مطالعات شرق/

کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق
 
مقدمه
تغییر در سطح روابط آمریکا با جمهوری‌های آسیای مرکزی بر منافع بسیاری از بازیگران مسلط منطقه همچون روسیه و چین و همچنین بازیگران میانه نظیر جمهوری اسلامی ایران تأثیرگذار خواهد بود. آغاز گفت‌و‌گوهای مشارکت راهبردی تاشکند و واشنگتن به نظر می‌‌رسد گامی مهم در راستای ارتقاء سطح روابط دو کشور است. این موضوع از یک‌سو به دلیل تعمیق سطح مناسبات ازبکستان با آمریکا ممکن است تهدیدی برای منافع ملی جمهوری اسلامی ایران محسوب شود و از سوی دیگر اما، قوام‌بخشی آن در یک ساختار مشخص نظیر مشارکت راهبردی، می‌تواند زمینه پیش‌بینی‌پذیری بیشتر آن را فراهم آورد. چگونگی پیش‌برد این مذاکرات و تحولاتی که منجر به قوام‌بخشی و یا تضعیف این فرایند طی سال‌های حساس پیش‌رو می‌شود ، از جمله مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر این موضوع است. چگونگی پاسخ بازیگران و روندهای اوراسیایی به این امر عامل ویژه‌ای است که در این مجال به بحث و بررسی پیرامون آن خواهیم پرداخت.
 
اولین نشست گفت‌و‌گوهای مشارکت راهبردی آمریکا و ازبکستان
دونالد لو که تا پیش از این سفیر آمریکا در قرقیزستان بود، به‌عنوان دستیار وزیر خارجه آمریکا در دفتر امور آسیای مرکزی و جنوبی در صدر یک هیئت آمریکایی وارد تاشکند شد و مورد استقبال عبدالعزیز کامل‌اف، وزیر امور خارجه ازبکستان قرار گرفت. در بدو ورود "لو"  به تاشکند، وزارت امور خارجه ازبکستان در بیانیه‌ای بر «آمادگی طرفین برای توسعه فعالانه یک گفت‌و‌گوی سازنده» تصریح کرد. در این بیانیه همچنین بر «ابراز حمایت طرف آمریکایی از برنامه گذار دموکراتیک و اصلاحات اقتصادی-اجتماعی در ازبکستان» تأکید شده است.
در جریان این سفر، نشست افتتاحیه مربوط به نشست‌های «گفت‌و‌گوهای مشارکت راهبردی بین ازبکستان و آمریکا» برگزار شد. این در حالی است که پیش‌تر در ماه مه سال 2021 یوسف کابلجانوف، سخنگوی وزارت امور خارجه ازبکستان گفته بود که این نشست در ماه ژوئن برگزار خواهد شد. به گفته مقامات ازبکستان و بر اساس بیانیه‌های رسمی دو کشور، این نشست‌ها در نتیجه دیدار سال 2018 بین روسای جمهور دو کشور و ارائه بیانیه مشترک سیاسی تحت عنوان «ازبکستان- آمریکا: آغاز دوره جدیدی از مشارکت راهبردی» برگزار می‌شود. در نوامبر 2020 و در طول نشست مشورتی سیاسی سالیانه دو کشور در واشنگتن مقامات دو طرف تصمیم گرفتند تا پلتفرم گفت‌و‌گوهای دوجانبه خود را به سطح دیالوگ‌های مشارکت راهبردی ارتقاء دهند.
در همین حال در این نشست، توافق‌هایی برای نهادینه‌سازی مشارکت راهبردی آمریکا و ازبکستان در حوزه‌های مختلف از جمله نهادینه‌سازی مذاکرات مشارکت راهبردی حاصل شد. یکی از محورهای اصلی این توافقها، حفاظت و حمایت از سرمایه‌گذاری‌های مشترک و پیشگیری از مالیات‌گذاری دوباره است.
