ایران شرقی/

دکتر بهرام امیراحمدیان:

تركمنستان كشوري كوچك به اندازه يك چهارم مساحت ايران است كه سراسر مرزهاي شمال شرقي ايران را از نقطه تلاقي مرز افغانستان در شمالي شرقي ايران، تا شرق درياي خزر را در بر مي‌گيرد. جمهوري تركمنستان، همسايه شمال شرقي ايران، كشوري است حايل بين ايران و آسياي مركزي. طول مرز مشترك ايران و تركمنستان 992 کیلومتر است. در اين امتداد از شرق به غرب استان‌هاي خراسان رضوي، خراسان شمالي، و گلستان قرار دارند. سه نقطه گمركي سرخس(ريلي و جاده اي)، لطف آباد و باجگيران(جاده ای) در استان خراسان رضوي، و اينچه برون(ريلي و جاده اي) در استان گلستان، ارتباط ايران با تركمنستان و از آن طريق آسياي مركزي را برقرار مي‌كنند. استان خراسان شمالي فاقد نقطه گمركي با تركمنستان است. تركمنستان روابطی عادی را با همسايگان داشته و از ثبات نسبي برخوردار و سبب ايجاد ثبات نسبي در آسياي مركزي بوده است. ترکمنستان در سال 2017 جمعیتی برابر 5/5 میلیون نفر در بین کشورهای جهان ردیف 116 قرار داشته است.

ترکمنستان چهارمین دارنده بيشترين ذخایر گاز طبیعی بعد از روسیه، ایران و قطر است. یکی از ده کشور تولید كننده و صادرکننده گاز طبیعی در جهان است. گاز ترکمنستان در معادلات منطقه‌ای نقشی سازنده و در عين حال بازدارنده دارد. در سال 2016 توليد ناخالص داخلي اين كشور 5/5 ميليون نفري، 4/42 میلیارد دلار بوده که در رده بندی در رتبه 89 در بین کشورهای جهان داشته است. این مقدار در مقایسه با سال 2013 که مقدار آن برابر9/41 ميليارد دلار بوده، رشد قابل توجهی نداشته است.
تركمنستان نهمین کشور تولید کننده و صادر کننده پنبه در جهان با تولید 327 هزار تن (ازبکستان 904 هزار تن) است. مهم‌ترین تولیدات معدنی ترکمنستان عبارت‌اند از: نفت، گاز طبیعی، سولفات دو سود، نمک پتاسیم و نمک طعام، گوگرد، ید، روی، مس، سولفات سدیم، پلاتین، سرب، طلا، بوکسیت، جیوه.

چين و همكاري‌هاي منطقه‌اي و نقش تركمنستان

چين در چارچوب ابتكار اقتصادي عظيم جاده ابريشم(يك راه، يك كمربند) در زمينه احياي مسير سنتي جاده ابريشم سرمايه گذاري گسترده‌اي را انجام داده و خواهد داد. مركز ثقل جاده ابريشم سنتي ايران است كه مورد نظر چين است و چين از توجه به مسيرهاي متنوع استقبال ميكند. در غرب چين مركز توزيع اين جاده در سين كيانگ (در ارومچی) است كه با گذر از قزاقستان، ازبكستان وارد تركمنستان شده و از آن طريق وارد ايران خواهد شد تا مسير خود را به حوزه خليج فارس و عراق و سوريه تا درياي مديترانه ادامه دهد. بنابراين ايجاد و گسترش روايط نزديك ايران با تركمنستان و بطريق اولي با كشورهاي مسير بالادستي اين مسير يعني ازبكستان و قزاقستان بسيار ضرور مي‌نمايد. سياست خارجي و اقتصادي ايران براي سالهاي آينده بايد معطوف به بهبود روابط با كشورهاي مابين ايران و چين برنامه ريزي شود. اين فرصتهاي ارزشمند نبايد از دست برود.

