ایران شرقی/

مقامات، کارشناسان و رسانه‌های روسیه پس از به قدرت رسیدن «شوکت میرضیایف» و به خصوص طی یک سال اخیر بیش از هر زمان دیگری ازبکستان را به پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا تشویق می‌کنند. به عنوان مثال، «دیمیتری مدودوف» نخست وزیر روسیه در 2 ژوئن سال جاری میلادی (12 خرداد) ضمن مصاحبه با شبکه تلویزیون دولتی کشورش گفته بود که ازبکستان در صورت تمایل می‌تواند به اتحادیه اقتصادی اوراسیا بپیوندد.
چندی قبل هم «سرگئی پریخودکو» معاون اول ریاست دستگاه نخست وزیری روسیه گفت که «مسکو روی این امر حساب کرده که در آینده قابل پیش بینی ازبکستان به فرآیندهای همگرایی اوراسیایی خواهد پیوست».
این اظهار نظرها در حالی بیان شدند که تا قبل از آن بیشتر کارشناسان و حتی برخی از مقامات رسمی ازبک نیز احتمال پیوستن کشورشان به هر شکلی، به این بلوک اقتصادی منطقه‌ایِ زیر نظر «کرملین» را بعید می‌دانستند.
اما تغییر موضع «تاشکند» زمانی علنی شد که در 21 ژوئن امسال (31 خرداد) میرضیایف طی سخنرانی خود در مجلس سنای ازبکستان عضویت کشورش در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را از احتمال دور ندانست. وی با تاکید بر اهمیت این سازمان گفت که 70 درصد تجارت خارجی ازبکستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا تعلق گرفته است.
رئیس جمهور ازبکستان به طور غیر مستقیم به ضرورت پیگیری اقدامات مربوط به ورود کشورش به این اتحادیه اشاره کرد تا که کالاهای تولیدی ازبکستان در فضای مربوطه با محدودیت‌هایی مواجه نشوند. البته همزمان روی این نکته نیز تاکید داشت که باید موضوع به دقت مطالعه و سپس تصمیم گیری شود.
در ادامه این فرایند، در 8 آگوست (17 مرداد) روزنامه «روسیسکایا گازتا» - نشریه دولت روسیه تحت عنوان «مزایای اتحادیه اقتصادی اوراسیا» مطلبی منتشر کرد که در آن به طور مفصل به موضوع سود ازبکستان از ورود به این سازمان در زمینه‌های مختلف اقتصادی، تجاری، علمی، فن آوری، حمل و نقل و غیره پرداخته شد.
مطلب یادشده در روزنامه دولتی روسیه، هفته بعد از بازدید شوکت میرضیایف از «مینسک» منتشر شد. در بیانیه مشترک روسای جمهور ازبکستان و بلاروس به موضوع اتحادیه اقتصادی اوراسیا اشاره شده و آمده است: طرفین با توجه به تجربه جانب بلاروس، چشم انداز همکاری‌های بین ازبكستان و اتحادیه اقتصادی اوراسیا را مورد بحث قرار دادند.
اظهار نظرهای مقامات مسکو و مطالب رسانه‌های دولتی روسیه حاکی از آن است که مطرح شدن بحث چشم انداز ورود احتمالی ازبکستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا صرفا یک حرکت تبلیغی «مسکو» نبوده بلکه به نوعی واکنشی است در برابر پیام رهبری سیاسی تاشکند برای عضویت یا حداقل تعامل با این سازمان. اراده تاشکند برای حرکت در این جهت را همچنین به صورت غیر مستقیم، این نکته تائید می‌کند که در چند روز پیش روزنامه مستقل اینترنتی «Uzmetronom.com» مطلبی تحت عنوان «جدی و برای مدت طولانی» منتشر کرد که در آن به صراحت به مزایای عضویت ازبکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا تاکید شده است.
نکته جالب توجه این است که به اعتقاد آگاهان امور سیاسی و امنیتی ازبکستان، «Uzmetronom.com» رسانه ای است که با هماهنگی برخی از دوایر داخلی (عمدتا سرویس های امنیتی) ازبکستان فعالیت کرده و در زمان ریاست جمهوری «اسلام کریموف» حتی نقش یک رسانه مخالف دولت را نیز ایفا نموده است.
در این مطلب به صورت غیر مستقیم از دوران رهبری کریموف انتقاد و گفته شده است: «شوکت میرضیایف» به عنوان کسی که در مدت 13 سال نخست وزیری ازبکستان را بر عهده داشت به خوبی متوجه این نکته است که تاشکند با اعلام مستکبرانه «مسیر ویژه توسعه» همواره نسبت به همسایه‌ها و شرکای خود بی اعتنایی می‌کرد. این در حالی بود که برخی از این کشورها هم از نظر تولید ناخالص داخلی سرانه و هم به لحاظ سطح رفاه مردم، از ازبکستان پیشی گرفته بودند.
