مطالعات شرق/

ابوالفضل آقاحسنی^*
 
مقدمه
با فروپاشی جماهیر شوروی و پیدایش یک‌باره‌ی دولت‌های مستقل آسیای مرکزی در شمال شرق ایران، عرصه‌ای آمیخته از فرصت‌ها و چالش‌ها بر روی جمهوری اسلامی ایران گشوده شده است. با گذر زمان و تجربه‌اندوزی این کشورها در زمینه‌ی کشورداری، شاهد رفتارهای متفاوت دولت‌های سرزمین‌های تازه استقلال‌یافته بوده‌ایم. در این میان، ظرفیت‌ها و امکانات داخلی کشورهای منطقه در برقراری ارتباط با این کشورها و نیز رقابت بازیگران فرامنطقه‌ای در چارچوب تعارض منافع و بازی بزرگ جدید شکل گرفته بر سر منابع انرژی آسیای مرکزی محیطی تعاملی و پیچیده ایجاد کرده است که همواره بر سیاست‌های خارجی ایران در روابط با کشورهای این منطقه تاثیرگذار بوده است. در میان کشورهای آسیای مرکزی، ترکمنستان با ۹۹۲ کیلومتر مرز مشترک خاکی و ۲۲۸ کیلومتر مرز مشترک آبی دارای اهمیت ویژه‌ای به لحاظ ژئواکونومی و ژئواستراتژیکی برای جمهوری اسلامی ایران است. ریشه‌های تاریخی، پیوندهای فرهنگی و اکثریت مسلمان جمعیت این کشور، ظرفیت‌های اقتصادی آن به خصوص در بخش نفت و گاز، ترانزیت بین‌المللی، عضویت ترکمنستان در سازمان همکاری‌های اکو و اهمیت این سازمان برای ایران را نیز می توان از دلایل اهمیت این کشور در سیاست خارجی ایران برشمرد. همچنین پتانسیل ژئوپولیتیک و ظرفیت‌های اقتصادی ایران نیز مورد توجه دولت ترکمنستان قرار دارد که این امر منجر به تعمیق روابط بین دو کشور همسایه شده است. با وجود روابط تجاری فراوانی که میان دو کشور تاکنون وجود داشته است، به نظر می‌رسد برخی حوزه‌های همکاری همچنان بکر باقی مانده‌اند و علاوه بر آن، برخی چالش‌های داخلی کشورها و موانع منطقه‌ای و بین‌المللی بر سر راه گسترش روابط اقتصادی دو کشور وجود دارد. با توجه به ضرورت ارتقای دیپلماسی اقتصادی در شرایط تحریم و نیز اولویت سیاست خارجی در برقراری ارتباط با کشورهای همسایه و منطقه، در این نوشتار تلاش خواهد شد مروری کلی بر روابط اقتصادی موجود، ظرفیت‌های بالقوه‌ی همکاری و موانع توسعه‌ی روابط تجاری میان ایران و ترکمنستان انجام شود.
   
اهمیت ژئوپولیتیک ترکمنستان و روابط این کشور با ایران
ترکمنستان با جمعیتی بیش از 6 میلیون نفر و با مساحتی برابر 448 هزار و 100 کیلومتر مربع، در جنوب غربی آسیای مرکزی واقع شده است. گرو‌ه‌های قومی عمده در این کشور به ترتیب، ترکمن‌ها، ازبک‌ها و روس‌ها هستند. این جمهوری از شمال با قزاقستان، از شمال شرق با ازبکستان، از جنوب با ایران و از جنوب شرق با افغانستان مرز مشترک دارد و از راه دریای خزر، با فدراسیون روسیه و جمهوری آذربایجان نیز مرتبط است. بیشتر مردم ترکمنستان، مسلمان و پیرو مذهب حنفی هستند. این کشور در سال‌های اخیر در میان کشورهای آسیای مرکزی کمترین اثرپذیری را از بنیادگرایی مذهبی و تروریسم داشته است (Umarov, 2019).
این کشور که در شمال شرقی ایران قرار گرفته است، به واسطه‌ی مرز مشترکی نزدیک به هزار کیلومتر، دروازه‌ی ورود زمینی ایران به منطقه‌ی آسیای مرکزی محسوب می‌شود. با وجود جمعیت به نسبت اندک، از نظر بازار مصرف و روابط تجاری برای بخش‌هایی از اقتصاد ایران اهمیت ویژه دارد. علاوه بر آن، موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی ترکمنستان، هم برای ایران و هم رقیب‌های منطقه‌ای ایران در خور توجه است. علاوه بر این‌ها، ترکمنستان، با توجه به حضور جمعیت قابل توجهی از ایرانیان ترکمن در مجاورت مرز مشترک دو کشور، از نظر فرهنگی و اجتماعی نیز دارای اهمیت مضاعفی است (Ghezel, 2018).
 
