مطالعات شرق/

احمد قاسم‌زاده؛ کارشناس و پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی
 
مقدمه
روابط آمریکا و کشورهای آسیای مرکزی همواره در عین سادگی اهداف، در عملکرد پیچیده بوده است. معمولاً ادغام نگاه بلندمدت آمریکا به تحولات این منطقه در کنار رویکرد رقابتی و بعضاً خصمانه نسبت به روسیه و چین همراه با محافظه‌کاری مضاعف کشورهای آسیای مرکزی، عامل بروز چنین پیچیدگی‌ بوده است. با‌ وجود این، با گذشت سه دهه از تحولات مختلف در روابط دو طرف، به نظر می‌رسد بتوان یک الگوی رفتاری مشخص را مبتنی بر اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت برای واشنگتن ترسیم کرد؛ بویژه با توجه به جنگ اوکراین و تنش‌های بی‌سابقه‌ای که به درگیری‌های نیابتی بین روسیه و آمریکا منجر شده، اهداف سفر بلینکن بیش از هر زمان دیگری مشخص است. با این حال در سطح کنش رفتاری و چگونگی بازی آمریکا با کارتِ آسیای مرکزی همچنان ابهام‌های زیادی وجود دارد که در این گزارش تلاش می‌شود ضمن رفتارشناسی آمریکا بر اساس سفر بلینکن، به برخی از آن‌ها پرداخته شود.

اولین سفر بلینکن به آسیای مرکزی
آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده، ماه گذشته و چند روز پس از سالگرد تهاجم روسیه به اوکراین، در سفری دو روزه به آسیای مرکزی ( ۲۷ و ۲۸ فوریه، هشتم و نهم اسفند)، از کشورهای قزاقستان و ازبکستان بازدید و در نشستی در شهر آستانه، پایتخت قزاقستان، با وزیران خارجه کشورهای تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان دیدار کرد. این نخستین سفر بلینکن به آسیای مرکزی از زمان تصدی سمت وزارت امور خارجه ایالات متحده است. اگرچه او پیش از این نیز دیدارهایی را با مقام‌های کشورهای آسیای مرکزی در واشنگتن و یا در دیگر  فرصت‌های پیش آمده داشت، لیکن حضور وی در یکی از حوزه‌های منافع استراتژیک روسیه به خودی خود حائز اهمیت است.
سفر بلینکن به آسیای مرکزی، شبیه به سایر بازیگران بین‌المللی، به دو کشور بزرگ و تأثیرگذار منطقه انجام شد و این موضوع اولویت این دو بازیگر را در سیاست خارجی آمریکا اثبات می‌کند. وی در این سفر به دنبال تقویت همکاری‌های امنیتی، سیاسی و اقتصادی میان ایالات متحده و کشورهای آسیای مرکزی بود و همان‌طور که انتظار می‌رفت بیش از همه از خطر روسیه برای این کشورها سخن گفت و بر کاهش اتکای آن‌ها به روسیه تأکید کرد. وزیر امور خارجه آمریکا همچنین هشدار داد که هرگونه تزلزل و عقب‌نشینی در برابر روسیه در اوکراین، می‌تواند مسکو را در مورد سایر کشورهای شوروی سابق جسورتر کند.

قدرت‌نمایی در برابر روسیه و چین
به گفته‌ی برخی منابع بعد از رأی‌گیری برای قطعنامه سازمان ملل در خصوص محکومیت روسیه در حمله نظامی به اوکراین که با عدم همراهی چین و کشورهای آسیای مرکزی همراه شد، دستگاه دیپلماسی ایالات متحده تصمیم به اعمال فشار به این کشورها از طریق ساز و کار c5+1 گرفت. در این رأی‌گیری ترکمنستان حاضر نبود و هر چهار جمهوری دیگر آسیای مرکزی، به این قطعنامه ضدروسی، رأی ممتنع دادند. به نظر می‌رسد تداوم این راهبرد و عدم ‌نتیجه‌بخشی تاکتیک‌های مختلف برای تحت تأثیر قرار دادن رفتارهای سیاسی آسیای مرکزی در قبال روسیه، منجر به نگرانی‌ واشنگتن شده است. هرچند که دیپلمات‌های ایالات متحده معتقدند که تصمیم این کشورها مبنی بر دادن رأی ممتنع از سوی پکن دیکته شده است.
آنتونی بلینکن در این سفر از سفارت آمریکا در قزاقستان خواست تا همکاری‌های خود را با احزاب ملی‌گرای قزاق و افراد میهن‌پرست مانند آرمان شورایف و مختار تایجان تقویت کند: تصمیمی هوشمندانه جهت تشدید سیاست روسیه هراسی و چین هراسی در قزاقستان.
هوشمندانه از این جهت که موضوع روسیه هراسی و سینوفوبیا (چین هراسی) در دو دهه گذشته طرفداران بسیاری در قزاقستان داشته است. این موضوع نقطه مکمل سیاست‌های اجتماعی-فرهنگی رسانه‌ها و جریان‌های فرهنگی نزدیک به آمریکا در طول پنج سال اخیر بوده است.
مباحث مربوط به سینو فوبیا از زمان شوروی سابق در قزاقستان وجود داشته است و بنا به دلایل بسیاری پایگاه اجتماعی گسترده ای در بین افکار عمومی این کشور دارد تا جائی که دریغا نظربایوا نیز در دهه ۲۰۰۰ از ظرفیت این موضوع (تحریک احساسات ضدچینی) در تأسیس و گسترش حزب آسار استفاده کرد. بعدها نیز سایر احزاب و افراد، بسته به شرایط از این موضوع منتفع شده‌اند. همچنین در سال‌های گذشته بارها شاهد برگزاری اعتراضهای مردمی ضد چینی در شهرهای مختلف قزاقستان بوده‌ایم.
بروز برخی اعتراض‌ها و تنش‌های قومی در این کشور در کنار وجهه‌ای که ماسیموف در ارتباط با چین در این کشور ساخته بود، این مواضع را تقویت کرده است. برخی نخبگان و رسانه‌ها، ماسیموف را به طور مشخص عاملی برای لابی منافع چین دانسته و برخوردهای یک سال اخیر با وی نیز فضا را برای بسترسازی بیشتر در این زمینه مهیا کرده است.
بلینکن در این سفر همچنین از تهدیدهای روسیه برای کشورهای آسیای مرکزی بویژه قزاقستان سخن گفت. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، بارها تهاجم به اوکراین را با استفاده از مسائل قومی و وجود روس تباران در اوکراین توجیه کرده است، نکته‌ای که بلینکن با تمرکز بر روی آن سعی بر اعلام هشدار به قزاقستان به علت حضور روس تباران در شمال این کشور داشت. لازم به ذکر است که قزاقستان با 7644 کیلومتر مرز مشترک با روسیه، طولانی‌ترین مرز زمینی را با این کشور دارد و روس‌های حاضر در شمال این کشور بزرگ‌ترین اقلیت قومی قزاقستان را تشکیل می‌دهند. این مسئله از آن جهت دارای اهمیت است که پوتین در سال‌های گذشته بارها و به عناوین مختلف نکاتی را در این خصوص بیان کرده است. وی همچنین خواستار الحاق قسمت‌هایی از اراضی قزاقستان به روسیه شده بود و مدعی است که این اراضی در دوران شوروی سابق به قزاقستان هدیه داده شده است. سخنانی از قبیل اینکه: قزاقستان قبل از استقلال از مسکو در سال ۱۹۹۱، هرگز یک دولت نبوده است و یا جملاتی نظیر: «نظربایف باهوش‌ترین رهبر منطقه است زیرا او موفق شد در سرزمینی دولت ایجاد کند که پیش‌تر هیچ دولتی در آن وجود نداشت» توسط پوتین ایراد شده که هرکدام در زمان بیان، انتقادهای گسترده ای را در قزاقستان به همراه داشته است. درعین‌حال فضای پرتنش بعد از جنگ اوکراین و هراس جدی مقام‌های آستانه از مسکو، کرملین را به برخی رفتارهای قابل پیش‌بینی نظیر تسریع و تقویت مذاکرات مرزی با قزاقستان ترغیب کرده است.

