مطالعات شرق/

 
«شهرام پیرانی»؛ دکتری علوم سیاسی
 
جمهوری ازبکستان کشوری در آسیای مرکزی است که در سال 1991 و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی استقلال خود را به دست آورد. گاز، نفت و طلا از غنی‌ترین منابعی است که در طبیعت این کشور نهفته است. این سرزمین خاستگاه اصلی قوم ازبک است که ازبک از دو کلمه ترکی "از" به معنای "خود" و "بک" به معنای "خان یا بزرگ" تشکیل شده است و ازاین‌رو کلمه "ازبک" تداعی‌گر مفهوم "خود بزرگ" است که می‌تواند نشانه‌ای از اعتمادبه‌نفس و غرور قوم ازبک در تاریخ پرفرازونشیب آسیای مرکزی باشد. پسوند فارسی "ستان" نیز به معنای "سرزمین" است و بدین ترتیب واژه ترکیبی "ازبکستان" به معنای "سرزمین ازبک‌ها" شکل‌گرفته است.

ویژگی‌های اقتصادی ازبکستان
ازبکستان کشوری محصور در خشکی با مساحت 449 هزار کیلومترمربع و جمعیتی بالغ بر 34 میلیون نفر (بیش از نیمی از جمعیت آسیای مرکزی) است. تولید ناخالص داخلی ازبکستان 51 میلیارد دلار آمریکا و سرانه تولید ناخالص داخلی این کشور در حدود 1500 دلار است. واحد پول این کشور، سوم (UZS) نامیده می‌شود. ازبکستان سالانه 80 تن طلا از معادن خود استخراج می‌کند که ازاین‌حیث رتبه هفتم دنیا را دارا است. این کشور همچنین از لحاظ ذخائر مس در رتبه هفتم و از لحاظ ذخائر اورانیوم رتبه دوازدهم را در جهان دارد.
بر اساس گزارش بانک جهانی، اقتصاد ازبکستان در حال حاضر شاهد یک تغییر ساختاری عظیم و گذر به‌سوی یک اقتصاد آزاد است و شاخص‌های آزادی اقتصادی این کشور از سال 2017 جهش بزرگی داشته است. از زمان به‌قدرت‌رسیدن "شوکت میرضیایف" در سال 2016 میلادی، تلاش‌هایی برای گسترش روابط اقتصادی و حل‌وفصل مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ازبکستان انجام شد که چشم‌انداز اقتصادی - سیاسی این کشور را تغییر داد. در راهبرد ۵ساله توسعه ازبکستان طی سال‌های 2017 تا 2021، اقدام‌های فراوانی در راستای اهداف توسعه‌ای این کشور صورت پذیرفته است. تبدیل ارز ملی به ارزهای خارجی در بانک‌ها، ممنوعیت کار اجباری در مزارع پنبه برای آموزگاران و کارمندان بهداشت، لغو الزام تحویل اجباری وجه فروش به ارز خارجی به میزان 25 درصد از درآمد صادرکنندگان ازبک، حل‌وفصل مسائل و مشکلات مرزی و آبی با کشورهای همسایه، سرمایه‌گذاری 12 میلیارد دلاری روسیه، بهبود روابط با تاجیکستان و افزایش 10 برابری حجم مبادلات تجاری دو کشور، از جمله مهم‌ترین تغییرهای ایجاد شده در این کشور پس از به‌قدرت‌رسیدن میرضیایف است.

دلایل اهمیت گسترش روابط با ازبکستان
اهمیت ازبکستان در منطقه بدین جهت است که این کشور در قلب آسیای مرکزی بین دو رود آمودریا و سیر دریا قرار گرفته است و با تمام جمهوری‌های جدیدالتأسیس منطقه و نیز با افغانستان مرز مشترک دارد. این کشور به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور منطقه محسوب می‌شود و مردم آن بافرهنگ اسلامی پیوندهای دیرینه دارند. از لحاظ فرهنگی، مردم برخی مناطق آن همانند سمرقند و بخارا هنوز به زبان فارسی سخن می‌گویند و حتی تاجیک‌های مقیم این کشور خواستار احیاء و گسترش فرهنگ و تمدن ایرانی هستند.