 در اين ميان مهم‌ترين مساله تنظيم روابط فضاي سياسي براي صدور ويزا و تسهيل رفت و آمد، تنظيم فضاي اقتصادي براي تسهيل تجاري، از جمله مقررات گمركي، بانك، بيمه و نظاير آن از الزامات توسعه روابط دو جانبه است. یکی از این راه‌های گسترش مناسبات اقتصادی، گره زدن اقتصاد کشورهای آسیای مرکزی به اقتصاد ایران است. باید سازوکارهای راحت‌تری برای ترانزیت کالا به ترکمنستان و کشورهای آسیای مرکزی فراهم شود؛ برای نمونه در بنادر جنوبی بیش از 200 میلیون تن ظرفیت وجود دارد که از آن ميان مقدار قابل توجهي خالي مي‌ماند. می‌توان در اين بنادر اسکله‌هایی را در اختیار کشورهای آسیای مرکزی به ویژه ترکمنستان قرار داد. همچنین از راه «دامپینگ» می‌توان این کشورها را به واردات کالای خود از این اسکله‌ها و بنادر جنوبی وابسته کرد.

تشویق ترکمنستان به صدور نفت کوره یا دیگر مشقات و ایجاد منطقه بانکرینگ در بندر چابهار با احداث خط لوله انتقال انرژی از شرق ایران میتواند گره زدن اقتصاد این کشور به ایران باشد بشرطی که دیپلماسی کارآمدی آن را تسهیل کند.
يكي از عوامل بادارنده توسعه مناسبات اقتصادي و تجاري ايران با آسياي مركزي، مسائل مربوط قوانين و مقررات صدور ويزا، عوارض گمركي و مشكلاتي است كه پليس كشورهاي آسياي مركزي بويژه تركمنستان به عنوان دروازه ورودي و ازبكستان به عنوان كشور ترانزيت كالاهاي ايراني به سوي تاجيكستان فراهم مي‌آورند. بازارهاي كشورهاي آسياي مركزي عمدتا با كالاهاي توليد چين و تركيه و اخيرا هندوستان و پاكستان تامين مي‌شود. در حالي كه كشورهای آسیای مرکزی از نظر تمدني و فرهنگي قرابت زيادي با ايران دارند، مي‌توانند به عنوان بازارهاي سنتي ايران مورد بررسي قرار گيرند. ترتيب گروه‌هاي كاري مطالعات بازاريابي و بررسي‌هاي عملي در اين حوزه مي‌تواند به گسترش نفوذ اقتصادي و سياسي ايران در منطقه ياري رساند. برخي فروشگاه‌هاي زنجيره‌اي از جمله فروشگاه‌هاي اتكا علاقه مندي خود را براي حضور در اين بازارها و تاسيس فروشگاههاي زنجيره‌اي اعلام كرده‌اند. فعالان اقتصادي كشور در اين حوزه نيازمند حمايت دولت در بر طرف كردن موانع گمركي و مقررات دست و پاگيري هستند كه حضور آنها در اين بازار را با دشواري مواجه مي‌كند.

فعال کردن کمیسیون‌های مشترک همکاری‌های اقتصادی و تغییر در ترکیب اعضا و استفاده از نیروهای توانمند دولتی و خصوصی، در این کمیسیون‌ها توصیه می‌شود. کمیسیون‌های موجود ظاهرا توانمندی لازم را برای پیشبرد اهداف اقتصادی ایران ندارند که با وجود چند برابر شدن تولید اقتصادی و حجم مبادلات این کشورها با جهان، ایران هنوز سهم اندکی در مبادلات تجاری دارد.

ايران و دوره پسا تحريم

با در نظر گرفتن اين موضوع که در دوره کنوني اقتصاد نقش مهمي در قدرت يک دولت و حوزه نفوذ اقتصادي و سياسي آن در محيط بين‌الملل بويژه در مناطق پيراموني دارد، دولت‌ها سعي بر توسعه روابط اقتصادي خود با کشورها و سازمانهاي منطقه‌اي دارند. به همين سبب توسعه و گسترش سازمان‌هاي همکاري‌هاي اقتصادي منطقه‌اي به عنوان ساختارهاي جديد در عرصه بين‌الملل نصب‌العين کشورهاي جهان قرار گرفته است. اين نوع نگرش به جهان و اولويت مسائل اقتصادي بر مسائل سياسي سبب نگرش جديدي در کشورها به جهان شده است. اکنون شرکت‌ها و سازمانهاي منطقه‌اي به جاي دولت‌ها تصميم مي‌گيرند و تصميم ساز شده اند. بنابراين بازيگراني که در اين عرصه قواعد بازي را رعايت نمي کنند به حاشيه رانده مي‌شوند.