در بیانیه مشترکِ منتشر شده در انتهای این نشست، آمریکا از برنامه اصلاحات ازبکستان در حوزه‌هایی نظیر لیبرالیزه کردن اقتصاد، ارتقاء ابعاد مختلف حقوق بشر و محافظت از آزادی‌های بنیادین، و توسعه نهادهای دموکراتیک و جامعه مدنی استقبال کرده و مجدداً وعده حمایت و ارائه کمک به این برنامه‌ها را مطرح کرده است. در این بیانیه همچنین در حوزه اقتصادی بر حمایت آمریکا از عضویت ازبکستان در سازمان تجارت جهانی و نیز تقویت همکاری‌های امنیتی بین دپارتمان‌های مختلف دو کشور تصریح شده است. طرفین همچنین در این نشست بر توسعه همکاری‌ها در حوزه آزادی عقاید مذهبی، مبارزه با قاچاق انسان، ارتقاء حقوق زنان و حمایت از رسانه‌های مستقل و جامعه مدنی تأکید کردند. در حوزه افغانستان نیز نمایندگان دو کشور بر حمایت از مردم افغانستان، تقویت مبادلات بشردوستانه از طریق مرکز مبادله بین‌المللی ترمذ و ایجاد یک هاب بین‌المللی برای کمک به افغانستان در این مرکز تاکید کردند. در پایان این بیانیه، دو طرف همچنین در زمینه برگزاری مراسم سی‌امین سالگرد آغاز روابط دیپلماتیک آمریکا و ازبکستان و نیز برگزاری دومین نشست از گفت‌و‌گوهای مشارکت راهبردی دو کشور در واشنگتن در سال 2022 توافق کردند.
 هیئت آمریکایی همچنین در بازدید خود از ازبکستان با سردار عمررزاق‌اف، معاون نخست‌وزیر و وزیر سرمایه‌گذاری و تجارت خارجی دیدار کرد. در این دیدار بر افزایش 48.5 درصدی مبادلات تجاری دو کشور در طول 11 ماه نخست سال 2021 تأکید شد. همچنین مقامات دو طرف دو برابر شدن تعداد شرکت‌ها با سرمایه آمریکایی را نیز مورد اشاره قرار دادند. همچنین توافقاتی در خصوص بهبود شرایط سرمایه‌گذاری و برگزاری مجمع تجاری مشترک دو کشور با مشارکت اتاق مشترک بازرگانی آمریکا-ازبکستان حاصل شد. در همین حال در زمینه ایجاد مبادلات بین شرکت مالی توسعه بین‌المللی آمریکا (DFC) و نیز صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم ازبکستان در خصوص اجرای پروژه‌های مشترک سرمایه‌گذاری نیز توافقاتی به دست آمد. ازبکستان همچنین متعهد به حمایت از ابتکار «دنیای خود را بهتر بسازید(B3W)» شد. بر این اساس اجرای پروژه‌هایی در چهار محور توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، دیجیتالی کردن، تقویت حوزه بهداشت و تقویت برابری جنسیتی انجام خواهد گرفت.
در جریان این دیدارها همچنین بر اساس توافقی که در روز برگزاری نشست بین آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا (USAID) و آژانس توسعه صنعت داروسازی و تولیدکنندگان داخلی داروی ازبکستان برگزار شد، ساختاری موسوم به «کلوپ کیفیت» نیز بین دو کشور تأسیس شد. این ساختار با هدف ارتقاء فعالیت در حوزه پزشکی و داروسازی و تضمین در دسترس بودن دارو و مواد اولیه دارویی و محصولات دیگر پزشکی تأسیس شده است. به‌روزرسانی صنایع دارویی ازبکستان، حل‌و‌فصل چالش‌ها و اصلاح رویه‌ها و قوانین دارویی در ازبکستان از جمله محورهای دیگر عملکرد این ساختار است. در این رویداد شمار زیادی از تولیدکنندگان دارو در ازبکستان، نمایندگان تولیدکنندگان تجهیزات پزشکی، انجمن صنایع دارویی، مقامات وزارت بهداشت و ... حضور داشتند. گفتنی است بازار دارو و تجهیزات پزشکی ازبکستان حدود 1.5 میلیارد دلار ارزش دارد که حدود 80 درصد از آن توسط واردات تأمین می‌شود. از این منظر حوزه صنایع بهداشت و درمان جزو اولویت‌های توسعه‌ای دولت ازبکستان در سال‌های آینده محسوب می‌شود.
این دیدارها و نشست‌ها در حالی صورت گرفت که یک هفته پیش از برگزاری این نشست در تاریخ 6 دسامبر شماری از سناتورها، از دولت بایدن درخواست اعمال فشار بیشتر به ازبکستان در حوزه حقوق بشر را در نامه‌ای منتشر کرده بودند. در این نامه که خطاب به آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا ارسال شد، ضمن تأکید بر اهمیت نقش و جایگاه ازبکستان برای آمریکا پس از خروج نیروهای نظامی از افغانستان، تأکید شده بود که «در کنار تقویت هماهنگی‌ها در حوزه امنیتی و مبارزه با تروریسم، باید بر نقش حقوق بشر در مناسبات دوجانبه نیز تأکید شود». اعمال فشار قاطعانه به ازبکستان و تلاش برای اصلاح قوانین کیفری ازبکستان در نشست گفت‌و‌گوهای مشارکت راهبردی، از جمله درخواست‌های این سناتورها بود.
