین حال، می‌توان سیاست خارجی را موفق‌ترین جهت‌گیری فعالیت میرضیایف دانست. وی در جریان اولین سفر رسمی به روسیه مشخص کرد که روابط تاشکند با مسکو بسیار با دوام خواهد بود. پس از دیدار با «ولادیمیر پوتین» مشخص شد که طرفین در مورد تحقق پروژه‌های مشترک 15 میلیارد دلاری و افزایش مبادلات تجاری تا 5 میلیارد دلار به توافق رسیده‌اند. ازبکستان جدید همچنین تولید مواد کامپوزیتی، فلزات و ابزارآلات با مشارکت روسیه را آغاز کرده و به توسعه همکاری شرکت‌های صنعت خودرو و عرضه و تعمیر تجهیزات توربین‌های گازی می‌پردازد. اما نکته مهم این است که دومای دولتی به هنگام ورود میرضیایف به مسکو قرارداد همکاری نظامی با ازبکستان را تصویب کرد.

این قرارداد "رژیم مطلوب" در تولید، پردازش، تعمیر، مدرنیزه‌سازی و استفاده از تسلیحات و تجهیزات نظامی را در نظر دارد. تاشکند قبلا هم خواستار عرضه هلی‌کوپترهای روسی، مهمات و تعمیر و مدرنیزه‌سازی تجهیزات هوایی و زرهی بوده است. این "رژیم مطلوب" فروش سلاح‌های روسی به ازبک‌ها را براساس همان قیمتی که برای ارتش روسیه تمام شده در نظر دارد. طرفین هم در حوزه تامین امنیت و هم در حوزه مبارزه با تروریسم به طور فعال با یکدیگر همکاری می‌کنند. اما ازبکستان در هیچ یک از ساختارهای همگرایانه مانند سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا شرکت نمی‌کند. این فعلا یک اصل اساسی برای تاشکند است.

رئیس‌جمهور جدید حدود یکصد قرارداد اقتصادی با چین (معاملات تجاری 22 میلیارد دلاری) منعقد کرد. علاوه بر این، ترکمنستان نیز با ورود کالاهای ازبکستان به بنادر خود در دریای خزر موافقت کرد. روابط تاشکند و بیشکک هم افزایش یافته و درگیری‌های مرزی قدیمی در حال حل و فصل است. رشد قابل توجه همکاری با قزاقستان هم مشاهده می‌شود. در کل، دیپلماسی منطقه‌ای میرضیایف ثمرات و نتایج کیفی داشته است.

وی همچنین خود را به ترکیه و آمریکا هم رسانده است. میرضیایف به دلیل بلندپروازی‌های نوآورانه و اشتیاق به استفاده از تکنولوژی‌های عالی به سمت کره جنوبی هم رفته است. وی در این راستا چند روز پیش، بیش از 60 قرارداد و تفاهم‌نامه 10 میلیارد دلاری منعقد کرد. در برخی موارد سئول می‌تواند به نوعی "پادزهر" برای توسعه‌طلبی اقتصادی چین در آسیای مرکزی و به ویژه ازبکستان تبدیل شود.

واقعیت این است که کره جنوبی در عین حال که از دارایی و تکنولوژی کافی برخوردار است، بر خلاف روسیه، آمریکا، چین و ترکیه گرفتار سودای سلطه در سراسر جهان نیست. متخصصین کره جنوبی در ازبکستان به دیجیتالی کردن اقتصاد ملی و سیستم‌های مدیریت دولتی اقدام ورزیده‌اند. در عوض، سئول می‌تواند از آنجا منابع خام دریافت کند. بنابراین، پردازش معادن سیلیکون، طلا، اکتشاف نفت و گاز و خرید اورانیوم ازبکستان توسط کره‌ای‌ها اتفاقی نیست. در ازبکستان تولید اتومبیل هیوندا ترتیب داده خواهد شد. هزینه این تولید 200 میلیون دلار ارزیابی شده است. کره جنوبی همچنین کتاب "شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان" را به زبان ملی خود منتشر کرده است.