اهداف اقتصادی
قزاقستان بعد از استعفای نظربایف و روی کار آمدن توکایف دستخوش تغییرات بسیاری در حوزه‌های مختلف شده است و در مسیر اصلاحات قدم بر می‌دارد. بلینکن در این سفر با تمجید از اصلاحات صورت گرفته توسط توکایف آن را زمینه ساز حضور سرمایه‌گذاران خارجی و رشد اقتصادی قزاقستان دانست و این اصلاحات را دلیل مهمی برای روی آوردن سرمایه‌گذاران خارجی از جمله آمریکایی‌ها به این کشور ارزیابی کرد.  بر اساس آمار، گردش مالی تجاری دوجانبه آمریکا و قزاقستان در سال 2022 از 3 میلیارد دلار فراتر رفت که نسبت به سال قبل 37.2 درصد افزایش داشت. مجموع سرمایه‌گذاری مستقیم آمریکا در قزاقستان در سالهای گذشته از 62 میلیارد دلار فراتر رفته و حجم سرمایه‌گذاری‌های آمریکایی در سه فصل اول سال 2022 نسبت به مدت مشابه در سال 2021، 58.8 درصد افزایش یافته است.
با این حال باید به این نکته نیز توجه داشت که به‌طور کلی اقتصاد قزاقستان با اقتصاد روسیه درهم تنیدگی گسترده ای دارد. پیش‌تر تحریم‌های روسیه به دلیل الحاق کریمه، آسیب‌های بسیاری به اقتصاد این کشور وارد آورد و توکایف در سال‌های گذشته با اتخاذ تصمیم‌ها و راهبردهای مختلف به دنبال کاهش وابستگی اقتصادی به روسیه و رشد و توسعه اقتصادی با استفاده از سرمایه‌گذاری کشورهای غربی بوده است. در شرایط کنونی کوچک‌ترین رفتاری که حکایت از حمایت و یا همراهی آستانه با مسکو داشته باشد، ممکن است سبب برانگیختن خشم آمریکا و سایر کشورهای غربی شود و وضعیت اقتصادی قزاقستان را از شرایط فعلی سخت‌تر کند، درحالی‌که که این کشور سال گذشته به سختی توانست اعتراض‌های مردم به مشکلات اقتصادی این کشور را آرام کند.

جمع‌بندی
تعبیر "گام‌های بسیار محتاطانه"؛ شاید بهترین تعبیر برای رفتارهای قزاقستان در برابر تنش‌های یک سال اخیر، بین غرب و روسیه باشد. علی رغم اظهارات مقام‌های قزاقستان در خصوص اینکه این کشور به مسیری برای دور زدن تحریم‌های روسیه تبدیل نخواهد شد، از آن‌سو، آستانه به قطعنامه سازمان ملل در محکومیت حمله نظامی روسیه به اوکراین رأی ممتنع داده تا نشان دهد نوعی سیاست محتاطانه برای جلوگیری از تحریک بیشتر روسیه را در پیش گرفته است. ایالات متحده با صدور معافیت تحریمی برای کنسرسیوم خط لوله خزر که نفت قزاقستان را به اروپا می برد و از روسیه می‌گذرد، به دنبال این است که قزاقستان را از ترکش‌های کارزار خود علیه مسکو در امان نگه دارد و در مقابل از دولت قزاقستان خواستار همراهی بیشتر با سیاست‌های تنبیهی علیه مسکو است. در شرایط کنونی که روابط روسیه و ایالات متحده در یکی از بدترین شرایط ممکن قرار دارد، تقویت پلتفرم سیاسی c5+1 توسط ایالات متحده و افزایش توجه این کشور به کشورهای آسیای مرکزی، ممکن است به تضعیف نفوذ روسیه در کشورهای منطقه آسیای مرکزی بینجامد، اتفاقی که به هیچ وجه خوشایند مسکو و پوتین نخواهد بود و باید منتظر ماند و دید که پاسخ روسیه به این سفر چه خواهد بود.
انتهای مطلب/