بنابر این مطلب، رهبری جدید ازبکستان موفق شد این کشور را از حاشیه، به متنِ تحولاتِ منطقه‌ای برگردانَد که در ادامه این مسیر همگرایی بیشتری با کشورهای شوروی پیشین و به خصوص اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند فرصت‌های بسیار زیادی را در اختیار تاشکند قرار دهد.
در حقیقت موارد فوق حاکی از آن است که تاشکند در حال نزدیک شدن به تصمیم اساسی نسبت به عضویت خود یا حداقل مشارکت فعال با اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌باشد. انگیزه اصلی این تصمیم رهبر ازبک، اراده تاشکند برای رسیدن به بهره وری بیشتر اقتصادی و تبدیل شدن به چهارراه جاده تاریخی ابریشم است. تحقق این هدف نیازمند باز شدن فضای ازبکستان برای همکاری‌های اقتصادی با کشورها و سازمان‌های منطقه‌ای و بین المللی است. به نظر می‌رسد که در این راستا تاشکند روی اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز حساب باز کرده است.
در دکترین سیاست خارجی ازبکستان کشورهای آسیای مرکزی و مشترک المنافع در اولویت نخست قرار گرفته اند. توسعه روزافزون روابط اقتصادی میان ازبکستان و کشورهای منطقه این موضوع را تائید می‌کند. به عنوان مثال در سال گذشته میلادی، مبادله تجاری ازبکستان با کشورهای آسیای مرکزی 47 درصد (4 میلیارد دلار) افزایش یافته است.
همچنین در سال 2018 مبادله تجاری ازبکستان با روسیه تا 5.8 میلیارد دلار و با قزاقستان تا 3 میلیارد دلار افزایش یافته است. حدود 37 درصد از حجم کلی تجارت خارجی ازبکستان به کشورهای مشترک منافع تعلق گرفته و روابط بازرگانی آن با اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا 50 درصد بالا رفته است. در حال حاضر سهم کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در تجارت خارجی ازبکستان 30 درصد می‌باشد.
نتایج فوق به دلیل برقراری روابط اقتصادی و بازرگانی با فضای شوروی پیشین و به خصوص اتحادیه اقتصادی اوراسیا که بالای 180 میلیون نفر مصرف کننده دارد، به دست آمده است. اما برای توسعه هرچه بیشتر تعاملات اقتصادی با کشورهای این فضا، ازبکستان با یک سری از موانع تجاری و گمرکی مواجه شده است که رفع آنها در صورت همگرایی با این اتحادیه امکان پذیر می‌باشد.
به اعتقاد کارشناسان، ازبکستان از امکان عرضه انواع کالا به بازار این اتحادیه برخوردار است ولی موانع غیر تعرفه‌ای هزینه کالاهای صادراتی این کشور را به طور متوسط 30 درصد بالا می‌برد که در نتیجه قابلیت رقابت با کالاهای مشابه در این بازار را از دست می‌دهد. سودی که تجار ازبکستان از دریافت آن محروم می‌شوند، حدود 1.1 میلیارد دلار برآورد شده است.
در رابطه با مزایای عضویت ازبکستان در این سازمان همچنین به آن اشاره می‌شود که بیش از 2.5 میلیون نفر از شهروندان این کشور در روسیه و قزاقستان به عنوان «مهاجر کاری» مشغول هستند. در حال حاضر آنها نه تنها از هیچ نوع امتیاز اجتماعی برخوردار نیستند بلکه برای تامین اقامت قانونی و  امکان کار کردن با مشکلات متعددی مواجه اند. با عضویت در این اتحادیه، اتباع ازبکستان با سایر اعضا، دارای حقوق یکسان خواهند شد.
البته ازبکستان در رابطه با جوانب منفی عضویت خود در اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز ملاحظاتی دارد که برای کاهش آن ظاهرا رایزنی‌هایی با روسیه و سایر اعضا در حال پیگیری است.
در مجموع ،گذشت حدود سه دهه از استقلال ملی ازبکستان نشان می‌دهد که رهبری این کشور در تصمیمات مهم ژئوپلیتیکی خود عمدتا بدون عجله و با ملاحظه اقدام می‌کند. البته صدور تصمیم مربوط به اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز، نیازمند زمان و انجام مطالعات دقیق کارشناسی است که به نظر می‌رسد تاشکند انتخاب خود را در این باره انجام داده است.
 انتهای مطلب/
 
کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات ایران شرقی