ایران شرقی/

* زهرا محمودی

رقابت­‌های میان آمریکا و روسیه در موضوعات مختلف جهانی و منطقه­‌ای که بعضاً در راستای ادامه دیدگاهی مشابه جنگ سرد، میان دو کشور رخ می­‌دهد، موجب بروز تنش­‌های متعددی در روابط  واشنگتن و مسکو، به خصوص در سال­‌های اخیر شده است. همچنین رقابت روسیه و آمریکا در افغانستان نیز موجب شده است که برخی احتمال ایجاد "بازی بزرگ جدید" را در این کشور؛ میان دو قدرت مذکور مطرح کنند. نوشتار حاضر سعی بر این دارد که ضمن مروری بر مهم­ترین تنش­‌های اخیر میان آمریکا و روسیه و بررسی روابط این دو کشور در افغانستان، تأثیر تنش­‌های میان آمریکا و روسیه بر افغانستان را تبیین و تحلیل کند.

1-)تنش­­ در روابط آمریکا و روسیه
روسیه با مشاهده روند گسترش نفوذ آمریکا در منطقه خاورمیانه از جمله در خلال بحران لیبی و مصر، پیوستن اوکراین به پیمان ناتو، موضوع سپر دفاع موشکي آمریکا در اروپاي شرقي و ...، تصمیم گرفت برای مقابله با این نفوذ و نمایش نقش و قدرت خود در منطقه، رسماً وارد بحران سوریه شود و با حمایت سیاسی(در قالب شورای امنیت) و نظامی از دولت بشار اسد، نقش تأثیرگذاری را در این جنگ ایفاء کند.

مخالفت مسکو با سیاست­‌های واشنگتن و متحدان عرب منطقه­‌ای­‌اش از جمله در بحران یمن و عدم همراهی روسیه در محکومیت ایران در زمینه حمایت نظامی از حوثی­‌های یمن، برگ دیگری در اختلاف مواضع روسیه در قبال مسائل منطقه­‌ای با آمریکا را رقم زد.

در تابستان 2017 و با تصویب تحریم­‌های جدید کنگره آمریکا علیه روسیه و قرار دادن نام این کشور در لیست کشورهای سرکش و دشمن آمریکا که علت آن الحاق شبه جزیره کریمه به روسیه، مداخله روسیه در شرق اوکراین، بحران سوریه و مداخله احتمالی روسیه در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا عنوان می‌شد، تنش­‌ها میان آمریکا و روسیه افزایش یافت. اما دستور اخیر دونالد ترامپ، در خصوص اخراج ۶۰ دیپلمات روس از آمریکا در واکنش به نقش ادعایی روسیه در مسموم کردن سرگئی اِسکریپال، جاسوس دوجانبه سابق در بریتانیا و تعطیلی کنسول‌گری روسیه در شهر سیاتل و نیز حمله موشکی آمریکا (به همراه فرانسه و انگلیس) به سوریه با ادعای مجازات دولت سوریه در خصوص استفاده از سلاح شیمیایی و جلوگیری از وقوع مجدد این موضوع که با مخالفت روسیه مواجه شد، ابعاد تنش در روابط میان واشنگتن و مسکو را وارد فاز جدیدی نمود.

در میان اختلاف نظر مسکو و واشنگتن در خصوص موضوعاتی نظیر گسترش ناتو به شرق، بحران‌های اوکراین، سوریه و یمن، تصویب تحریم علیه روسیه، اخراج دیپلمات­‌ها و ...، موضوع افغانستان نیز به نوعی به عرصه رقابت و کشمکش میان آمریکا و روسیه تبدیل گشته و زمزمه­‌های تبدیل آن به میدان بازی بزرگ جدید توسط قدرت­‌های منطقه­‌ای و فرامنطقه­‌ای مطرح شده است.

