مطالعات شرق/

امید رحیمی؛ پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق 

مقدمه
کنفرانس تعامل و اعتمادسازی آسیا (سیکا) یکی از ابتکارهای نورسلطان نظربایف، رئیس‌جمهور سابق قزاقستان بود. او در اولین سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سپتامبر 1992 برای اولین بار طرح شکل‌گیری چنین بستری را برای گفت‌و‌گوهای سیاسی و امنیتی در قاره آسیا، مطرح کرد. این ایده او به نظر می‌رسد برگرفته از ایده شکل‌گیری سازمان امنیت و همکاری اروپا به‌واسطه برگزاری «کنفرانس امنیت و همکاری اروپا» است که در دهه 1970 برگزار شد. درنهایت حدود یک دهه پس از آن در سال 2002 آلماتی میزبان نخستین کنفرانس سیکا بود. چهار نشست دیگر نیز به فاصله هر چهار سال، به ترتیب در آلماتی، استانبول، شانگهای و دوشنبه (2019) برگزار شد. اکنون که ششمین نشست از این کنفرانس با فاصله‌ای 3 ساله و یک سال زودتر از موعد مقرر در فرکانس نشست‌های سابق برگزار می‌شود، همچنان سؤالهای جدی در خصوص کارکردهای این کنفرانس وجود دارد. اکنون دیگر نورسلطان نظربایف در قزاقستان قدرت رسمی در اختیار ندارد، روسیه به اوکراین حمله کرده و وارد یک تنش بسیار گسترده با ناتو شده است، چین - دیگر بازیگر آسیایی - در حوزه تایوان شدیداً با آمریکا درگیر است و همچنان سایر بحران‌های آسیایی پابرجاست. از این رو به نظر می‌رسد دینامیسم‌های سیاسی ششمین اجلاس سیکا می‌تواند در چارچوب متفاوت‌تری مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد. دینامیسم‌هایی که به وضوح اوراسیایی‌تر شده‌اند. در این گزارش تلاش می‌شود تا ضمن بررسی تحولات ششمین نشست سیکا در قزاقستان، مهم‌ترین بروندادهای آن در حوزه دینامیسم‌های سیاسی منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد.

برگزاری ششمین نشست سیکا به میزبانی آستانه
روز  13 اکتبر ششمین نشست از کنفرانس تعامل و اعتمادسازی آسیا به ریاست قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان در شهر آستانه پایتخت این کشور به طور رسمی برگزار شد. در این نشست روسای جمهور و نخست‌وزیران از کشورهای آذربایجان، ایران، قرقیزستان، روسیه، فلسطین، تاجیکستان، ترکیه، پاکستان، ازبکستان و بلاروس حضور پیدا کردند. همچنین نمایندگان چین و ویتنام نیز در سطح معاونین رئیس‌جمهور در این اجلاس حاضر شدند. در حالی که سال گذشته ترکمنستان به طور رسمی به عضویت این کنفرانس درآمد، در سال جاری کویت نیز به این پلتفرم سیاسی پیوست. در عین حال در این نشست تصمیماتی در خصوص برقراری ارتباطات نزدیک با اتحادیه اقتصادی اوراسیا و انجمن کشورهای جنوب شرق آسیا (آسه‌آن) گرفته شد. حضور این حجم از مقامهای عالی‌رتبه در این کنفرانس و نیز روندهای توسعه‌ای در اعضای جدید و توافقها با سازمان‌های دیگر به خوبی نشان دهنده رشد نهادی این پلتفرم سیاسی است.
در پایان ششمین نشست،  6 سند مهم نیز به تصویب کشورهای عضو رسید که عبارتند از: بیانیه آستانه در گذار سیکا، بیانیه رهبران سیکا برای همکاری در امنیت استفاده از اطلاعات و فناوری‌های ارتباطی، برنامه اقدام سیکا برای اجرای استراتژی سازمان ملل متحد برای مبارزه جهانی علیه تروریسم، تصمیم کشورهای عضو برای عضویت دائم کویت، تصمیمات کشورهای عضو برای دوره ریاست بازه 2022 الی 2024 و برگزاری نشست سران و وزرا، و آیین‌نامه صندوق سیکا. با این حال مهم‌ترین خروجی از ششمین نشست سیکا موافقت کشورهای عضو برای تبدیل کردن آن به یک سازمان بین‌المللی با هدف پرداختن به مسائل مربوط به ثبات و امنیت منطقه‌ای بود. در بیانیه آستانه بر محورهایی همچون برقراری مذاکرات مستمر، شفاف و ساختارمند برای این امر تأکید شد. «تعریف زمینه‌های فراگیر همکاری آینده و تقویت پایه سازمانی و نهادی تعامل میان کشورهای عضو» نیز به‌عنوان اصلی‌ترین هدف از تأسیس این سازمان عنوان شد. همچنین به‌عنوان نخستین گام عملگرایانه در این زمینه تصمیم گرفته شد تا نشست سران و وزرای امور خارجه از این پس به «شورای سران» و «شورای وزرا» سازمان تبدیل شده و مدیر دبیرخانه سیکا نیز به‌عنوان «دبیرکل» نامگذاری شود.
 قزاقستان نیز در دوره یک ساله ریاست خود اولویت اصلی را تمرکز بر همین موضوع گذارده است. البته در نگاهِ رئیس‌جمهور قزاقستان این گذار یک «بلوغ سیاسی» و در واقع یک «تکامل در توسعه نهادی» است و این اقدام به معنی تأسیس یک سازمان جدید نیست. هدف‌گذاری برای تأسیس این سازمان نیز افزایش نقش آسیا در روندهای جهانی است. حوزه‌های خاصی نیز به‌عنوان اولویت‌های همکاری در حوزه امنیت بین کشورهای عضو در نظر گرفته شده که شامل امنیت هستی‌شناختی، حوزه بهداشت و درمان و دارو، و امنیت حوزه اطلاعات و تکنولوژی ارتباطات می‌شود. همچنین به نظر می‌رسد هزینه‌های اصلی برای تأسیس صندوق، تدوین و تکامل ساختارها و موضوع های مشابه دیگر علاوه بر دریافت حق عضویت، از طریق مبالغ اهدایی توسط قزاقستان در آینده تأمین شود.

حواشی مهم‌تر از متن
با وجود حضور گسترده سران کشورهای مختلف در نشست سیکا، گردهمایی‌های اوراسیایی در حاشیه این نشست و نیز موضوع های مر بوط به اوراسیا در خلال آن، بیش از اصل توافقهای حاصل شده جلب توجه کرد. در این چارچوب سخنان ولادیمیر پوتین در نشست سران واکنش‌های زیادی را برانگیخت. او در سخنرانی خود شدیداً نظم غربی حاکم بر ساختار نظام بین‌الملل را مورد انتقاد قرار داد و تصریح کرد که جهان در حال چندقطبی شدن است. پوتین کشورهای آسیایی را محرک رشد اقتصادی جهان دانسته و تصریح کرد که قطب‌های جدید و نوظهور قدرت در این قاره هستند. رئیس‌جمهور روسیه بدون اشاره به موضوع تحریم‌ها، خواستار برداشته شدن موانع غیرمشروع در زنجیره جهانی برای تأمین امنیت غذایی شد و تأکید کرد که باید در نظام مالی جهانی هم بازنگری جدی صورت بگیرد. او بدون اشاره به نام آمریکا با استعاره «میلیاردر طلایی» شرایطی را تصویر کرد که در آن تمام جریان‌های سرمایه و فناوری بسته شده است. پوتین همچنین در انتها اظهاراتی صریح علیه مداخله غیرسازنده آمریکا و ناتو در افغانستان مطرح کرد و از کشورهای آسیایی خواست تا به بانک اطلاعاتی روسیه برای مبارزه با تروریسم بپیوندند. این اظهارات ضدغربی پوتین در این اجلاس باعث شد تا حواشی بسیار زیادی به وجود  آمده و سخنرانی توکایف به‌عنوان دبیرکل جدید سیکا و تلاش‌های قزاقستان برای ارتقاء یک سازمان بین‌المللی بزرگ به خوبی دیده نشود. نقطه مقابل اظهارات پوتین نیز سخنرانی رجب طیب اردوغان بود که در آن صریحاً به تأثیرات منطقه‌ای و جهانی ناشی از جنگ اوکراین اشاره شد و او نیز بدون ذکر نام روسیه صریحاً خواستار توقف «خون‌ریزی» در اوکراین شد. اردوغان همچنین پس از دیدار با توکایف اظهار داشت که «ما به حمایت از تمامیت ارضی قزاقستان ادامه خواهیم داد». اظهاراتی که صریحاً در مقابل روسیه مطرح شد.
رویداد مهم دیگری که در حاشیه این کنفرانس برگزار شد، اولین نشست 1+5 روسیه و آسیای مرکزی در سطح سران بود. روسیه علی‌رغم تمام ساختارهای سیاسی و اقتصادی مشترک با کشورهای منطقه نظیر جامعه همسود، پیمان امنیت دسته‌جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، همچون آمریکا و چین پلتفرم 1+5 را نیز به چارچوب‌های تعاملی خود اضافه کرده است. در این نشست پوتین مجدداً اظهاراتی را مطرح کرد که به‌نوعی انتقاد از برخی کشورهای منطقه، به طور مشخص تاجیکستان بود. او با اشاره به موضوع حساس افغانستان تأکید کرد که «سرویس‌های مخفی غربی که به طور عمده آمریکایی و انگلیسی هستند، واحدهایی را پرورش می‌دهند که مخالف طالبان هستند و آن‌ها را به سمت مناطق مرزی برخی از کشورهای ما برای گلوله‌باران هدایت می‌کنند. ما از خطرات و تهدیدهای آن آگاه هستیم و بنابراین سطح تماس خود را با رهبران طالبان حفظ می‌کنیم. به نفع ماست که از جنگ داخلی دیگر در افغانستان جلوگیری کنیم». این اظهارات پوتین به وضوح در نقد عملکرد دولت تاجیکستان در میزبانی از نیروهای احمد مسعود و همکاری‌های نزدیک با آمریکا است که طی ماه‌های اخیر تشدید شده است.
با این حال آنچه حتی بیش از این دیده شد و بازخوردهای جهانی یافت، اظهارات امامعلی رحمان خطاب به رئیس‌جمهور روسیه بود. رئیس‌جمهور تاجیکستان در اقدامی بی‌سابقه از روسیه درخواست می‌کند که با کشورهای آسیای مرکزی همانند دوره شوروی رفتار نکند. او همچنین از عدم تساوی در روابط روسیه با کشورهای منطقه انتقاد کرد و گفت که «چرا تمام مجامع اقتصادی روسیه در پایتخت‌های ازبکستان و قزاقستان برگزار می‌شود و چرا باید به روسیه التماس کنیم تا در یک نشست کوچک در تاجیکستان شرکت کند؟». او همچنین خواستار احترام متقابل از سوی روسیه در روابط دوجانبه می‌شود. امامعلی رحمان همچنین در نقدی تند تأکید می‌کند که «به فرهنگ و سنت آسیای مرکزی احترام نمی‌شود و هیچ کمک و حمایتی نیز وجود ندارد». درنهایت این اظهارات با تذکر توکایف مبنی بر اتمام وقت پایان می‌‌یابد. این اظهارات پس از انتشار در شبکه‌های اجتماعی بازخودرهای گسترده‌ای می‌یابد. تنها در صفحه خبرگزاری آکی‌پرس قرقیزستان در یوتیوب این ویدئو نزدیک به 8 میلیون بازدید می‌خورد و در صفحات دیگر نیز این اظهارات هفت دقیقه‌ای بعضاً بیش از یک میلیون بازدید را به خود اختصاص می‌دهد.

دینامیسم‌های متعارض اوراسیایی و آسیایی
قزاقستان به وضوح از ابتدای استقلال روند ارتقاء نقش بین‌المللی و منطقه‌ای خود را در دستور کار قرار داده است. وسعت جغرافیایی و منابع مالی غنی دو عامل کلیدی برای اتخاذ این نقش متفاوت بوده‌اند. با این حال حضور یافتن در قلب منطقه اوراسیا و اشتراک چند هزار کیلومتر مرز مشترک باعث شده تا این کشور همواره در سایه مسکو حرکت کند. توسعه پلتفرم سیکا با ابتکار نظربایف نیز اگرچه چنین هدفی داشت، در طول سه دهه دستاوردی جدی را برای این کشور در بر نداشت. شاید بتوان مهم‌ترین دستاورد قزاقستان را در این زمینه عضویت غیردائم در شورای امنیت در نظر گرفت که آن هم با حمایت‌های روسیه بود. اکنون که جنگ اوکراین آغاز شده و در نقطه بسیار حساسی قرار گرفته است، قزاقستان بیش از هر زمان دیگری نیازمند حفظ فاصله از روسیه و درگیر شدن در پلتفرم‌های غیرروسی است. دولت قاسم ژومارت توکایف همچنین با هدف تثبیت قدرت خود در آستانه اجرای اصلاحات گسترده سیاسی و اقتصادی با هدف کاهش نقش نظربایف نیازمند چنین تحرکات بین‌المللی برای جلب حمایت‌های خارجی است. از این منظر برگزاری ششمین نشست سیکا در آستانه برگزاری انتخابات زودهنگام یک فرصت طلایی برای ارائه یک تصویر از نقش بین‌المللی قزاقستان محسوب می‌شد. سومین هدف از برگزاری این نشست نیز تلاشِ قزاقستان برای خروج از بن‌بست سیاسیِ اوراسیا و ادغام در روندهای گسترده‌تر آسیایی بود. پلتفرمی که در آن بتواند فراتر از صرف مسائل و موضوع های پرتنش اوراسیایی، مناسبات کم‌حاشیه‌تر و گسترده‌تری را با سایر بازیگران نوظهور نظیر چین، هند، ترکیه و حتی کشورهای خاورمیانه ترتیب دهد. بدین ترتیب با کاهش وزن اوراسیاگرایی در سیاست خارجی، بتواند هزینه‌های ناشی از همسایگی با روسیه و همگرایی با این کشور در چارچوب‌های اوراسیایی را کاهش دهد.