کشور ترکمنستان، منابع عظیمی از نفت و گاز دارد و اقتصاد آن به شدت متکی بر درآمدهای ارزی ناشی از صادرات و فروش این منابع است. این ویژگی در حالی است که موقعیت جغرافیایی ترکمنستان، امکان مستقلی برای بهره‌برداری از مسیرهای انتقال و صادرات انرژی فراهم نیاورده است و از این منظر، ثبات اقتصادی این جمهوری با روابط مربوط به عرصه‌ی سیاست خارجی و همکاری با کشورهای منطقه، از جمله سرزمین‌های مستقر در مسیر بازارهای هدف گره خورده است. سیاست خارجی این کشور هم مبتنی بر بی‌طرفی مثبت است (Yapici, 2017).
عضویت ترکمنستان در اکو و نقش کلیدی این کشور در اجرای طرح‌های این سازمان به ویژه در زمینه‌ی حمل و نقل و اهمیت این کشور به عنوان یکی از کشورهای ساحلی دریای خزر، از دیگر عواملی است که موجب توجه خاص ایران به این کشور شده است (دامن پاک جامی، 1388). علاوه بر این، پیوندهای فرهنگی و اجتماعی بین دو کشور بر روابط میان آنها تاثیرگذار بوده است. مردم دو کشور بیش از هزار سال سابقه‌ی تاریخی مشترک دارند و زمانی همگی در قلمروی سرزمینی حکومت‌های ایرانی به سر می‌بردند (بوالوردی، 1385).
برای ترکمنستان نیز روابط با ایران اهمیت خاصی دارد. یکی از دلایل این امر، نقش ایران در حفظ صلح و امنیت منطقه است. همچنین ایران می‌تواند به عنوان مسیر اصلی دستیابی ترکمنستان به آب‌های آزاد مورد توجه قرار گیرد. وجود یک اقلیت ترکمن در ایران، از جنبه‌ی فرهنگی توجیه‌کننده‌ی این اهمیت است. در بعد اقتصادی نیز، علاقه‌مندی ایران به خرید گاز از ترکمنستان و مسیر ترانزیت برای انتقال گاز این کشور به اروپا، مورد توجه دولت‌مردان ترکمن قرار دارد. و در نهایت، ایران یک شریک تجاری قابل اتکا و تأمین‌کننده‌ی نیازهای اساسی ترکمنستان است (دامن پاک جامی، 1388).

وضعیت فعلی تجارت میان ایران و ترکمنستان
بنا بر آمار رسمی سازمان توسعه تجارت ایران، صادرات ایران به ترکمنستان در سال ۱۳۹8(قبل از فراگیری کرونا)، حدود ۳۶۴ میلیون دلار و واردات از این کشور، ۷ میلیون دلار بوده است. در طی سال‌های گذشته به علت اعمال سیاست تحریم ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران از حجم تجارت بین دو کشور تا حدودی کاسته شده است اما با این وجود حجم تجارت ترکمنستان با ایران بیشتر از حجم تجارت آن با کشورهای هم‌جوار است.
 محصولات صادراتی ترکمنستان به ایران فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی، منسوجات، محصولات صنایع سبک، شیمی، کشاورزی و صنایع غذایی است و ایران نیز تجهیزات و دستگاه‌های صنعتی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی، لوازم برقی و خانگی به این کشور صادر می‌کند. دو کشور در طی دو دهه گذشته در طرح‌های زیادی در زمینه‌های مختلف به ویژه احداث سد دوستی، خط راه آهن تجن ـ سرخس ـ مشهد و خط لوله گاز کردبچه ـ کردکوی مشارکت داشته‌اند و هم اکنون ده­ها شرکت با مشارکت سرمایه‌های ایرانی در این کشور فعالیت می‌کنند. (وب‌سایت بازار، 1400).