دوره پسا تحريم در ايران، همزمان با دوره تحريم روسيه از سوي غرب است. اكنون مناطق پيراموني در شمال ايران كه قلمروهاي استراتژيكي روسيه شمرده مي‌شود، روسيه را از حضور در منطقه باز مي‌دارد و فضايي خالي براي ايران فراهم مي‌سازد. اين منطقه در عين حال، از نظر تمدني، كه منطقه سنتي نفوذ ايران شمرده مي‌شود، فضا و موقعيت‌هاي خوبي در اختيار ايران قرار داده و فضاي سياسي مناسبي آفريده است كه ايران را قادر مي‌سازد در منطقه آسياي مركزي بيشتر از گذشته حضور داشته باشد. داشتن يك استراتژي معين، هماهنگي در استاندارد سازي صادرات و هماهنگي در نظارت و كنترل بر بخش بهبود در چابك سازي خدمات بازرگاني و بويژه بانك و بيمه و مقررات گمركي آينده‌اي نويد بخش در تجارت خارجي ايران مي‌تواند باشد.

  در سال‌هايي كه ايران در حال ساخت پروژه بزرگ نيروگاه برق آبي سنگ توده -2 در تاجيكستان بود، ازبكستان به دليل اختلاف با تاجیكستان مانع عبور كاميون‌هاي حاوي تجهيزات و كالا براي اين نيروگاه مي‌شد. اصولا در همه جمهوري‌هاي آسياي مركزي، فساد و رشوه به امر عادي تبديل شده است.

اکنون که دوره پس از کریم اف در ازبکستان فضای مناسبی را ایجاد کرده و دیدار رئیس جمهور کشورمان با جناب میرضیایف رئیس جمهور جدید ازبکستان مثبت و سازنده بوده وقت آن است که هم بخش خصوصی و هم نهادهای مرتبط در دولت از این فضا بهره برداری کنند. حتی برای بهبود روابط متشنج بین ایران و تاجیکستان که نشات گرفته از برآوردهای نادرست هیات حاکمه آن کشور از شرایط منطقه است، با نزدیکی ایران به ازبکستان می‌تواند بهبود یابد. ازبکستان تنها کشور مقتدر در آسیای مرکزی است که توان تاثیر گذاری بر شبکه‌های حمل و نقل و تسهیل روابط ایران با آسیای مرکزی را داراست. این کشور می‌تواند در برقراری دوباره جاده ابریشم سنتی نقشی سازنده ایفا کند که در کنار بهبود روابط ایران با ترکمنستان به گسترش جایگاه ایران در منطقه حساس آسیای مرکزی یاری رساند. بدون داشتن روابط نزدیک و سازنده با ترکمنستان که دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی است، حضور در این فضا در شرایط کنونی امکان پذیر نخواهد بود.

توجه به طرح شاهراه آسیایی ایران به آسیای مرکزی که در سال‌های آغازین دهه 80 بین ایران و افغانستان و سه کشور تاجیکستان و ازبکستان و ترکمنستان به امضا رسید و احیای آن می‌تواند گزینه‌هایی باشد که ایران را از انحصار ارتباط زمینی و ریلی ایران با آسیای مرکزی از طریق ترکمنستان بشکند. در آن صورت ترکمنستان ناگزیر خواهد بود به ترتیبات اقتصادی منطقه نرمش بیشتری نشان دهد. اکنون که احداث راه آهن خواف هرات مراحل اجرایی خود را طی می‌کند، پیش کشیدن طرح شاهراه ایران- آسیای مرکزی از طریق افغانستان گزینه‌ای جالب توجه است که با استراتژی جدید ایالات متحده در افغانستان با مزاحمت آمریکا نیز مواجه نخواهد شد. هر پروژه عمرانی در افغانستان نوعی سرمایه گذاری برای تامین امنیت ایران نیز خواهد بود طالبان نیز از پروژه‌های عمرانی و اقتصادی حمایت کرده و مخالفتی با اجرای این گونه اقدامات ندارد. 

انتهای مطلب/.