 
اهداف احتمالی آمریکا
الگوی «مشارکت راهبردی» یکی از مکانیزم‌های جدید تعاملی میان دولت‌ها است که متمایز از رویکردهای پیشین اتحاد و ائتلاف محسوب می‌شود. در این چارچوب کشورها یک ساختار مدون و بلندمدت برای توسعه روابط در حوزه‌ها و زمینه‌های خاص ترسیم کرده و طبق آن روندهای مناسبات آتی خود را تنظیم می‌کنند. در این چارچوب سطح تعهدات در مقایسه با اتحادها و ائتلاف‌ها نسبتاً پایین‌تر است و همین امر، جذابیت این الگو را افزایش داده است. از سوی دیگر اما برقراری سطحی از مشارکت استراتژیک ولو در سوژه‌های خاص، نشان‌گر سطح بالاتر مناسبات دو کشور است . از این منظر، آمریکا که تا پیش از این توسعه الگوی «مشارکت راهبردی» با قزاقستان را آغاز  کرده بود، این بار از طریق ازبکستان نیز در صدد بسط تعاملات خود می‌باشد. معنای دیگر این موضوع وجود یک نوع نظام‌مندی در طراحی‌های آمریکا برای آسیای مرکزی در بلندمدت است، به‌نحوی که ارتقاء نقش راهبردی واشنگتن در منطقه را در بر داشته و ویژگی «پایداری»، وجه بارز آن خواهد بود.
واشنگتن به خوبی می‌داند دوره دوم حضور شوکت میرضیایف در قدرت اساساً متمایز از دور نخست وی خواهد بود. در این دوره همگرایی با روسیه احتمالاً با به ثمر نشستن پروژه‌های بزرگی همچون نیروگاه‌های هسته‌ای تقویت می‌شود و درعین‌حال، محافظه‌کاری دولت ازبکستان در تعامل با غرب افزایش خواهد یافت. عدم نتیجه‌بخشی و یا تأخیر در اجرای برخی مطالبات جدی ازبکستان همچون رفع و یا تعلیق تحریم پنبه و یا عضویت در سازمان تجارت جهانی، در کنار اعمال تدریجی فشارها به بهانه حقوق بشر (باوجود اعمال اصلاحات) از جمله محورهای واگرایی خواهد بود. درعین‌حال، مداخلات احتمالی آمریکا در فرایندهای سیاسی حساس داخلی نظیر انتقال قدرت و بویژه همکاری نزدیک با برخی حلقه‌های امنیتی، در کنار قوام‌بخشی به یک ساختار اپوزیسیونی و تقویت جامعه مدنی در ترتیب دادن رویدادهای اعتراضی موارد دیگری است که می‌تواند زمینه‌ساز واگرایی تاشکند از واشنگتن شود. این در حالی است که آمریکا به طور ویژه‌ای بر نقش فزاینده ازبکستان در تحولات منطقه‌ای آسیای مرکزی  و به‌ویژه در بحران افغانستان حساب می‌کند. ازبکستان نقطه کلیدی استراتژی اتصال آسیای مرکزی و جنوبی است و بدون رضایت کامل این کشور، پیاده‌سازی پیوندهای ژئواکونومیک بین دو منطقه به سختی امکان‌پذیر خواهد بود. آمریکا همچنین ازبکستان را الگویی از اصلاحات غربی در عین حفظ ثبات می‌داند که برای تسری آن به دیگر جمهوری‌های منطقه، طبیعتاً حساب ویژه‌ای بر روی حلقه نزدیک اطرافیان رهبران منطقه باز کرده است. در کنار تمام این موارد، شرکت‌های آمریکایی طی سال‌های اخیر پروژه‌های سرمایه‌گذاری بزرگی را در ازبکستان آغاز کرده‌اند که هرگونه واگرایی می‌تواند منجر به افزایش ریسک و مدت‌زمان بازگشت سرمایه آن‌ها شود.