زندگی داخلی ازبکستان هم به طور قابل توجهی در حال تغییر است. اولین تغییرات و قوانین جدید در پلیس محلی و داداستانی اعمال شده است. رئیس‌جمهور آنها را موظف به ارائه گزارش کار منظم از طریق تلویزیون کرده است. وی همچنین نیروهای امنیتی را از تیراندازی به کودکان، زنان، معلولین و حتی جنایتکارانی که درمیان جمعیت حضور دارند منع کرده است. براساس قانون طراحی شده توسط میرضیایف، استفاده از باتوم تنها در محل‌های خاص امکان‌پذیر است. باید دوربین‌های نظارتی بر امور و اقدامات پلیس ازبکستان نظارت داشته باشند. اگر مقامات امنیتی یا دیگر مقامات توجه لازم را به افراد عادی نکنند، آنها می‌توانند شکایت کنند. با این حال، فعالین حقوق بشر هنوز هم نقطه‌ضعف‌های زیادی را در این حوزه می‌بینند.

با رسیدن میرضیایف به ریاست‌جمهوری مکان‌هایی برای ارتباط با مردم شروع به کار کرده‌اند که هر کس می‌تواند برای بیان درخواست‌های خود از دولت به آنها مراجعه کند. اصلاحات سیستم بهداشت هم بسیار گسترده و قابل توجه هستند. اصلاحاتی در بخش بانکداری هم صورت گرفته است. بدین ترتیب، ازبک‌ها آموختند چگونه از دستگاه‌های خودپردازی که قبلا در ازبکستان وجود نداشت، استفاده کنند. آنها همچنین حق خرید ارز به صورت قانونی را هم بدست آوردند. قبلا خرید ارز تنها در بازار سیاه و با ریسک زیادی امکان‌پذیر بود. علاوه بر این، سیستم ورود و خروج از کشور هم لیبرالیزه شده است.

صدای اذان از تمام مساجد کشور پخش می‌شود. این یک رویداد مهم و برجسته برای مسلمانان است، چرا که آنها سال‌ها از آن محروم بودند. قبلا در جمهوری ازبکستان با 2065 مسجد، بیان آزادانه احساسات مذهبی جرم محسوب می‌شد. در حال حاضر، میرضیایف با افزایش سهمیه حج و زیارت در مکه موافقت کرده است. پلیس دیگر مسلمانان را از نماز شب که چند ساعت طول می‌کشد، منع نمی‌کند.

مومنان زیر سن قانونی هم حق رفتن به مساجد را دارند. همچنین در لیست سیاه مسلمانان تجدید نظر شده است. در فصل تابستان در تاشکند ساخت مرکز فرهنگ اسلامی آغاز شد. البته ازبکستان به آموزش مذهبی کافی نیاز دارد تا هیچ گونه زیاده‌روی و افراط گرایی نامطلوبی وجود نداشته باشد. اما میرضیایف تنها اسلام قانونی که با دولت همکاری دارد و مدعی نفوذ سیاسی نیست را مجاز می‌داند.

رئیس‌جمهور ازبکستان همچنین در حال اجرای سیاست صنعتی سازی فعال کشور (از جمله حساس‌ترین بخش آن – یعنی پنبه) است. بر هیچ کس پوشیده نیست که در دوران شوروی و در دوران استقلال، جمع‌آوری پنبه با دست کار بسیار سختی برای زنان بود و به سلامتی آنها آسیب زیادی می‌زد. این کار توسط کودکان هم انجام می‌شد. میرضیایف تصمیم گرفت این وحشیگری را پایان دهد. وی تولید دستگاه‌های برداشت پنبه را آغاز نمود. در حوزه کشاورزی دیگر تحولات هم در جهت افزایش صادرات و توسعه فارماکولوژی (داروشناسی) داخلی آغاز شدند.

رئیس‌جمهور ازبکستان همچنین تلاش‌هایی در جهت ایجاد مجموعه نظامی-صنعتی در کشور انجام داد. بدین منظور یک سازمان دولتی مسئول تحقق سیاستی واحد در حوزه دفاعی ایجاد شد. علاوه بر این، کسب و کار خصوصی نیز در حال توسعه است. بانک‌های برجسته آلمانی بدین منظور و همچنین برای پروژه‌های صنعتی سازی صدها میلیون یورو اختصاص داده‌اند. کمک‌های اعتباری و سرمایه‌گذاری آنها بیش از 2 میلیارد یورو است.

