مطالعات شرق/

احمد قاسم زاده*
 
مقدمه
اعتراضات قزاقستان گمانه‌زنی‌ها و تحلیل‌های زیادی را در زمینه چرایی و چگونگی وقوع این اعتراضات برانگیخت. مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی از سوی تحلیل‌گران مختلف طی این مدت برای این اعتراضات مطرح شد. نگاه‌های تحلیلی بیرون از قزاقستان عموما مبتنی بر تئوری‌های توطئه شکل گرفته و یک عامل خارجی را مسئول شکل‌گیری و سازمان‌دهی اعتراضات عنوان کردند. در این چارچوب روسیه، آمریکا، چین و حتی ترکیه به عنوان سازمان‌دهندگان این اعتراضات معرفی شدند. در خصوص هر کدام از این تحلیل‌ها نیز عموما منافع و انگیزه‌ها مد نظر قرار گرفت. در عین حال برخی دیدگاه‌ها نیز اخیراً باتوجه به مواضع و اظهارنظرهای رسمی دولت قزاقستان، عواملی نظیر افراط‌گرایان و نیز وضعیت عمومی منطقه را عامل بحرانی شدن این اعتراضات مطرح کردند. در برخی نگاه‌های داخلی و مبتنی بر مناسبات سیاست و قدرت در داخل دستگاه حاکم قزاقستان نیز بعضا خیانت دستگاه امنیتی، توطئه حلقه‌ای از نزدیکان نظربایف برای اعمال فشار به توکایف و نیز تلاش توکایف برای دریافت سهم بیشتری از قدرت از نظربایف مطرح شد. اگرچه نمی‌توان هیچ‌کدام از این تحلیل‌ها را نادیده گرفت و آن‌ها را اثبات یا رد کرد، موضوعی که به طور مشترک در تمام این ارزیابی‌ها مشترک است، بستر مساعدی است که برای اعتراضات در قزاقستان وجود داشته است. درحقیقت، این بستر مساعد عامل اولیه بوده و موارد طرح شده به عنوان عوامل ثانویه شکل‌گیری اعتراضات اخیر عنوان شده‌اند. در این یادداشت با نگاه به این عوامل ایجابی و درحقیقت بسترساز در اعتراضات قزاقستان پرداخته‌ایم.
 
روند شکل‌گیری و توسعه اعتراضات
سال جدید میلادی برای مردم قزاقستان به غیرمنتظره‌ترین شکل ممکن آغاز شد و این کشور را به صحنه درگیری‌های گسترده خیابانی تبدیل کرد و اخبار قزاقستان را در صدر اخبار رسانه‌های بین‌المللی قرار داد.
اعتراضات از دوم ژانویه به دلیل افزایش قیمت گاز مایع یا ال پی جی که سوخت اصلی خودروهای افراد طبقه متوسط و ضعیف در قزاقستان است آغاز شد. دولت قزاقستان از چند سال قبل برنامه‌ریزی زمان‌بندی شده‌ای را برای اصلاح قیمت سوخت آغاز کرده بود که طبق آن از ابتدای سال 2022 قیمت گاز مایع از 60 به 120 تنگه (از 10 به 20 روبل) برای  هر لیتر تغییر کرد. در پی این تصمیم اولین تجمعات در منطقه مانگیستائو در غرب کشور قزاقستان و در شهرهای ژانائوزن و آکتائو برگزار شد. در همان ساعات ابتدائی تجمعات وزارت انرژی قزاقستان بیانیه‌ای صادر کرد که دلیل افزایش قیمت‌ها،  افزایش تقاضا برای این سوخت و عدم افزایش تولید در طی سال‌های گذشته بوده است.
دامنه اعتراضات گسترده و گسترده‌تر شد و در تمام شهرهای بزرگ از جمله نورسلطان (آستانه) آلماتی، شیمکنت و ... شاهد درگیرهای گسترده مردم و نیروهای پلیس بودیم. این اعتراضات که می‌توان آن را گسترده‌ترین اعتراضات از زمان استقلال قزاقستان دانست تا جایی پیش رفت که دولت به نخست‌وزیری عسکر مامین مجبور به استعفا شد و همچنین در سراسر قزاقستان وضع فوق العاده برقرار گردیده و اینترنت بیشتر مناطق نیز از دسترس خارج شد.
در حالی که نارضایتی‌های اقتصادی اولین تجمعات را در ژاناوژن ایجاد کرد، اما اعتراضات رفته رفته ماهیت سیاسی به خود ‌گرفت که حاصل سال‌ها انباشت مطالبات جامعه توسط حاکمیت قزاقستان بود. هرچند که دولت قزاقستان سعی در پاک کردن صورت مسئله دارد و عامل خارجی را دلیل اصلی اتفاقات اخیر قزاقستان می‌داند و کرملین نیز این اعتراضات را تلاش غرب برای راه‌اندازی انقلاب رنگی دانسته است.
 
بسترهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شکل‌گیری اعتراضات
 
1- انباشت مطالبات
به عقیده نگارنده وضعیت امروز قزاقستان را نمی‌توان به‌پای دولت توکایف نوشت و این اعتراضات ادامه نارضایتی و خستگی سیستماتیک جامعه قزاقستان در طول سه دهه گذشته است. مطالبات سیاسی ، اعتصابات کارگری، اعتراضات اقتصادی و زیست محیطی و... در قزاقستان همواره با سرکوب حاکمیت این کشور مواجه شده است که به مرور و با گذشت زمان منجر به افزایش سطح خشونت اعتراضات و گسترده‌تر شدن جغرافیای اعتراضی در سرتاسر قزاقستان شده است. به‌گونه‌ای که در اعتراضات اخیر تقریباً تمام شهرهای بزرگ و مهم قزاقستان درگیر اعتراضات شده بودند.  
2- عدم وجود مسیر مدنی برای اعتراض
فضای سیاسی قزاقستان در تمام سال‌های پس از استقلال  به طور کامل توسط حاکمیت کنترل شده است و هیچ گونه روزنه‌ای برای احزاب مخالف برای پیگیری مدنی مطالبات شان وجود نداشته است. حزب نور اوتان حزب حاکم قزاقستان که اکثر کرسی‌های پارلمان را در اختیار دارد با استفاده از اهرم‌های در اختیار خود با ایجاد هژمونی سیاسی عملا امکان رقابت و حضور احزاب و گروه‌های مختلف سیاسی را از بین برده است. به یاد داشته باشیم در قزاقستان شرایط ثبت احزاب با قوانین بسیار پیچیده‌ای رو به رو است که مکانیسم حضور مدنی شهروندان را مختل کرده است. در اینجا باید اشاره داشت که با روی کار آمدن توکایف تا حدودی تلاش شد این قوانین تسهیل شوند. به عنوان یک نمونه جایگاه نیروهای اپوزیسیون ارتقاء یافت، تعداد افراد مورد نیاز برای تأسیس حزب از چهل هزار نفر به بیست هزار نفر و حداقل حد نصاب رای برای ورود به پارلمان از هفت درصد به پنج درصد کاهش پیدا کرد. اما قزاقستان هنوز با شرایط مطلوب فاصله‌ی بسیار زیادی دارد و هنوز هم گروه‌های سیاسی و سازمان‌های غیردولتی منتقد دولت در صورت انتقاد به دولت یا تعطیل و یا از طریق دادگاه‌های این کشور محکوم می‌شوند.
 
3- حضور پررنگ نظربایف و اطرافیان او در عرصه سیاستی پس از استعفا
بعد از استعفای نورسلطان نظربایف او همچنان در سمت‌های بسیاری به ایفای نقش در صحنه‌ی سیاسی قزاقستان مشغول بود که با انتقادات بسیاری در جامعه قزاقستان همراه بود و تصور عمومی، این انتقال قدرت را غیرواقعی و صوری می انگاشت و نوعی بدبینی به آن وجود داشت . تصاحب مناصب مهمی همچون ریاست شورای امنیت قزاقستان ( که در آخرین اصلاحات قانون اساسی قزاقستان در سال ۲۰۱۷ قدرت زیادی پیدا کرده بود بگونه ای که تمام وزرا و نهادهای دولتی باید به‌صورت سالانه به این شورا گزارش عملکرد ارائه می‌کردند) و نیز رهبری حزب حاکم نور اوتان باعث شده بود تا نظربایف بعد از استعفا هم چهره اول سیاسی قزاقستان باشد. این حضور در قدرت بعد از استعفا باعث بروز نارضایتی‌های بسیاری شد که در اعتراضات اخیر نیز شعار "شال کت" یا " پیرمرد برو" یکی از شعارهای اصلی معترضان بود. در چند روز گذشته نیز ویدئوی پایین کشیدن مجسمه نظربایف که ترند اول شبکه‌های اجتماعی قزاقستان بوده است با واکنش مثبت کاربران شبکه‌های اجتماعی در این کشور همراه بوده است.
 
4- کرونا ویروس
هرچند عامل اقتصادی در مقایسه با سایر عوامل اعتراضات اخیر از اهمیت کمتری برخوردار است و صرفا به‌عنوان فاکتور بسترساز و محرک اولیه مطرح است اما به هرحال نمی‌توان آن را نادیده گرفت. اقدامات سخت گیرانه قرنطینه‌ای دولت قزاقستان در نزدیک به دو سال گذشته منجر به تغییر در ساختار درآمد خانواده‌های قزاق به‌ویژه طبقه‌ی متوسط شده است بگونه ای که درآمد بیشتر افراد در این کشور بشدت کاهش یافته است و آنها در معرض تهدیدهای جدی اقتصادی هستند. به دنبال آن افزایش شدید بدهی‌های عمومی این کشور که افزایش 26 درصدی نسبت به سال2020 را تجربه کرد باعث کاهش رفاه اقتصادی مردم قزاقستان شد و اثرات این کاهش رفاه اقتصادی به طور ویژه ‌بر رفاه عمومی قزاقستان منعکس شد به گونه ای که در آخرین نظرسنجی یک مرکز معتبر، یک سوم (30درصد) مردم قزاقستان معتقدند هیچ امیدی برای بهبود وضعیت اقتصادی ندارند. این شرایط سخت اقتصادی و معیشتی ناشی از تصمیمات نادرست در مواجه با بحران کرونا ویروس در نهایت منجر به ایجاد نارضایتی عمومی شد.
 