این روندهای احتمالی طبیعتاً کاخ سفید را ملزم به اتخاذ تدابیر مختلفی برای حفظ ثبات و پایداری در روابط با تاشکند می‌کند. در این چارچوب توسعه الگوی مشارکت راهبردی اقدامی است که از طریق چارچوب‌مندی و ایجاد تعهدات نسبی متقابل، زمینه‌ساز حفظ سطح مشخصی از همگرایی خواهد بود. همچنین این پلتفرم تعاملات سیاسی که در ساختار گفت‌و‌گوهای مشترک پیرامون مشارکت راهبردی تنظیم شده است، می‌تواند به مثابه مکانیزمی برای حل‌وفصل اختلافات احتمالی در آینده محسوب شود. طبیعتاً با روندهای مداخله‌گرانه آمریکایی و پیش‌برد سیاست ارائه امتیازات در عین اعمال و افزایش برخی فشارها، وجود چنین مکانیزمی بسیار مهم و ضروری خواهد بود.

بازخوردهای اوراسیایی
همچون هر گام راهبردی دیگر آمریکا در آسیای مرکزی، طبیعتاً توسعه مکانیزم مشارکت راهبردی با ازبکستان نیز تبعات و بازخوردهایی را در بر خواهد داشت. در وهله نخست روسیه مهم‌ترین واکنش‌های «ایجابی» را نسبت به این روند نشان می‌دهد. مسکو طبیعتاً در عمیق‌ترین لایه ممکن، توسعه مناسبات راهبردی خود با ازبکستان و ادغام هر چه بیشتر این کشور در پروژه همگرایی اوراسیایی را از طریق توسعه مبادلات تجاری در دستور کار قرار خواهد داد. بر اساس گزارش‌های رسمی منتشر شده از سوی کمیته دولتی آمار ازبکستان، تجارت خارجی این کشور با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا رشد نسبتاً محسوسی یافته و در سال 2021 به 10.1 میلیارد دلار رسیده است. این رقم 31 درصد از کل تجارت خارجی ازبکستان را به خود تخصیص داده است. نرخ رشد مبادلات تجاری در بازه ماه‌های ژانویه تا اکتبر سال 2021 در مقایسه با سال قبل (2020) رقم بی‌سابقه 129.6 درصدی را تجربه کرده است.
این رقم همچنین برای سال‌های قبل 86.3 درصد (2020)، 118.3 درصد (2019) و 128.6 درصد (2018) بوده است. عضویت ناظر ازبکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا در دسامبر 2020 عامل بسیار مهمی در این فرایندِ رشد بوده است. بر اساس گزارش‌های رسمی، در دوره عضویت ناظر، اقداماتی نظیر استانداردسازی و هماهنگی اقدامات بویژه در حوزه گمرکات و همگرایی قوانین و قواعد تعرفه‌ای با اتحادیه انجام می‌شود. در چنین شرایطی اصلی‌ترین برنامه روسیه توسعه وابستگی متقابل اقتصادی و احتمالاً تکمیل پروسه عضویت دائم ازبکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا خواهد بود. به نظر می‌رسد با پایان دوره 3 ساله عضویت ناظر ازبکستان در این اتحادیه، در سال 2022 و 2023 شاهد به نتیجه رسیدن این فرایند باشیم.
در کنار این روند روسیه در تلاش است تا در حوزه‌های راهبردی نیز پیوندهای متقابل با ازبکستان را تعمیق کند. مهم‌ترین حوزه در این زمینه پروژه‌های ساخت نیروگاه اتمی در ازبکستان است. در این چارچوب بر اساس آخرین گزارش‌های دولتی، ازبکستان 11 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری برای نیروگاه اتمی جیزاخ در نظر گرفته است. همچنین به نوشته اسپوتنیک از سال 2022 فرایند احداث دو نیروگاه اتمی در ازبکستان توسط شرکت روس اتم آغاز خواهد شد. عبدالعزیز کامل‌اف، وزیر امور خارجه ازبکستان نیز در پاسخ به برخی حواشی مرتبط با این پروژه‌ها اوایل ماه دسامبر گفته است «این پروژه‌ها صرفاً ماهیت اقتصادی دارند». کمیسیون ویژه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز پیش‌تر در اواخر ماه جولای نتیجه تحقیقات خود از آمادگی ازبکستان برای ساخت نیروگاه هسته‌ای را مثبت اعلام کرده بود. در این چارچوب، وابستگی ازبکستان به روسیه در فرایند ساخت، راه‌اندازی، نگهداری و تعمیر این نیروگاه بسیار جدی خواهد بود و می‌تواند یکی از بسترهای همگرایی سیاسی و امنیتی بین دو کشور نیز محسوب شود.