در کل، برای سرمایه خارجی امکانات و فرصت‌های خوبی در ازبکستان ایجاد شده است. ادامه اصلاحات داخلی نیازمند پول‌های آزاد و حمایت نخبگان حاکم کشور است. این مسئله که آیا میرضیایف به این حمایت دست خواهد یافت یا نه، سوال بزرگی است. در حال حاضر نخبگان ازبکستان از بسیاری از این نوآوری‌ها که شامل آزادی بیش از حد رسانه‌های محلی نیز می‌شود اظهار نارضایتی می‌کنند. در واقع این نوآوری‌ها برای یک حکومت استبدادی همچون ازبکستان‌، غیرعادی و تعجب برانگیز است و این بدان معناست که میرضیایف توانایی کامل برای «توقف» جریان لیبرالیسمی را ندارد. در اینصورت، در بهترین حالت، این کشور مسیر مشابه کره جنوبی، چین و تایوان را در پیش خواهد گرفت که به معنای وجود رونق اقتصادی و فقدان دموکراسی است.

فعلا نباید با اینکه ازبکستان در طی یک سال متحمل تغییرات جدی در جهت توسعه شدید شده است، مخالفت کرد. نکته اصلی این است که برای ادامه آنها بودجه کافی و عدم فشار عظیم خارجی بر این جمهوری ضرورت دارد.
میرضیایف در این راستا چه وظیفه‌ای دارد؟ وی باید توازن سیاسی و اقتصادی بین روسیه، چین و غرب را رعایت کند. امتناع ازبکستان از ورود به ائتلاف‌های مختلف طرفدار غرب و طرفدار اوراسیا تا حد زیادی می‌تواند به این توازن کمک کند.

در عین حال، جهت‌گیری بدون قید و شرط تاشکند به سمت مرکز سیاسی ضد روسی ممکن است خشم روسیه را برانگیزد، اما به نظر می‌رسد که روسیه نگرانی خاصی در این مورد ندارد. روسیه و ازبکستان یک مسئله مشترک تحت عنوان تامین امنیت، حفاظت از مرزها و مبارزه با تروریسم دارند و همین مسئله روابط آنها را مستحکم کرده است. بنابراین، گرایش ازبکستان به سمت توسعه نباید باعث نگرانی روسیه شود. این مسئله بیشتر برای همسایگان منطقه‌ای آن که سعی دارند جلوی سلطه تاشکند در آسیای مرکزی را بگیرند نگران کننده است.

لازم به ذکر است که میرضیایف، اسلام کریم‌اف را فراموش نکرده و به یاد و خاطرش احترام می‌گذارد، اگرچه از سیاستی که کریم‌اف مدتها اجرا می‌کرد منحرف شده است. بدین ترتیب، در ازبکستان به مناسبت 80-امین سالگرد تولد کریم‌اف جشن می‌گیرند. در سمرقند مجتمع یادبود رئیس‌جمهور مرحوم افتتاح شده، در قارشی مجسمه وی ساخته شده و "ازبکینو" در حال ساخت یک فیلم مستند در مورد زندگی و فعالیت کریم‌اف است. به طور کلی، وی به روش‌های مختلف و در میادین مختلف جاودانه باقی مانده است.

آیا خود میرضیایف از یک سال ریاست‌جمهوری‌اش راضی است؟ در اواخر نوامبر در تاشکند جلسه‌ای در جهت بهبود فعالیت کابینه وزرای کشور و تقویت مسئولیت مقامات برگزار شد. رهبر جدید در این جلسه به شکایت علیه دولت پرداخت و به هیچ عنوان خود را تحسین و ستایش نکرد.
وی خاطر نشان کرد: «یک سال از فعالیت دولت جدید گذشته و اکنون زمان ارائه گزارش به مردم رسیده است. باید آشکارا اعتراف کرد که ما هنوز به نتایجی که مردم از ما انتظار دارند نرسیده‌ایم». به نظر می‌رسد میرضیایف یک سال حکومت خود را بسیار متواضعانه ارزیابی کرده است. وی چند وظیفه را به کابینه وزرا محول کرد – از جمله، به کار بردن گسترده دستاوردهای علمی، فناوری‌های عالی، افزایش کیفیت و سطح زندگی هر یک از شهروندان کشور.
فعلا پیش‌بینی سال‌های آتی ریاست جمهوری میرضیایف امکان‌پذیر نیست، چرا که یک شروع موفقیت آمیز می‌تواند هم زمینه ساز ادامه موفقیت‌آمیز آن باشد و هم زمینه ساز قطع پر و بال فرد اصلاح طلب باشد.