همکاری ایران و ترکمنستان در زمینه‌ی انرژی
ترکمنستان یکی از تولیدکنندگان مهم نفت و گاز در میان کشورهای تازه استقلال یافته‌ی آسیای مرکزی به شمار می‌رود که ظرفیت و منابع عظیم آن به دلیل نبود گزینه‌های صادراتی محدود شده است. ایران به عنوان یکی از همسایگان ترکمنستان، به دلایل جغرافیایی و اقتصادی می‌تواند سهم مهمی در روند توسعه‌ی همکاری‌های دوجانبه داشته باشد که به این شرح است (عطایی و عزیزی، 1389):

1. _ توان بالا در خدمات مهندسی نفت و گاز
   _ هم‌جواری با کشورهای مصرف‌کننده‌ی گاز
   _ دارا بودن توان مصرف انرژی در مناطق مختلف کشور
   _ امکان معاوضه‌ی گاز
   _ دسترسی به آب‌های آزاد و سهولت رساندن نفت و گاز به بازارهای بین‌المللی
   _ دارا بودن دانش فنی و نیز داشتن نیروی متخصص در این زمینه
   _ تمایل ترکمنستان به کاهش وابستگی به سیستم انحصاری گاز روسیه (بوالوردی، 1385).

علاوه بر موارد ذکر شده، توجه به اصول دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی ایران نیز اهمیت همکاری در زمینه‌ی انرژی با ترکمنستان را آشکار می‌کند. محورهای اصلی دیپلماسی انرژی ایران عبارت است از:

1. _ تبدیل شدن به مسیر ترانزیت اصلی منابع نفت و گاز حوزه‌ی خزر از طریق احداث خطوط لوله برای انتقال مستقیم این منابع یا طرح معاوضه.
   _ تبدیل شدن به مرکز تولید و توزیع منطقه‌ای منابع انرژی با توجه به طرح‌های در دست مذاکره‌ی انتقال گاز به پاکستان و هند (خط لوله صلح)، ارمنستان و ترکیه و اروپا.
   _ سرمایه‌گذاری در زمینه‌ی اکتشاف و بهره‌برداری از میدان‌های جدید نفتی (مانند آزادگان) و حفظ موقعیت در اوپک از طریق افزایش ظرفیت‎های تولید نفت.
   _ سرمایه‌گذاری در زمینه‌ی‌ بهره‌برداری از میدان‌های گازی.
   _ استفاده از دیپلماسی انرژی برای تأثیرگذاری بر معادلات و فرآیندهای تولید و فروش انرژی در جهان از طریق دیپلماسی نفتی در اوپک بر محور تقویت این سازمان از طریق دیدارها و تماس‌های سیاسی مقامات عالی رتبه؛ ارائه‌ی طرح ایجاد اوپک گازی با حضور کشورهای عمده‌ی تولیدکننده گاز مثل روسیه، قطر، عربستان، الجزایر (دامن پاک جامی، 1388).

به علاوه، هم‌سویی دو کشور در زمینه‌ی رژیم حقوقی دریای خزر و نحوه‌ی استفاده از منابع انرژی این منطقه، خود به عاملی تبدیل شد که زمینه‌ی همکاری‌های بعدی این دو کشور را فراهم کرد (عطایی و عزیزی، 1389) البته بزرگ‌ترین مانع عملیاتی کردن انتقال انرژی از ترکمنستان به ایران و سپس به بازارهای جهانی سیاست‌های ضد ایرانی امریکا در منطقه است.