نتیجه‌گیری
برخلاف اظهارات دولت‌مردان قزاقستان و برخی طرف‌های خارجی از جمله روسیه در مورد دست داشتن عوامل خارجی در بروز اعتراضات، باید ریشه اتفاقات اخیر را در خود قزاقستان و سه دهه مطالبات انباشته شده جامعه قزاقستان جستجو کرد و نسبت دادن عنوان‌هایی چون "تروریست‌های خارجی" به معترضان و عدم تلاش برای حل معضلات، امکان وقوع این شکل از اعتراضات را در آینده افزایش می‌دهد.
در یک دهه گذشته قزاقستان شاهد اعتراضات پرتعدادی بوده است. از اعتراضات ژانوژان در سال ۲۰۱۱ و اعتراضات کشاورزان به فروش زمین به اتباع چین در سال ۲۰۱۶ و اعتراضات سال ۲۰۱۸ در زمان سفر هیئت پارلمان اروپا و اعتراضات به تغییر نام آستاته به نورسلطان و اعتراض به نتایج انتخابات پارلمان و ریاست جمهوری و اعتراضات کوچک محلی و ... همه و همه باعث افزایش ظرفیت خود سازماندهی شهروندان قزاقستان و ایجاد شبکه‌هایی از معترضان و رهبران جدید برای اعتراض شده است که قطعاً در اعتراضات آینده نقش پررنگ‌تری را ایفا خواهند کرد. نکته‌ای که در تحلیل‌های چند روز گذشته توجهی به آن نشده بود.
البته تاثیر گذاری و بهره برداری رسانه ای برخی کشورهای غربی بر این موضوع و از این موضوع؛ عمدتا برای هدف قرار دادن و متاثر کردن سیاست‌های روسیه و دولتها و سیاستمداران متمایل به روسیه در منطقه ، نیز قابل انکار نیست.
در اوج بحران اوکراین و درگیری‌های سیاسی آمریکا و روسیه، مسئله قزاقستان می‌تواند به عنوان عاملی برای عدم تمرکز روسیه بر روی مسئله اوکراین باشد. فضای رسانه‌ای روسیه‌، اعتراضات قزاقستان را تلاش غرب برای راه‌اندازی یک انقلاب رنگی مطرح می‌کند و پوتین نیز در اجلاس سران پیمان امنیت جمعی که به‌صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد تأکید کرد روسیه نخواهد گذاشت تا در قزاقستان انقلاب رنگی اتفاق بیافتد البته در بین دولت‌مردان قزاقستان تاکنون از این عنوان برای اعتراضات استفاده نشده است و بیشتر بر حضور عناصر آموزش دیده خارجی تأکید شده است.
به دلایل بسیار زیادی نمی‌توان گفت که غرب در قزاقستان به دنبال راه‌اندازی انقلاب رنگی بود و  عملا ایالات متحده توانایی لازم برای دخالت و اثرگذاری گسترده در بحران قزاقستان را ندارد کما اینکه در حال حاضر در قزاقستان سفیری ندارد. از نظر نفوذ سیاسی نیز اگر بخواهیم به موضوع بپردازیم نفوذ آمریکا به هیچ عنوان قابل قیاس با روسیه نیست. در آن سو نیز ابزاری برای تحت‌فشار قرار دادن دولت قزاقستان در اختیار ندارد. معمولا ابزار مؤثر ایالات متحده برای موارد این‌چنینی تحریم‌های اقتصادی است که با توجه به سرمایه‌گذاری‌های کلان در این کشور امکان اجرا ندارد. فقط دو شرکت بزرگ اکسان موبیل و شورون در سال‌های اخیر چند میلیارد دلار در صنایع نفت و گاز قزاقستان سرمایه‌گذاری کرده‌اند. از سوی دیگر نیز هرگونه حمایت مستقیم دولت آمریکا از معترضان ممکن است به حساسیت کرملین در مورد دست داشتن در این اعتراضات دامن بزند که در شرایط فعلی و بحران اوکراین به هیچ وجه خوشایند آمریکا نیست.
به عقیده نگارنده اگر توکایف بتواند این شرایط را پشت سر بگذارد تا حدود بسیار زیادی می‌تواند قدرت خود را تثبیت کند. او اکنون با کنار رفتن نظربایف به عنوان نفر اول قزاقستان در سه دهه گذاشته شرایط مساعدتری برای هرگونه تصمیم‌گیری در مورد آینده قزاقستان را خواهد داشت. توکایف به‌واسطه برخی مطالبات معترضان در خصوص نظربایف و فضای منفی ایجاد شده علیه نظربایف و اطرافیان او کار دشواری برای کنار گذاشتن آنها از سمت‌های عمدتا امنیتی و اقتصادی نخواهد داشت.    
انتهای مطلب/

* ​پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق