ایران شرقی/
سیدآصف حسینی*
مقدمه
روش رأی دهی در افغانستان، براساس روش رأی واحد غیر قابل انتقال است. تاکنون هشت انتخابات، برهمین سیستم در افغانستان برگزار شده است. آخرین انتخابات، انتخابات ریاست جمهوری 1393 بود که سرانجام به نتیجۀ قانونی نرسید و باعث ایجاد یک حکومت توافقی گردید. پس از این انتخابات جنجال برانگیز بود که طبق توافق حکومت وحدت ملی، کمیسیون ویژه اصلاح انتخاباتی شکل گرفت. این کمیسیون ویژه تمام ساختار و فرایند انتخابات را در افغانستان مورد بررسی قرار داد و نتیجه بررسی‌های خود را با حکومت و مردم افغانستان در میان گذاشت.
یکی از مباحث عمدۀ این کمیسیون ویژه، مطالعه روی نظام انتخاباتی افغانستان و ارائه طرح‌های مناسب برای آن بود. کمیسیون ویژه اصلاح انتخاباتی، نظام رأی واحد غیر قابل انتقال را در وضعیت جاری افغانستان نامناسب تشخیص داد و رأی قابل انتقال یا همان رأی تناسبی را به عنوان شیوه مناسب در افغانستان پیشنهاد کرد. مهمترین دلیل برای پیشنهاد سیستم تناسبی، تقویت و رشد نقش احزاب سیاسی در انتخابات و تحکیم دموکراسی در افغانستان بود. در آن زمان قرار بر این بود که انتخابات پارلمانی به موقع برگزار شود، لذا کمیسیون مستقل انتخابات، به دلیل نبود زمان کافی، بر ادامه سیستم انتخاباتی گذشته مصمم ماند. در انتخابات پارلمانی پیش‌رو نیز، کمیسیون مستقل انتخابات، بنا را بر همان سیستم سابق گذاشته و برنامه‌های خود را به پیش برده است. اکنون که به زمان برگزاری انتخابات پارلمانی بیشتر از دو ماه باقی نمانده است، شماری از احزاب سیاسی بزرگ افغانستان به طور جدی خواهان تغییر نظام انتخاباتی شده و بر اجرای نظام چند بُعدی در انتخابات پیش رو تأکید دارند و حکومت را به استفاده از هر گزینه ممکن تهدید کرده‌اند. این نوشته بر آن است که این موضوع را مورد بررسی قرار دهد.
1- جایگاه نظام انتخاباتی در قوانین افغانستان
نظام انتخاباتی به دلیل اهمیت و اساسی بودن آن می‌بایست در قانون اساسی مشخص گردد. در قانون اساسی افغانستان، نظام انتخاباتی این کشور به صراحت تعیین نشده است. در زمان نگارش و تصویب قانون اساسی جدید افغانستان، بنا بر ملاحظاتی، تعیین نظام انتخاباتی افغانستان به قانون انتخابات واگذار گردید. با این وجود چارچوب اصلی انتخابات در قانون اساسی مطرح شده است. در ادامه ماده 83 قانون اساسی آمده است که «در قانون انتخابات باید تدابیری اتخاذ گردد که نظام انتخاباتی، نمایندگی عمومی و عادلانه را برای تمام مردم کشور تأمین نماید و به تناسب نفوس از هر ولایت به طور متوسط حداقل دو وکیل زن در ولسی جرگه (مجلس نمایندگان) عضویت یابند.»1
مطابق فقرۀ سوم مادۀ ششم قانون انتخابات افغانستان «هر رأی دهنده در انتخابات دارای حق یک رأی بوده که می‌تواند آن را بدون واسطه برای کاندید مورد نظر استعمال نماید.»2 این فقره اشاره به نظام رأی واحد غیر قابل انتقال دارد.