2-)پیشینه روابط ایالات متحده و روسیه در افغانستان
برای بررسی پیشینه روابط آمریکا و روسیه در افغانستان، بایستی در گام اول به موضوع حمله نیروهای شوروی به افغانستان در سال 1979 اشاره کرد که آمریکا در خلال آن، اقدام به حمایت مالی و نظامی از مجاهدان جهت مقابله با سربازان ارتش سرخ نمود و توانست از همین طریق، شوروی را مجبور به خروج از افغانستان کند. پس از حمله آمریکا به افغانستان در سال 2001  که علت آن مقابله با تروریسم عنوان  شد، روسیه ضمن حمایت از این حمله، با واگذاری پایگاه نظامی به آمریکا در کشورهای آسیای مرکزی موافقت کرد. درحقیقت، روسیه به­ دلیل خطر ناشی از ارتباطات میان طالبان با اعضای القاعده و نیروهای رادیکال در آسیای مرکزی؛ مانند جنبش اسلامی ازبکستان و مبارزان چچنی و اویغوری، درصدد رفع خطر از حوزه موسوم به "خارج نزدیک" خود برآمد لذا با حضور نیروهای آمریکایی در افغانستان جهت مقابله با تروریست­‌ها موافقت کرد.

 با گذشت زمان و عدم دست­یابی واشنگتن به اهداف اعلامی­‌اش در خصوص محو تروریست­‌ها در افغانستان،    روس­‌ها اعلام کردند که رویکرد نظامی آمریکا در افغانستان نتیجه لازم را در بر نداشته است. نارضایتی روسیه از حضور آمریکا در افغانستان، پس از امضای توافق­نامه همکاری امنیتی کابل- واشنگتن (که زمینه حضور نیروهای آمریکایی و فعالیت پایگاه‌های آن در افغانستان را پس از سال 2014 فراهم کرد)، بیشتر شد. می­‌توان گفت روسیه حضور آمریکا در افغانستان و صرف هزینه­‌های سیاسی، مالی، نظامی و انسانی در این کشور جهت مقابله با گروه‌های تروریستی را در راستای منافع خود یعنی برقراری ثبات نیم­‌بند در افغانستان از طریق تشکیل دولت، کاهش تمایلات افراط­گرایانه در این کشور و جلوگیری از سرریز شدن آن به مناطق آسیای مرکزی و منافع اقتصادی محدود ؛ ارزیابی و به نوعی از طریق سواری مجانی، منافع خود در افغانستان را تأمین می‌کرد؛ اما هم زمان، کرملین علاقه نداشت که افغانستان به کشوری جهت یکه­‌تازی آمریکا و تأمین منافع این کشور تبدیل شود، به همین دلیل، ضمن برقراری ارتباط با طالبان، به مخالفت با امضای توافقنامه امنیتی کابل- واشنگتن  پرداخت.

درحقیقت، روسیه حضور دائمی و نیرومند نیروهای ناتو و آمریکا در افغانستان و تأثیرات این حضور را به مثابه خطری در نزدیکی مرزهای خود ارزیابی می‌کند و معتقد است وجود مرز مشترک میان افغانستان با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان که از جمله حوزه‌های امنیتی مسکو به شمار می‌روند، تحت نظر داشتن اقدامات آمریکا در افغانستان را ضروری می­‌سازد.

3-) تأثیر تنش­‌های میان آمریکا و روسیه بر افغانستان
با تشدید تنش­‌های میان کاخ سفید و کرملین در پی تحولات منطقه خاورمیانه و سایر موضوعات فی­مابین، می­‌توان شاهد تأثیر این تنش­‌ها بر اوضاع افغانستان نیز بود. این تأثیرات عبارتند از:

1-3) تأثیر تنش­‌های مسکو - واشنگتن بر موضوع طالبان و داعش در افغانستان:
آمریکا و روسیه در سیاست­‌های اِعلامی خود مطرح کرده­‌اند که خواهان برقراری ثبات در افغانستان هستند، منتهی به نظر می­‌رسد هرکدام روش و ابزار متفاوتی برای رسیدن به ثبات مدنظرشان که البته تأمین کننده منافع آنها باشد، در پیش گرفته­‌اند. روسیه در زمان حکومت طالبان در افغانستان، با حمایت از نیروهای جبهه شمال درصدد دور کردن طالبان و تروریست­‌های متحد آن از مناطق شمالی افغانستان بود.

پس از حمله آمریکا به افغانستان، روسیه ضمن حمایت از سرکوب طالبان، به متحدان خود در جبهه شمالی جهت ایفای نقش و درنظر گرفتن منافع روسیه در افغانستان امیدوار بود. اما پس از مشاهده نقش جانبی این متحدان در عرصه سیاست افغانستان و نیز تمایل حامد کرزی به غرب و به خصوص آمریکا، تلاش کرد در سال 2006 ارتباطاتی را با طالبان جهت اقناع آنها برای دور کردن تروریست­‌ها از مناطق شمالی افغانستان که هم مرز با جمهوری­‌های آسیای مرکزی است، به عمل آورد.

مسکو در ادامه و با مشاهده افزایش نفوذ آمریکا در افغانستان، رویکرد فعال در قبال اوضاع سیاسی افغانستان اتخاذ کرد و با تأکید بر ایجاد یک مکانیزم بومی جهت دست­یابی به ثبات در این کشور، میزبان کنفرانس­‌های صلح افغانستان بود که با حضور چین، هند، پاکستان، افغانستان، ایران، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، قزاقستان و قرقیزستان برگزار شد.

روسیه درحقیقت می­‌خواهد از طریق اقناع طالبان جهت حضور در مذاکرات صلح، علاوه بر اینکه نقشی مهم و تأثیرگذار در عرصه سیاست افغانستان برای خود تعریف کند، هم­‌زمان نقش آمریکا را در این موضوع کاهش داده یا حداقل تعدیل کند.

مسکو با تقویت روابط با طالبان درصدد  است که از این گروه در مقابل سایر گروه­‌های تروریستی از جمله داعش استفاده کند، با کسب جایگاه مهم در سیاست افغانستان از طریق حمایت از طالبان بتواند از آن­ها به عنوان کارتی در برابر ایالات متحده در مذاکرات پیرامون موضوعات مختلف منطقه­‌ای و جهانی استفاده کند، کنترل بیشتری بر تجارت مواد مخدر داشته باشد، نفوذ آمریکا را محدود به منطقه جنوب آسیا کند و مانع از پیشروی آن به سمت منطقه آسیای مرکزی و قفقاز شود.

برای طالبان نیز، برخورداری از حمایت سیاسی و معنوی از جانب یک قدرت منطقه­‌ای مانند روسیه مهم‌تر از سلاح‌های سبکی است که در افغانستان به طور گسترده­‌ای در دسترس است و براحتی می­‌تواند در بازار سیاه منطقه خریداری شود. به همین دلایل است که روسیه تمایلی به خلع سلاح و تضعیف طالبان در جریان مذاکرات صلح و عرصه قدرت افغانستان ندارد، چرا که این موضوع، توازن قدرت را به نفع داعش در این کشور تغییر می­‌دهد.

در حقیقت، با ظهور داعش در خاورمیانه و اعلام نقشه خلافت خراسان بزرگ (که مناطقی از افغانستان، ایران و کشورهای هم مرز با روسیه را نیز در بر می­‌گرفت)، روسیه به اوضاع افغانستان و ثبات در این کشور حساس­‌تر شد  لذا مسکو با احساس خطر از حضور داعش که می­‌توانست مستقیماً با نفوذ در مناطق شمالی افغانستان و هم مرز با تاجیکستان، راه ورود به آسیای مرکزی و دست­یابی به ایده خلافت خراسان بزرگ را هموار کند، همکاری بیشتر با طالبان را در پیش گرفت. این شرایط در حالی است که روسیه، آمریکا را متهم به حمایت از داعش جهت انتقال نیروهایش به منطقه خارج نزدیک روسیه  کرده است، موضوعی که واشنگتن آن را رد می‌کند. در این قالب می­‌توان گفت زمانی که تنش میان روسیه و آمریکا افزایش یابد، دو کشور می­‌توانند جهت اِعمال فشار بیشتر بر یکدیگر و پیشبرد منافع­‌شان، از نیروهای مورد حمایت خود در افغانستان تحت عنوان نیروهای نیابتی استفاده کنند.

به همین دلیل است که رسانه­‌ها خبر از حمایت مالی، سیاسی و حتی تسلیحاتی طالبان توسط روسیه داده­‌اند. جوزف والتل، رئیس گروه فرماندهی مرکزی ایالات متحده در این خصوص تأکید کرد که روس‌ها از طالبان جهت اِعمال نفوذ در منطقه حمایت می­‌کنند.¹ البته پس از اینکه ژنرال نیکلسون، فرمانده نیروهای آمریکا و ناتو در افغانستان از روسیه به دلیل برقراری ارتباط با طالبان و مشروعیت­ بخشی به این گروه انتقاد کرد، وینسنت استوارت، رئیس آژانس اطلاعات دفاعی آمریکا اعلام کرد: "من شاهد مدارک فیزیکی در خصوص انتقال سلاح یا پول از روسیه به طالبان نبودم."² روسیه نیز بارها اعلام کرده است به لحاظ تسلیحاتی حمایتی از طالبان نمی­‌کند و تعاملات دیپلماتیک­‌اش با طالبان به دلیل متقاعد کردن این گروه جهت پیوستن به جریان مذاکرات صلح می­‌باشد. در مقابلِ طرح ادعای حمایت روسیه از طالبان، موضوع حمایت آمریکا از داعش در افغانستان مطرح شده است؛ طبق اخبار منتشر شده در رسانه­‌ها، آمریکا اقدام به جابجایی­‌های مشکوکی در مناطق شمال افغانستان توسط هواپیماهای خود کرده­ است که روسیه آن را انتقال نیروهای داعش و تأمین نیازهای این گروه در افغانستان می‌داند. مسکو بر این باور است که آمریکا از بهانه حضور داعش در افغانستان به عنوان توجیهی برای حضور نظامی خود در منطقه، حفظ پایگاه­‌های دائمی خود را در افغانستان و افزایش نفوذ نظامی خود در آسیای مرکزی استفاده کرده و لذا از آن حمایت می­‌کند. آنچه مشخص است این است که آمریکا در واقع در پی حل بحران امنیتی در افغانستان و برقراری صلح در این کشور نیست، بلکه می­‌خواهد از طریق مدیریت ناامنی­‌های موجود در این کشور، منافع خود را تأمین کند.

2-3) تأثیر تنش­‌های مسکو- واشنگتن بر استراتژی ترامپ در افغانستان:
استراتژی جدید آمریکا در قبال افغانستان که توسط دونالد ترامپ اعلام شد، موضوع دیگری است که می­‌تواند گویای تأثیر تنش میان روسیه و آمریکا بر افغانستان باشد. در این استراتژی عمداً نامی از روسیه (به مانند چین و ایران) به میان نیامده و نقشی نیز برای این کشور در آینده افغانستان در نظر گرفته نشده است. مشخص است که آمریکا تمایل ندارد پس از هزینه نمودن 841  میلیارد دلار در جنگ افغانستان و مرگ حدود 2 هزار و 200 نفر از سربازانش در این کشور³، نقش تأثیرگذاری به روسیه در افغانستان اعطاء کند. اما در طرف مقابل، روسیه برخلاف استراتژی ترامپ، می­‌خواهد منافع تاکتیکی خود (رفع خطر تروریست­‌ها و افراط­‌گرایان، مقابله با قاچاق مواد مخدر به روسیه) و منافع استراتژیکی خود (رقابت با آمریکا) را در افغانستان پیش ببرد و برای این موضوع، نیاز به نقش­ آفرینی در این کشور دارد. روسیه نمی­‌خواهد آمریکا به تنهایی سرنوشت افغانستان را تعیین کند و بر این باور است که مسکو نیز بایستی در این زمینه نقش داشته باشد. قاعدتاً روسیه با توجه به درگیری در موضوع اوکراین و سوریه و نیز تجربه تلخ ناشی از شکست نیروهای ارتش سرخ، تمایلی به اعزام نیروی نظامی به افغانستان ندارد، اما نمی­‌خواهد با واگذاری عرصه سیاست افغانستان به آمریکا، زمینه تضعیف خود را با دادن مجال یکه­ تازی به آمریکا در افغانستان و نیز انتقال جریان افراط­‌گرایی به مناطق هم­‌مرز خود؛ فراهم آورد  لذا از طریق ابزارهایی که در اختیار دارد به اعمال نفوذ در افغانستان می­‌پردازد.

3-3) تأثیر تنش­‌های مسکو - واشنگتن بر روابط روسیه و افغانستان:
اعمال نفوذ روسیه در افغانستان در قالب حمایت از طالبان، باعث شده است علی­‌رغم اینکه دولت وحدت ملی از روابط حسنه خود با روسیه صحبت  و حتی از این کشور درخواست کمک نظامی نیز کرده است، اما ارتباطات نزدیک اشرف غنی با آمریکایی­‌ها و نیز انتشار اخباری مبنی بر حمایت روسیه از طالبان به عنوان گروهی که مشروعیت دولت را زیر سؤال برده و تمایل به همکاری با دولت ندارد، باعث شده غنی نیز اقدام به انتقاد از روسیه در مورد آنچه حمایت از طالبان می­‌خواند، کند.

در همین ارتباط، یک مقام اطلاعاتی افغان اعلام کرد عوامل روس با ارائه مشاوره استراتژیک، پول و تجهیرات نظامی(از جمله عینک­‌های دید در شب، اسلحه­‌های نیمه سنگین و سنگین، راکت­‌های قدیمی ضد هوایی)، طالبان را حمایت می­‌کنند. مقامات افغان هم­چنین بیان کردند که مأموران اطلاعاتی روسیه، ملاقات­‌هایی را با نمایندگان طالبان در تاجیکستان و مسکو برگزار کرده­‌اند و گاهی به خاک افغانستان در ولایات مرزی، از جمله قندوز وارد می‌شوند.⁴ بنابراین، تنش میان آمریکا و روسیه و مسائل ناشی از آن می­‌تواند بر روابط میان مسکو و کابل نیز تأثیر بگذارد.

4-3) تأثیر تنش­‌های مسکو - واشنگتن بر روابط روسیه با پاکستان در موضوع افغانستان:
موضوع دیگری که می­‌توان در خصوص تأثیر تنش میان روسیه و آمریکا بر افغانستان مطرح نمود، ارتباطات و  همکاری‌هایی است که روسیه می­‌تواند با پاکستان در پیش گیرد تا به نوعی به مقابله با آمریکا در افغانستان بپردازد. طبق استراتژی جدید ترامپ در افغانستان، پاکستان به عنوان حامی گروه­‌های تروریستی فعال در افغانستان معرفی شد و به همین دلیل، آمریکا کمک­‌هایش را به پاکستان معلق کرد. روسیه با مشاهده چنین وضعیتی، ضمن توجه بیشتر به پاکستان در مقایسه با گذشته، تلاش خواهد کرد تا حتی امکان، از سردی روابط آمریکا و پاکستان استفاده کند. البته روسیه در موضوع پاکستان، هم به ملاحظات و حساسیت­‌های هند در خصوص این موضوع توجه دارد و هم می­‌داند که روابط پاکستان با آمریکا برای اسلام­ آباد، از اهمیت بیشتری در مقایسه با روابط با مسکو برخوردار است. به هرحال، تنبیه پاکستان توسط آمریکا می­‌تواند بهانه خوبی برای نزدیکی روسیه به پاکستان در موضوع افغانستان شود که البته با توجه به روابط دیرینه طالبان با پاکستان، و روابط کنونی روسیه با طالبان، این موضوع خوشایند دولت افغانستان و آمریکا نخواهد بود. به خصوص اگر پاکستان بخواهد برای نشان دادن اهمیت و جایگاه خود در افغانستان، از طالبان به عنوان ابزار فشار بر آمریکا در افغانستان و کاهش فشارها بر خود استفاده نماید.

* دکترای روابط بین‌الملل و کارشناس مسائل افغانستان و پاکستان
انتهای مطلب/