دیپلماسی آب میان ایران و ترکمنستان
با توجه به کمبود منابع آب و ریشه‌های تاریخی تنش‌های آبی در آسیای مرکزی یکی از موانع رشد و توسعۀ پایدار در این منطقه به طور عام و ترکمنستان به طور خاص بحران آب و چگونگی تخصیص و بهره برداری از منابع آب است. منافع متضاد آبی کشورهای آسیای مرکزی، گسترش منابع بیابانی و افزایش جمعیت، ترکمنستان را با چالش آبی روبه رو کرده است؛ بنابراین ترکمنستان برای مدیریت این مشکلات نیازمند منابع رودخانه‌های فرامرزی از جمله در حوضه‌ی آبی مشترک با ایران است. آسیای مرکزی و ترکمنستان جزو کشورهای کم‌آب محسوب می‌شوند و این وضعیت سبب واگرایی در کشورهای آسیای مرکزی شده است (Shirzadi and Haghshenas, 2019).
اترک و هریرود رودخانه‌های اصلی هستند که تأمین منابع آب ترکمنستان را بر عهده دارند. رودخانه‌ی اترک از ایران سرچشمه می‌گیرد و وارد خاک ترکمنستان می‌شود و بخش زیادی از نیازهای آبی ترکمنستان را تأمین می‌کند. ایران از مهم‌ترین کشورهایی است که مزیت‌های جغرافیایی لازم را برای برطرف کردن محدودیت‌های ترکمنستان،  دارد. ایران می تواند در زمینه‌ی منابع آبی مشترک در رودخانه‌های مرزی با رویکرد دیپلماسی آب نیازهای ترکمنستان را برطرف کند. در برخی موارد منابع آبی مشترک می‌تواند در نقش علقه‌ی مشترک جغرافیایی ظاهر شود و زمینه را برای همکاری منطقه‌ای هموار سازد و با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ایران و هم‌سو با روابط دیپلماتیک در زمینه‌ی آب، ایران می‌تواند از مکان‌های امن و مطمئن برای انتقال انرژی ترکمنستان به بازارهای جهانی باشد (پیشگاهی فرد و رنجبری، 1399).
بر اساس مطالعات انجام شده تمامی آب مصرفی کشور ترکمنستان در زمینه‌های شرب و کشاورزی خارج از مرزهای جغرافیایی ترکمنستان تأمین می‌گردد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند، شاخص آب آشامیدنی، ایجاد اشتتغال و آب برای کشاورزی با بیشترین مقدار، تاثیرگذارترین عوامل مؤثر بر مناسبات ایران و ترکمنستان است. به عبارت دیگر این شاخص‌ها زمینه‌ساز سایر عوامل مؤثر بر مناسبات هیدروپلیتیکی ایران و ترکمنستان است؛ که این امر توجه ویژه مسئولان و مدیران ملی- استانی و علی الخصوص وزارت امور خارجه را جهت حل وفصل این مناسبات جهت جلوگیری از هرگونه اقدام ناسنجیده و مضر برای دو دولت را می‌طلبد (نامی و همکاران، 1399).

حمل و نقل و ترانزیت بین ایران و ترکمنستان
جمهوري اسلامی ایران داراي موقعیت ترانزیتی بسیار مناسب در منطقه است که وجود شبکه گسترده حمل و نقل و ناوگان کارآمد و مناسب در مقایسه با کشورهای همجوار ویژگی آن را دو چندان می‌کند. در عین حال ایران پل ارتباطی میان کشورهاي محصور در خشکی آسیاي میانه، قفقاز و افغانستان به آب‌هاي آزاد به شمار می‌رود (سنگی و فریدزاده، 1392).
شهر باجیگران یکی از کانون‌های مهم ترانزیت جاده‌ای میان ایران و ترکمنستان است. بعد از بازگشایی مرز در این منطقه، شاهد تغییرات فضایی و جغرافیایی در زمینه‌های حمل و نقل، سکونت‌گاه‌های روستایی- شهری، ارتباطات و تاسیسات عمومی و دایر شدن تعداد زیادی از نمایندگی‌های ادارات و سازمان‌های دولتی و غیردولتی و همچنین تغییر روند حرکت جمعیت به خصوص در شهر باجگیران بوده­ایم، به طوری که نمای این شهر نسبت به قبل از بازگشایی تحول اساسی داشته است (محمدپور و احمدی‌پور، 1384). در حال حاضر از این شهر مرزی بیشتر به منظور جابجایی مسافر و توریست استفاده می‌شود.
ایجاد راه‌آهن- مشهد -سرخس- تجن نیز شهر مرزی سرخس را محور مبادلات ریلی بین دو کشور قرار داد که این اقدام ضمن احیاي جاد‌ه‌ی باستانی ابریشم، اتصال جمهوري‌هاي آسیاي مرکزي به بنادر ایران در سواحل خلیج فارس و دریاي عمان را امکان‌پذیر ساخت.
شهر برکت در ترکمنستان نیز یکی از نقاط مهم در حمل و نقل خط آهن خزر و حمل و نقل راه‌آهن شمال- جنوب می‌باشد. خط آهن قزاقستان- ترکمنستان- ایران بخشی از کریدور حمل و نقل شمال به جنوب به طول ۶۷۷ کیلومتر (۴۲۱ مایل)، قزاقستان و ترکمنستان را به ایران و خیلج فارس وصل می‌کند. این خط آهن شهر اوزن در قزاقستان را به شهر برکت-اترک در ترکمنستان وصل کرده و به شهر گرگان در استان گلستان ایران ختم می‌شود. در ایران خط آهن به شبکه خط آهن ملی وصل شده و تا خلیج فارس ادامه پیدا می‌کند.
باید گفت شهر برکت (کازاندژیک) یک شاه‌راه استراتژیک مهم در خط آهن حمل و نقل راه‌آهن خزر (دریای خزر، ترکمنستان، ازبکستان و شرق قزاقستان) و راه‌آهن ارتباطی شمال به جنوب می‌باشد. این شهر دارای یک تعمیرگاه بزرگ لوکوموتیو بوده و یک ایستگاه مدرن مسافربری خط آهن دارد.
کریدورهای بین‌المللی مختلفی از خاک ایران عبور می‌کنند که پیونددهنده غرب آسیا و آسیا به اروپا می باشند. عبور کریدور راه‌آهن سراسری آسیا، کریدور شمال ـ جنوب (از سه شاخه)، کریدور چین-اروپا، کریدور آلماتی-بندر عباس، آلماتی-استانبول و نیز کریدور ترکیه-ایران-پاکستان از جمله مسیرهایی هستند که از طریق آنها کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه از جمله ترکمنستان و جنوب آسیا به آب‌های آزاد بین‌المللی و اروپا متصل می شوند (وب‌سایت بازار، 1400).

