احداث و راه‌اندازی بندر بزرگ چابهار با تجهیزات و تاسیسات پیشرفته‌ای که در آن به خدمت گرفته شده است، با افق‌هایی پیش روی این طرح و ابعاد ژئوپلیتیک و راهبردی آن، می‌تواند تحول ژئوپلیتکی عمیقی در منطقه ایجاد کند که علاوه بر ایران، هند و افغانستان، کشورهای منطقه به ویژه آسیای مرکزی نیز از آن نفع برده و در آینده زمینه ساز شکل‌گیری بازار آسیایی مشترکی گردد.

ایران شرقی/

از هفته گذشته، هندوستان صادرات گندم به افغانستان، از طریق ایران را آغاز کرد، و 29 اکتبر 2017، وزرای خارجه افغانستان و هند به صورت رسمی تجارت از طریق بندر چابهار را افتتاح کردند. این اولین باری است که هند مواد غذایی را به جای ارسال از پاکستان، از طریق ایران به افغانستان ارسال می‌کند. پیش از این، پاکستان به هند اجازه ارسال مواد غذایی را تنها در موارد اضطراری صادر می‌کرد.

کمک‌های غذایی هند به اندازه ترانزیت این کمک‌ها از طریق بندر چابهار اهمیت ندارند؛ چرا که این بندر از نقطه نظر تجاری، اقتصادی و استراتژیک از اهمیت فراوانی برخوردار است. به عنوان مثال، به گفته سوشیما سوارج، وزیر امور خارجه هند، این بندر موجب تحول و توسعه در تجارت در منطقه خواهد شد و کشورهای منطقه را در حوزه‌های اقتصاد، سیاست، فرهنگ، تکنولوژی و خدمات به هم متصل خواهد کرد.
مراحل توافقنامه بندر چابهار، نیاز به این بندر، و تاثیرات تجارت آغاز شده از طریق این بندر در منطقه مسائلی هستند که در این مقاله مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند.

توافقنامه بندر چابهار
بندر چابهار در بلوچستان، استانی در جنوب شرقی ایران قرار دارد. براساس جغرافیای استراتژیک این بندر  در ساحل خلیج عمان و نزدیک به تنگه راهبردی هرمز قرار گرفته است که بخشی از اقیانوس هند به شمار می‌آید. این بندر بیش از 14 هزار هکتار وسعت دارد و بسیاری از کشتی‌ها امکان استفاده از آن را دارند.

در سال 2003، که حزب مردم هند (BGP) در هند بر مسند قدرت بودند، توافقنامه این بندر با دولت ایران منعقد شد. دولت افغانستان نیز بخشی از این توافق بوده است؛ با این حال، به دلیل تحریم‌های بین المللی صورت گرفته علیه ایران، توافقنامه گسترش این بندر به تاخیر افتاد.

به رغم تاخیر در توسعه این بندر، هند مبلغ 135 میلیون دلار برای ساخت جاده زرنج- دلارام هزینه کرد، که ولایت نیمروز افغانستان را به بندر چابهار متصل می‌کرد. ساخت این جاده در سال 2009 به پایان رسید. از طرف دیگر، ایران نیز 340 میلیون دلار در منطقه تجاری چابهار سرمایه گذاری کرد.

در حال حاضر، این بندر ظرفیت بارگیری و تخلیه 2.5 میلیون تن در سال را دارد و دولت ایران در تلاش برای افزایش ظرفیت آن به 12.5 میلیون تن در سال است. علاوه بر این، ایران ساخت جاده‌ها و خطوط راه آهن میان این بندر و مرز افغانستان را آغاز کرده است، و دیگر کشورها در منطقه در تلاش برای سرمایه گذاری در این بندر هستند.
توافقنامه سه جانبه اخیر بر سر این بندر، توسط گروه‌های اقتصادی- تکنیکی و کارشناسان حقوقی ایران- هند- افغانستان آماده و در 23 می 2016 در ایران توسط رهبران هر سه کشور به امضا رسید.

نیاز به بندر چابهار
در بندر چابهار سه گروه کشور وجود دارند که هر کدام به نوعی با پاکستان در رقابت هستند. یکی از مهمترین این کشورها، افغانستان است که در طول دهه‌های اخیر برای تجارت با جهان بر پاکستان تکیه داشته است. پاکستان همیشه از این وابستگی افغانستان به عنوان ابزاری برای فشار وارد آوردن به این کشور استفاده کرده است و هرگاه روابط کابل- اسلام آباد رو به زوال بوده است، تاثیر منفی بر ترانزیت از طریق پاکستان داشته است.
از طرف دیگر، هند و پاکستان رقابت و خصومتی دیرینه با هم داشته و به این دلیل پاکستان همیشه در تلاش برای جدا نگهداشتن افغانستان و هند از هم است؛ چراکه پاکستان می‌خواهد از ائتلاف هند-افغانستان در خصوص مسئله خط دیورند جلوگیری به عمل آورد.

گرچه رقابت ایران با پاکستان تا حد رقابت افغانستان و هند نیست، اما به دلیل سودآوری اقتصادی، تهران خواهان تجارت افغانستان با هند و جهان از طریق بندر چابهار ایران است.

شکست توافقنامه ترانزیت افغانستان- پاکستان (APTTA)
توافقنامه ترانزیت افغانستان- پاکستان (APTTA)، یک توافقنامه ترانزیت میان پاکستان و افغانستان است. پس از مذاکرات طولانی مدت، افغانستان و پاکستان توافقنامه APTTA 2010 را برای جایگزینی توافقنامه ATA در سال 1965 به امضا رساندند. طبق این توافقنامه، پاکستان به افغانستان اجازه استفاده از بنادر قاسم و گوادر پاکستان را برای اهداف ترانزیتی می داد. علاوه براین، به بازرگانان امکان حمل و نقل کالا تا بندر واگا در لاهور و برقراری ارتباط با هند در نواحی بازرگانی را می‌داد. با این وجود، تجار افغان، اجازه واردات کالا از هند از طریق بندر واگا را نداشتند.
از طرف دیگر، پاکستان از طریق افغانستان راهی برای تجارت با آسیای مرکزی و ایران پیدا می‌کرد. این توافقنامه تا 2015 ادامه داشت، و در صورت تمدید توافقنامه، افغانستان تقاضای اجازه تجارت کامل با هند را اعلام می‌کرد.

با این حال، از سال 2010، دولت افغانستان برای افزایش روش‌های ترانزیت خود (دولت افغانستان برای ساخت بندر چابهار و مسیر ترانزیتی راه لاجورد گام‌هایی برداشته است) تلاش کرده است، تا بتواند از استفاده ابزاری پاکستان از روش ترانزیت برای فشار سیاسی جلوگیری به عمل آورد. پس از شکل گیری دولت وحدت ملی، این تلاش‌ها افزایش یافته و افغانستان، هند، و ایران توافقنامه بندر چابهار را برای دور زدن پاکستان به امضا رساندند.

بندر چابهار و تاثیرات آن بر سیاست‌های منطقه‌ای
تجارت میان ایران، هند و افغانستان از طریق بندر چابهار می‌تواند تاثیرات متعددی در زمینه‌های زیر داشته باشد:
1-بندر چابهار ایران می‌تواند جایگزین بنادر کراچی، قاسم و گوادر پاکستان در تجارت افغانستان شود.
2-تجارت از طریق بندر چابهار می‌تواند ابزار فشاری به افغانستان بدهد تا بتواند به پاکستان بگوید که اگر پاکستان خواهان تجارت با آسیای مرکزی از طریق افغانستان است، باید با افغانستان اجازه تجارت با هند از طریق پاکستان را بدهد.
3-از آنجایی که، راه لاجور هنوز باز نشده است، نزدیک‌ترین مسیر تجارت با اروپا برای افغانستان، همین بندر چابهار است.
4-از طریق بندر چابهار، هند می‌تواند نقش خود در آسیای مرکزی را گسترش دهد، چیزی که هند هرگز نمی‌تواند از طریق بنادر ترانزیتی در پاکستان انجام دهد.
5-بندر چابهار می‌تواند همبستگی اقتصادی و تجارت منطقه ای را افزایش دهد، چیزی که تحت تاثیر سیاست‌های تجاری منفی پاکستان قرار گرفته است (سیاست امنیتی منفی).
6-انتقال محموله های اخیر کمک از طریق این بندر، انتقادات در خصوص این بندر را کاهش خواهد داد. همین امر موانع پیش روی تجارت از طریق بندر چابهار را کاهش خواهد داد.
انتهای مطلب/