به همین رویکرد است که نظام رأی دهی در افغانستان تاکنون بر مبنای رأی واحد غیر قابل انتقال بوده است که در نحوۀ شمارش آراء و تشخیص کاندیدای پیروز با روش اکثریتی محاسبه می‌گردد. با این روش، انتخابات ریاست جمهوری و شهرداری‌ها به صورت اکثریت مطلق و انتخابات شورای ملی و دیگر شوراها براساس اکثریت ساده یا نسبی می‌باشد. در مادۀ بیستم قانون انتخابات در مورد انتخابات ریاست جمهوری تصریح شده است که «رئیس جمهور با کسب بیش از پنجاه درصد آرای رأی دهندگان از طریق رأی گیری آزاد، عمومی، سری و مستقیم انتخاب می‌گردد.»3 در ادامه همین ماده تصریح شده است که «هرگاه در دور اول هیچ یک از کاندیداها نتواند اکثریت بیش از پنجاه درصد آراء را به دست آورد، انتخابات برای دور دوم در ظرف دو هفته از تاریخ اعلام نتایج نهایی انتخابات، برگزار می‌گردد و در این دور تنها دو نفر از کاندیداهایی که بیشترین آراء را در دور اول به دست آورده‌اند، مکلف‌اند شرکت کنند.»4برای انتخابات شهرداری‌ها نیز رأی اکثریت مطلق در نظر گرفته شده است. در ماده سی و هشتم قانون انتخابات آمده است که شهرداری‌ها با اکثریت بیش از پنجاه در صدآراء برگزیده می‌شوند.5
اما در ماده بیست و چهارم قانون انتخابات در مورد انتخابات شورای ملی تصریح شده است که :«در هر ولایت کرسی‌ها به کاندیداهایی تفویض می‌گردد که بیشترین آرای قانونی را کسب نموده‌اند.»6
همچنین در ماده 31 قانون انتخابات درمورد شورای ولایتی و در ماده 34 در مورد شورای ولسوالی/ شهرستان‌ها و در ماده 35 در مورد شورای قریه/ ده، رأی اکثریت ساده برای پیروزی کاندیداهای این شوراها لحاظ شده است.7
با آنچه که مطرح گردید، به خوبی روشن شد که نظام رأی دهی در قوانین انتخاباتی افغانستان، همان نظام رأی واحد غیر قابل انتقال است. اکنون در بخش دوم این نوشته، ماهیت نظام رأی واحد غیر قابل انتقال را مورد بررسی قرار می‌دهیم تا به دنبال آن بتوانیم نظام رأی دهی پیشنهادی احزاب سیاسی را به خوبی تبیین کنیم.
2- ماهیت رأی واحد غیر قابل انتقال
مطابق ماده 33 قانون اساسی افغانستان، اتباع کشور حق انتخاب کردن و انتخاب شدن را دارند که نحوۀ استفاده از این حق در قانون تعیین می‌گردد.8مطابق قانون انتخابات نیز، شهروندانی که واجد شرایط رأی دادن می‌باشند، بدون هیچ گونه تبعیض حق دارند که در انتخابات شرکت کنند و به کاندید مورد نظر خویش رأی بدهند.9 از دیگر جانب طبق حکم قانون، همۀ اتباع واجد شرایط افغانستان حق دارند خود را کاندید نموده و از رأی دهندگان کسب رأی نمایند.10 اکنون سخن اصلی این است که این شهروندان واجد شرایط، چگونه و با چه روشی می‌توانند به کاندید مورد نظرخود رأی بدهند؟
برای دستیابی به پاسخ کاملا روشن و محسوس این سؤال و نیز فهم دقیق از شیوه رأی واحد غیر قابل انتقال که در افغانستان رایج است، لازم است تا انواع مختلف رأی دادن را به صورت فشرده یادآور شویم تا تفاوت رأی واحد غیر قابل انتقال با دیگر روش‌های رأی دهی نیز به صورت واضح قابل فهم گردد:
الف: رأی واحد غیر قابل انتقال
این شیوه از رأی دهی به این معنا است که رأی دهنده تنها می‌تواند یک رأی بدهد و تنها به یک فرد مورد نظر خود به صورت مستقیم و بلاواسطه رأی دهد. به این ترتیب رأی او به هیچ کسی دیگر قابل انتقال نیست.
در افغانستان هم اکنون هم در انتخابات ریاست جمهوری و هم در دیگر انتخابات از همین شیوه استفاده می‌گردد که در ادامه به معایب و امتیازات آن بیشتر پرداخته خواهد شد.
ب: رأی متعدد غیر قابل انتقال
در این شیوه همه چیز مانند صورت قبلی است. با این تفاوت که در این شیوه، فرد رأی دهنده حق دارد که به تعداد کرسی‌های حوزه انتخابیۀ خود رأی بدهد. مثلا در حوزه انتخابیه ولایت دایکندی که چهار نماینده در پارلمان دارد، اگر به تعداد 11 نفر کاندید وجود داشته باشند، فرد رأی دهنده با این روش رأی دهی باید به چهار نفر و به هر نفر یک رأی بدهد. هم اکنون در کشور جمهوری اسلامی ایران همین روش رأی دهی وجود دارد.
ج: رأی واحد قابل انتقال
در این شیوه رأی دهی فرد فقط حق یک رأی دارد ولی با این تفاوت که رأی او را به صورت مستقیم به کسی نمی‌دهد بلکه به حزب مورد نظر او رأی می‌دهد. در این روش حزب، لیست مشخصی از کاندیدان حزب را ارائه می‌کند و فرد به کاندید مورد نظر خود در داخل همین لیست رأی می‌دهد و یا اصلا لیست افراد وجود ندارد و فرد به حزب رأی می‌دهد و حزب بعدا با تصمیمی که هیأت رهبری می‌گیرد براساس میزان رأی دریافت شده، افراد مشخص را به پارلمان می‌فرستد. در حال حاضر در بسیاری از کشورها همین شیوه رایج است.11
3- شیوه رأی دهی چند بعدی(MDR)
شماری از احزاب سیاسی بزرگ افغانستان در این اواخر بسته پیشنهادی انتخاباتی را به رئیس جمهور افغانستان ارائه کردند که شامل چگونگی نظارت مؤثر احزاب بر انتخابات، ثبت بایومتریک رأی دهندگان و تغییر نظام انتخاباتی افغانستان از رأی واحد غیر قابل انتقال به شیوه چند بعدی بود. در متن طرح پیشنهادی احزاب به حکومت افغانستان، این شیوه رأی دهی به خوبی توضیح داده شده است. مطابق این متن، در نظام انتخاباتی چند بُعدی، برای احزاب سیاسی در افغانستان فرصتی بسیار مناسب فراهم می‌شود تا در پروسه انتخابات بهتر از اکنون برنامه‌ریزی کنند و از خود نقش برجسته نشان دهند تا با رشد و توسعه احزاب سیاسی دموکراسی در این کشور تحکیم پیدا کند. طبق این روش انتخاباتی، احزاب در تمام افغانستان در هر حوزه انتخاباتی، براساس کرسی‌های تعیین شده در قانون، کاندیدای خود را معرفی می‌کنند و افرادی که خارج از احزاب موجود و به صورت مستقل می‌خواهند کاندیدا شوند، نیز باید یک ائتلاف انتخاباتی تشکیل بدهند و طبق کرسی‌های تعیین شده در هر حوزه انتخاباتی، کاندیدا معرفی کنند. اما شهروندان، دیگر نمی‌توانند به صورت رأی واحد غیر قابل انتقال رأی بدهند. بلکه رأی دهندگان به لیست معرفی شده از جانب احزاب یا به لیست ارائه شده از ائتلاف‌ها رأی می‌دهند ولی رأی دریافتی هر حزب یا ائتلاف در داخل لیست همان حزب یا ائتلاف قابل انتقال است. مثلا در یک حوزه انتخاباتی ولایتی اگر چهار نماینده از یک حزب معرفی شده باشند و برای راه‌یابی به پارلمان هر نماینده نیاز به 4000 رأی داشته باشند، این حزب اگر افراد او هرکدام 1000 رأی کسب کرده باشد، مجموع آرا به نفع یک نفر قابل انتقال است و یک نفر از این حزب به پارلمان راه پیدا خواهدکرد. ولی در روش رأی واحد غیر قابل انتقال این کار شدنی نیست و در نتیجه از این حزب هیچ کسی مستحق راه‌یابی به پارلمان نمی‌باشد و این چهار هزار رأی شهروندان نیز ضایع می‌گردد. اشکال دیگری را که احزاب سیاسی مطرح می‌کند این است که در رأی واحد غیر قابل انتقال، افراد معمولا مستقل کاندید می شوند و چون در داخل هیچ چارچوب کلان سیاسی کنترل کننده قرار ندارند، به راحتی وارد مسایل مافیایی می‌شوند؛ مردم را فریب می‌دهند، شعارهای قومی سر می‌دهند، در پارلمان به راحتی معامله می‌کنند و در پارلمان فراکسیون‌های قوی حزبی شکل نمی‌گیرد. احزاب معتقدند که نماینده پارلمان اگر از طریق حزب به پارلمان راه پیدا کند مجبور است مطابق اصول کلان و ملی احزاب عمل کند و سر بخودی (خودسرانه) وارد تعاملات زود گذر نگردد.12
4- دیدگاه کمیسیون مستقل انتخابات و حکومت افغانستان
هر چند که بحث تغییر نظام انتخاباتی افغانستان فراتر از صلاحیت کمیسیون مستقل انتخابات می‌باشد ولی کمیسیون مستقل انتخابات افغانستان هم در برابر پیشنهاد کمیسیون ویژه انتخاباتی پس از انتخابات ریاست جمهوری 1393 افغانستان و هم در زمان اکنون در برابر خواسته احزاب سیاسی مبنی بر تغییر نظام انتخاباتی مقاومت کرده است. هر چند که دلیل تأکید کمیسیون انتخابات بر شیوه رأی واحد غیر قابل انتقال در این نوشته اشاره گردید ولی پاسخ کتبی کمیسیون مستقل انتخابات به حکومت افغانستان در مورد شیوه رأی دهی چند بعدی ارائه شده از جانب احزاب سیاسی، به مراتب تفصیلی‌تر و با ذکر دلایل مستند می‌باشد.
کمیسیون مستقل انتخابات افغانستان، استدلال کرده است که این کمیسیون مطابق ماده 156 قانون اساسی13 صرف به منظور اداره و نظارت بر انتخابات و مراجعه به آرای عمومی تشکیل گردیده است و تغییر و تعدیل قانون انتخابات به منظور تغییر نظام انتخاباتی کشور در صلاحیت این کمیسیون نمی‌باشد. علاوه بر استدلال کمیسیون مستقل انتخابات باید افزود که مطابق ماده 109 قانون اساسی افغانستان «پیشنهاد تعدیل قانون انتخابات، در یک سال اخیر (پایانی) دوره تقنینی (دوره قانون گذاری) در فهرست کار شورای ملی داخل شده نمی‌تواند. (نمی‌تواند داخل شود)»14 کمیسیون مستقل انتخابات افغانستان همچنین استدلال کرده است که تاکنون لوایح و طرزالعمل‌های (دستورالعمل‌های) انتخاباتی، تثبیت مراکز رأی دهی، ثبت نام رأی دهندگان و کاندیداهای انتخابات پارلمانی، روند رسیدگی به اعتراضات فهرست ابتدایی کاندیداها و روند آگاهی دهی عامه، طبق نظام انتخاباتی موجود شکل گرفته است و تغییر نظام انتخاباتی منجر به تغییر و تعدیل تمام کارهای صورت گرفته خواهد شد که در زمان باقی مانده برای برگزاری انتخابات پیش‌رو (28 میزان 1397) امکان پذیر نیست.15
واقعیت این است که تغییر نظام انتخاباتی افغانستان، فراتر از صلاحیت کمیسیون مستقل انتخابات این کشور است و تنها حکومت افغانستان می‌تواند در سطح ملی آن را مطرح و نهایی نماید.
اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان، در پاسخ به پیشنهاد انتخاباتی احزاب سیاسی، دستور ایجاد یک کمیسیون را به ریاست سرور دانش معاون دوم رئیس جمهور صادر کرد. این کمیسیون با حضور نمایندگان احزاب سیاسی مطرح کشور، کمیسیون مستقل انتخابات، نمایندگان حکومت و نمایندگان کمیسیون‌های انتخاباتی افغانستان پنج جلسه مشترک را تشکیل داد و بحث‌های مفصل و جدی میان شرکت کنندگان مطرح گردید. سرانجام دیدگاه حکومت افغانستان در هفت فقره مطرح و سلسله جلسات مشترک به پایان رسید. در فقره هفتم دیدگاه حکومت آمده است که :«طرح تغییر نظام انتخاباتی از رأی واحد غیر قابل انتقال به نظام چند بعدی، علاوه بر محدودیت زمانی، پیچیدگی خاصی خود را داشته و از این جهت بحث وسیع ملی را می‌طلبد. حتی اگر این طرح با فرمان تقنینی رئیس جمهور قابل تصویب باشد، باز هم ممکن است از طرف پارلمان رد گردد. بنا براین بهترین راه این است که پارلمان افغانستان در مورد تغییر نظام انتخاباتی تصمیم بگیرد.»16
به نظر می‌رسد که با این پاسخ کمیسیون مستقل انتخابات و حکومت افغانستان، طرح تغییر نظام انتخاباتی افغانستان، فعلا عملی نخواهد شد هرچند که احزاب کلان سیاسی کشور همچنان عزم تغییر نظام انتخاباتی را دارند و استفاده از هرگزینۀ (اعتراض) مدنی را برای پیشبرد این هدف آنها اعلام کرده و برای خود محفوظ دانسته‌اند.
انتهای مطلب/
*نویسنده و استاد دانشگاه
منابع:
1 - قانون اساسی افغانستان، ماده 83، جریده رسمی شماره 818، تاریخ نشر8/دلو/1382.
2 - قانون انتخابات افغانستان، ماده 6، فقره سوم، جریده رسمی، شماره 1112، تاریخ نشر15 اسد1392.
3 - قانون انتخابات افغانستان، ماده20، جریده رسمی، شماره 1112، تاریخ نشر15 اسد1392.
4 - قانون انتخابات افغانستان، ماده 20، همان..
5 - قانون انتخابات افغانستان، ماده 38، همان.
6 - قانون انتخابات افغانستان، ماده 24، همان.
7 - قانون انتخابات افغانستان، مواد31،34 و35، همان.
8 - قانون اساسی افغانستان، ماده 33، پیشین.
9 - قانون انتخابات افغانستان، ماده 5، پیشین.
10 - قانون انتخابات افغانستان، مواد13-20، پیشین.
11 - سرور جوادی؛ ضعف ها و معایب سیستم انتخاباتی افغانستان، مجله تخصصی اندیشه معاصر، شماره دوم؛ ویژه انتخابات، کابل، سال 1394.
12 - متن این مکتوب پیشنهادی احزاب سیاسی به حکومت افغانستان، محفوظ می باشد.
13 - قانون اساسی افغانستان، ماده 156، پیشین.
14 - قانون اساسی افغانستان، ماده 109، پیشین.
15 - نظر مکتوب کمیسیون مستقل انتخابات به حکومت افغانستان، محفوظ می باشد.
دریافت صفحه با کد QR