چالش‌های توسعه روابط ایران و ترکمنستان
هرچند عوامل مختلفی ظرفیت بالقوه‌ای برای همکاری دو کشور فراهم کرده است، اما واقعیت این است که این همکاری‌ها تاکنون در حد مطلوب نبوده و با آنچه انتظار می‌رود فاصله دارد. چالش‌هایی که در زمینه‌ی توسعه‌ی همکاری ایران و ترکمنستان وجود دارد را می‌توان به دو دسته‌ی کلی تقسیم کرد. برخی از این چالش‌ها با ظرفیت و اقدامات دو کشور مرتبط است و برخی دیگر با شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی در ارتباط است.
در زمینه‌ی روابط دو جانبه، اولین نکته، مبهم و نامطمئن بودن فضای سرمایه‌گذاری خارجی در ترکمنستان است. این موضوع از همان سال‌های ابتدایی فروپاشی شوروی، به مانعی جدی برای توسعه روابط تبدیل شد. البته در سال‌های اخیر و از زمان روی کار آمدن بردی محمداف، اقداماتی برای اصلاح این روند صورت گرفته است. برای مثال، رفتارهای خاص ترکمنستان در حوزه ترانزیت بین‌المللی یکی از چالش‌های جدی در روابط دو کشور طی یک سال اخیر بوده است. اگرچه تا پیش از این نیز گاه­گاهی شاهد بسته شدن مرزهای ترانزیتی و بروز برخی مشکلات از سوی طرف ترکمنستانی بوده‌ایم، اما با آغاز بحران شیوع کرونا این وضعیت حالت بحرانی به خود گرفت. از اوایل سال ۹۹ و به محض جدی‌ شدن شیوع کرونا در ایران، ترکمنستان تمام مرزهای خود را نه‌تنها بر روی ایران، بلکه بر روی تمام محموله‌های ترانزیتی بین‌المللی بست (وب‌سایت بازار، 1400). همچنین در این زمینه می‌توان به تعرفه‌های سنگین گمرکی اخذ شده از شرکت‌ها اشاره کرد که به چالشی مهم در تجارت دو کشور تبدیل شده است.
البته اینکه ایران تا چه حد بتواند از این ظرفیت پیش آمده استفاده کند، خود موضوع دیگری است که از سویی به ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری ایران در شرایط کنونی و از سوی دیگر- و با اهمیت بیشتر- به کیفیت دستگاه دیپلماسی و نهادهای اقتصادی ایران در زمینه‌سازی و اجرای سرمایه‌گذاری‌ها مرتبط است. روندی که تاکنون وجود داشته، با چشم‌انداز مطلوب فاصله‌ی زیادی دارد (عطایی و عزیزی، 1389).
از مهم‌ترین چالش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی میان ایران و ترکمنستان می‌توان به سیاست‌ خارجی روسیه و حساسیت آن به حضور قدرت‌های منطقه‌ای در آسیای مرکزی و خصومت موجود میان ایران و آمریکا و تلاش‌های آمریکا برای ممانعت از حضور ایران در منطقه اشاره کرد. به عنوان مثال، ریشه اصلی اختلاف نظرهای سال‌های اخیر ایران و ترکمنستان به مساله بدهی‌های ایران به این کشور باز می‌گردد که بخش عمده آن به دلیل واردات گاز بوده است. به دلیل تحریم‌های اعمالی از سوی آمریکا، بازپرداخت بدهی‌های ایران به صورت نقدی تاکنون امکان‌پذیر نبوده است. اگرچه توافقاتی در زمینه تسویه این بدهی‌ها به روش‌های غیرنقدی صورت گرفته، اما وزارت نفت ترکمنستان تاکید بر بازپرداخت نقدی این بدهی‌ها دارد. با این حال بدعهدی آمریکایی‌ها با خروج از برجام و اعمال مجدد تحریم‌های یکجانبه علیه ایران، مجدداً امکان بازپرداخت این بدهی‌ها را میسر نساخت (وب‌سایت بازار، 1400).