سومین گام و  بازخورد روسیه نسبت به مشارکت راهبردی ازبکستان با آمریکا، احتمالاً تلاش برای بی‌ثبات‌سازی مناسبات واشنگتن و تاشکند خواهد بود. رسانه‌های روسیه و بویژه دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی مسکو طی سال‌های آتی احتمالاً پروژه‌های متعددی را در حوزه جنگ روانی علیه تحرکات آمریکا در ازبکستان آغاز خواهند کرد. این جنگ روانی احتمالاً مبتنی بر پروژه‌های سازمان‌دهی اطلاعاتی و عملیاتی آمریکا در خاک ازبکستان، تلاش‌های آمریکا برای سازمان‌دهی به اعتراضات و حتی تحرکات در حوزه‌های خاص امنیتی نظیر بیولوژیک خواهد بود. درعین‌حال در برخی موارد خاص اعمال فشار در کنار ارائه امتیازات به ازبکستان در موضوعاتی نظیر مهاجرین کاری، آغاز و پیش‌برد پروژه نیروگاه اتمی، نظام تعرفه‌گذاری تجاری و .... هم مورد انتظار است.
در وجه دوم از بازخوردهای اوراسیایی نیز باید به رفتارها و استراتژی‌های منطقه‌ای ازبکستان اشاره کرد. پس از شکست پروسه صلح و تفوق طالبان در افغانستان، دولت ازبکستان همکاری نزدیکی را با طالبان آغاز کرده و توانسته نقش خود را به‌عنوان یک هاب برای انتقال کمک‌های بشردوستانه تثبیت کند. این نقش به صورت بالقوه ممکن است در چارچوب طرح‌های نظامی و امنیتی آمریکا نیز مورد استفاده قرار بگیرد. در این چارچوب، در صورتی که پروژه‌هایی همچون تجزیه افغانستان و یا افزایش بی‌ثباتی با احتمال تسری آن به آسیای مرکزی در افغانستان آغاز شود، آمریکا احتمالاً خواستار تبدیل این هاب ارسال کمک‌های بشردوستانه به یک هاب لجستیکی نظامی و حتی یک کانال مشارکت امنیتی-اطلاعاتی، خواهد شد. در چنین فرایندی طبیعتاً قزاقستان نیز نقشی ویژه ایفا خواهد کرد. به نظر می‌رسد حداقل به‌عنوان گزینه‌ای بالقوه در چارچوب مذاکرات مشارکت راهبردی به این موضوع پرداخته شود. این در حالی است که هر نوع حضور نظامی مستقیم یا غیرمستقیم آمریکا در آسیای مرکزی و بویژه در دو حوزه لجستیک و بیولوژیک، از نقاط حساسیت شدید روسیه در منطقه بوده است. در چنین شرایطی ازبکستان بسته به سطح و نوع مناسبات در حوزه‌های دیگر، با وضعیت دشواری به لحاظ انتخاب گزینه‌های موجود مواجه خواهد شد.

جمع‌بندی
آغاز گفت‌و‌گوهای مشارکت راهبردی آمریکا و ازبکستان تلاشی برای باثبات‌سازی روابط از سال‌های پرچالش احتمالی در دولت دوم میرضیایف ارزیابی می‌شود. طبیعتاً طرف آمریکایی تلاش می‌کند تا در بازه‌ای کمتر از سه ساله یک نتیجه ملموس را در قالب یک سند مفهومی دوجانبه به دست آورده و در دو سال پایانی دولت دوم میرضیایف از بندها و کارکردهای پیش‌بینی شده در آن استفاده کند. در چنین شرایطی روسیه نیز که تسریع و تعمیق پروژه ادغام اوراسیایی ازبکستان را در دستور کار جدی قرار خواهد داد، به طور ویژه بر تعمیق و بزرگ‌نمایی گسل‌ها و شکاف‌های به وجود آمده بین مسکو و تاشکند تمرکز خواهد کرد. در چنین شرایطی توسعه تعاملات عملگرایانه ایران و ازبکستان بدون ورود به دینامیسم‌های اوراسیایی توصیه می‌شود. اگر چه کاهش حضور و نفوذ آمریکا یکی از منافع ایجابی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود، اما واگذاری این بخش به حوزه دینامیسم‌های داخلی اوراسیایی می‌تواند به پیش‌برد بهتر طرح‌ توسعه مناسبات تهران و تاشکند یاری رساند. پس از حواشی سال 2018 ؛ توسعه مستقل، کم‌حاشیه و عملگرایانه روابط؛ یک درس مهم برای روابط ایران و ازبکستان،محسوب می‌شود.
 انتهای مطلب/