روابط اقتصادی ایران و ازبکستان
ایران در سال 1991(1370) جمهوری ازبکستان را به رسمیت شناخت. دو طرف در سال‌های بعد نخستین نمایندگان سیاسی خود را به تهران و تاشکند فرستادند، بااین‌حال روابط دو کشور در طول دو و نیم دهه پیشرفت چندانی نداشت و حتی روبه‌کاهش بود. روابط ایران و ازبکستان در دوران ریاست‌جمهوری "اسلام کریم اف" (1991-2016) به دلیل سوءظن و بدبینی‌هایی که در مورد روابط نزدیک ایران و تاجیکستان، حمایت ایران از تاجیکان سمرقند و بخارا و توسعه تشیع و اسلام سیاسی در میان رهبران این کشور وجود داشت، سطح مطلوب و بالایی را تجربه نکرد. اما پس از درگذشت "اسلام کریم اف" و به‌قدرت‌رسیدن "شوکت میرضیایف"، این فضا به‌کلی تغییر کرد و مناسبات دو کشور در مسیر پیشرفت قرار گرفت.
در این میان، اقتصاد مهم‌ترین دلیل و انگیزه گسترش روابط دو کشور در وضعیت کنونی است. ازبکستان بازاری بزرگ و جذاب برای تجار ایرانی است؛ از طرف دیگر باتوجه‌به تحولات ژئوپلیتیکی جهان، ایران مسیر ترانزیتی بسیار مناسبی برای ازبکستان محسوب می‌شود. آمارهای تجاری از روابط دو کشور در سال‌های اخیر روندهای روبه‌رشدی را نشان می‌دهد. مجموع مبادلات تجاری دو کشور از رقم 160.2 میلیون دلار در سال 2017، به رقم 503.8 میلیون دلار در سال 2021 رسیده است. رشد 3 برابری مبادلات تجاری دو کشور در مقایسه با گذشته نشان از وجود و گسترش ظرفیت‌های اقتصادی تجارت میان دو کشور است. طی پنج سال گذشته بیش از 350 شرکت ایرانی در ازبکستان تأسیس شد. این امر موجب افزایش همکاری با ایران در زمینه تجارت و سرمایه‌گذاری متقابل و همچنین حمل‌ونقل شده است.
در سپتامبر 2022، 17 موافقت‌نامه در زمینه انرژی و حمل‌ونقل بین شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان و ابراهیم رئیسی رییس جمهور ایران امضا شد. محور اصلی روابط اقتصادی ایران و ازبکستان، حمل‌ونقل و لجستیک بوده و درخواست ازبکستان برای پیوستن به توافقنامه چابهار پذیرفته شده است. این قرارداد بین هند، ایران و افغانستان امضا شد و امکان صادرات کالاهای هندی از طریق ایران به افغانستان را فراهم می‌کند.
وجود چشم‌اندازهای مثبت برای رفع موانع تجارت میان دو کشور و شکل‌گیری وابستگی متقابل ژئواکونومیکی در منطقه بویژه بعد از جنگ اوکراین، باعث شده است تا دو کشور در چارچوب کمیسیون مشترک رقم 2 میلیارد دلار را برای مبادلات تجاری دوجانبه هدف‌گذاری کنند. این هدف‌گذاری با تمرکز بر مزیت‌های نسبی دو کشور برای یکدیگر و تقویت حوزه‌های مکمل امکان‌پذیر خواهد بود. در حال حاضر دو کشور در حال تدوین نقشه راه تجارت دوجانبه هستند و امیدوارند سطح مبادلات تجاری دو کشور تا سال 1404 به 2 میلیارد دلار افزایش یابد. بنا به گفته سفیر ازبکستان در تهران، اگر موانع ترانزیتی کنونی رفع شود، رقم 4 میلیارد دلار نیز دور از ذهن نیست.

راهکارهای گسترش روابط اقتصادی ایران و ازبکستان
 پس از وقوع بحران اوکراین و مسدودشدن برخی مسیرها و کریدورهای تجاری، اکنون بهترین راه دسترسی ازبکستان به آب‌های آزاد، ایران است. در واقع با عنایت به توجه ویژه ازبکستان به گسترش روابط و مبادلات دو کشور بویژه در حوزه بازرگانی، از یک سو می‌توان بخش راه‌آهن و ترانزیت را باتوجه‌به نیاز و محصور در خشکی بودن ازبکستان گسترش داد و با رویکردهایی چون راه‌اندازی قطار مسافربری ایران - ازبکستان، افزایش تعداد کشورهای قرارداد عشق‌آباد و بنیان دالان ازبکستان - ترکمنستان - ایران - عمان، افزایش روابط حمل‌ونقلی با ایران، تلاش و کوشش دوسویه در بهره‌برداری از پروژه خط‌آهن سراسری افغانستان به نفع هر سه کشور (ایران، ازبکستان و افغانستان) همکاری‌ها را توسعه داد.
در بُعد دیگر، با درنظرداشتن علاقه‌مندی ازبکستان به خریداری نفت از ایران و تولید کم نفت این کشور، می توان صادرات نفت ایران از راه خشکی و راه‌آهن در کنار توجه به همکاری‌های گازی (ازبکستان یازدهمین تولیدکننده گاز دنیاست) را مدنظر قرارداد. از سوی دیگر نیز باید توجه داشت که با برگزاری کمیسیون مشترک همکاری‌های دوجانبه دو کشور، مذاکرات در خصوص تعرفه ترجیحی، حضور و فعالیت کارآفرینان و سرمایه‌گذاران خصوصی دو کشور در کشور دیگر و جلب‌توجه تاشکند به چابهار به‌عنوان نزدیک‌ترین مسیر دستیابی بازرگانان ازبکستانی به آب‌های آزاد و تقویت ارتباطات بانکی به‌عنوان زیربنای تبادلات اقتصادی، می‌توان حجم مبادلات تجاری میان ایران و ازبکستان را به‌مراتب بیشتر از شرایط کنونی گسترش داد.

نتیجه‌گیری
ارتقای مبادلات تجاری میان ایران و ازبکستان (به‌عنوان یکی از قدرت‌های برتر آسیای مرکزی) علاوه بر داشتن مزایای اقتصادی فراوان، باعث افزایش نفوذ ایران در آسیای مرکزی خواهد شد. ازاین‌رو، می‌بایست ضمن درپیش‌گرفتن یک دیپلماسی اقتصادی فعال، اقدام‌های لازم در جهت رفع موانع سیاسی - اقتصادی پیش روی گسترش مراودات اقتصادی دو کشور صورت پذیرد.
انتهای مطلب/