با این حال آن چه در عمل اتفاق افتاد، تلاقی تعارض‌گونه دینامیسم‌های سیاسی اوراسیایی و آسیایی است. در مباحث سیکا بیش از موضوع هایِ ماهیتاً آسیایی مسائل کلان بین‌المللی مورد بحث قرار گرفت و موضوع های حاد آسیایی نظیر روندهای امنیتی در خاورمیانه و یا بحران تایوان در جنوب شرق آسیا و حتی مسئله افغانستان به میزان قابل توجهی مورد غفلت قرار گرفت. ارتقاء پلتفرم سیاسی سیکا به یک سازمان بین‌المللی نیز به میزان کافی جذاب نبود تا بتواند زمینه‌هایی از همگرایی حول یک محور مشترک را ایجاد کند. در عمل آن چه به وقوع پیوست غلبه ماهیت اوراسیایی بر آسیایی سیکا بود. مجدداً روسیه از فرصت به وجود آمده برای طرح نگاه‌های اوراسیایی و بین‌المللی خود بهره گرفت و جنگ اوکراین همچنان کلیدی‌ترین دغدغه حداقل در بازخوردهای این نشست مطرح شد. برگزاری اولین نشست 1+5 روسیه و آسیای مرکزی در سطح سران دولت‌ها نیز گام دیگری بود که مجدداً مانع از ادغامِ آسیایی کشورهای منطقه شد. این موضوع به خوبی نشان داد همان‌طور که کمرنگ‌ کردن بن‌بست ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی به دلیل محصور بودن در خشکی برای این کشورها بسیار پرهزینه و خروج از آن دشوار است، کمرنگ‌ کردن حصارهای سیاسی اوراسیایی نیز وضعیت مشابهی دارد
 در مجموع با نظرداشت تمام این نتایج، نمی‌توان پیشرفت‌های حاصل شده در سیکا را نادیده گرفت. کاهش نفوذ روسیه یک واقعیت است که به مثابه یک روند در حال ظهور است. حتی کشورهایی همچون تاجیکستان نیز این روند را فهم کرده و در صدد آلترناتیوسازی هستند. در این چارچوب برای اولین بار یک جمهوری آسیای مرکزی توانسته مبتکر شکل‌گیری یک سازمان بین‌المللی شود که بیش از 10 کشور در آن عضو هستند. میزان سرمایه‌گذاری قزاقستان در سیکا و نیز سطح همراهی سایر کشورهای آسیای مرکزی برای خروج از گزاره‌های سیاسی اوراسیایی در سیکا در کنار نقش بازیگران پیرامونی مستقلِ غیراوراسیایی همچون بازیگران جنوب آسیا و نیز ایران و ترکیه می‌تواند در آینده این روند را تسریع و تقویت کند. بنابراین در مجموع اگرچه اولین تلاش سیکا برای تبدیل شدن به یک سازمان بین‌المللی جهت شکل‌دهی به یک روندِ مستقل و متفاوت آسیایی در سایه دینامیسم‌های اوراسیایی با موفقیت ملموسی همراه نشد، اما روند رو به رشدی را از خود نشان داد. این موضوع در آینده می‌تواند درگیری بیشترِ قزاقستان و برخی کشورهای آسیای مرکزی در موضوع هایِ آسیایی نظیر مسائل خاورمیانه و یا دیگر موارد را در بر داشته باشد.
انتهای مطلب/