ظرفیت‌های بالقوه‌ی ایران جهت گسترش همکاری با ترکمنستان
مجموعه عواملی مانند ملاحظات ژئوپلیتیک، ژئوکالچر و ژئواکونومیک می‌تواند زمینه‌ساز اثرگذاری کم تحریم‌های آمریکا بر روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی باشد. در این ارتباط ایران می‌تواند در آینده، عامل مهمی برای دستیابی این کشورها به آب‌های آزاد باشد. برای نمونه، در حال حاضر نزدیک به 70 درصد از صادرات پنبه به عنوان دومین محصول صادراتی ازبکستان از راه ایران به جهان انجام می‌شود (Azizi, 2018).
از سویی دیگر، عرصه‌ی همکاری‌های امنیتی نیز با توجه به پیوندهای ایران با منطقه در هر دو حوزه‌ی امنیت سخت و نرم می‌تواند فراهم‌کننده‌ی زمینه‌ی روابط بیشتر ایران با منطقه باشد. یکی از مهم‌ترین تحول‌های بین‌المللی در سال‌های گذشته، سقوط «خلافت» خودخوانده‌ی داعش در عراق و سوریه بود که با وجود کاستن از فضای تهدید در محیط منطقه‌ای غرب آسیا، سطح بالقوه‌ی تهدید را در دیگر مناطق از جمله آسیای مرکزی بالا برد؛ زیرا موضوع بازگشت تروریست‌های خارجی عضو داعش به کشورهای خود، اکنون به دغدغه‌ای جدی مورد توجه مقام‌های کشورهای آسیای مرکزی و همچنین قفقاز و خود روسیه تبدیل شده است که نمونه آن را در تحولات اخیر قزاقستان شاهد بودیم. علاوه بر این، با خروج آمریکا از افغانستان و بی‌ثباتی در مرزهای این کشور، احتمال ورود اسلام‌گرایان افراطی به کشورهای منطقه بیشتر می‌شود که این امر نیز موجب نگرانی دولت‌های منطقه شده است. تجربه‌ی ایران در عرصه‌ی مبارزه با داعش در عراق و سوریه و شناخت میدانی از این گروه تروریستی، مزیتی است که می‌تواند مورد توجه کشورهای آسیای مرکزی قرار گیرد (Azizi, 2018).
سرانجام وابستگی‌های فرهنگی و قدرت نرم ایران در منطقه و نفوذ میان مردم سبب می‌شود که دستگاه تصمیم‌گیری کشورهای آسیای مرکزی به ایران به عنوان کشوری تاثیرگذار بر منطقه‌ی آسیای مرکزی بنگرند (Taheri and Abedi, 2018).

سخن پایانی
استقلال ترکمنستان و جدا شدن آن از ساختار اتحاد جماهیر شوروی، حوزه‌ی مناسب و فرصت‌های فراوانی برای ایران در جهت تأمین منافع اقتصادی و افزایش نفوذ سیاسی فراهم کرده ­است. از یک‌سو مرزهای ترکمنستان شاهراه ورود ایران به آسیای مرکزی است و از سویی دیگر، ایران حلقه‌ی اتصال ترکمنستان به آب‌های آزاد محسوب می‌شود، از این‌رو می‌توان گفت ایران و تركمنستان مکمل‌هاي ژئوپليتيک یکدیگر هستند. علاوه بر این، مرز آبی مشترک دو کشور با توجه به بحران منطقه‌ای آب و امنیتی شدن مساله‌ی آن اهمیت خاصی پیدا کرده است که توجه بیشتر دو دولت جهت جلوگیری از بروز هر گونه منازعه را طلب می­کند. همچنین نزدیکی تاریخی و قومیتی دو سرزمین، پیوند محکمی میان مردمان آن ایجاد کرده و ترکمنستان را به یکی از همسایگان مهم برای ایران تبدیل کرده است. گسترش همکاری در زمینه­ های تجاری، حمل و نقل، سرمایه‌گذاری و کشاورزی همواره در دستور کار دو کشور قرار داشته است که تا حدودی به نتیجه نیز رسیده‌اند، اما پروژه‌ها و طرح‌های فراوانی نیز وجود دارند که تا به امروز امکان عملی شدن نیافته‌اند. به نظر می‌رسد مهم‌ترین عامل در عدم دستیابی به اهداف، نبود اراده‌ی سیاسی لازم برای افزایش همکاری در بین دولت‌مردان دو کشور بوده است. در این میان از سیاست‌های منطقه‌ای ترکیه و خصومت آمریکا در مخالفت با حضور ایران در آسیای مرکزی نیز نمی‌توان غافل بود، اما بررسی روابط ایران و ترکمنستان نشان می‌دهد که نقش متغیرهای بین‌المللی از جمله تحریم‌های آمریکا در مقایسه با متغیرهای دو جانبه کم‌رنگ‌تر است. ایران در صورت حل مسائل موجود در ارتباط با روابط دو جانبه می‌تواند روابط خود با ترکمنستان را تعمیق بخشد و از پیامدهای منفی سیاست‌های آمریکا در قبال ایران بکاهد. بنابراین لازم است که ایران در راستای گسترش روابط با این کشور بر حل مسائل دو جانبه، اعتمادسازی با به کارگیری دیپلماسی سیاسی و عمومی فعال، رفع چالش‌های اقتصادی خود در ترکمنستان، تلاش برای دستیابی به قراردادهای قابل اتکاتر، تنش‌زدایی با جامعه‌ی بین‌المللی و تکیه بر نقش سازمان‌های منطقه‌ای (به ویژه اکو) اهتمام ورزد.
انتهای مطلب/

* پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق

پی‌نوشت: منابع
بوالوردی، مجید (1385)، بررسی روابط دو جانبه‌ی ایران و ترکمنستان، فصلنامه‌ی مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 56.
پیشگاهی فرد، زهرا و رنجبری، کمال (1399)، تحلیل ژئوپلیتیک روابط ایران و ترکمنستان با تاکید بر دیپلماسی آب و انتقال انرژی، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره‌ی 13، شماره2.
دامن پاک جامی، مرتضی (1388)، دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
سنگی، لیلا و فریدزاده، رضا (1392)، خلیج فارس، بهترین مسیر براي مبادلات اقتصادي آسیاي مرکزي، نهمین همایش ملی خلیج فارس.
عطایی، فرهاد و عزیزی، حمیدرضا (1389)، نقش عامل انرژی در روابط ایران و ترکمنستان، فصلنامه‌ی تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره سوم.
محمدپور، علی و احمدی‌پور، زهرا (1384)، نقش تحول کارکردی مرز بر فضای جغرافیایی (منطقه مورد مطالعه: بخش باجگیران در مرز ایران و ترکمنستان، لینک دسترسی: https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-6536-fa.pdf
نامی، محمدحسن؛ خمری، منصور و معمری، ابراهیم (1399)، شناسایی شاخص‌های موثر بر مناسبات هیدروپلیتیک ایران و ترکمنستان با تاکید بر رودخانه‌ی اترک، فصلنامه‌ی مطالعات دفاعی استراتژیک، شماره 81.