مطالعات شرق/
 
احمد قاسم زاده^*

مقدمه
انرژی هسته‌ای در همه جا منتقدان خاص خودش را دارد، اما در کمتر کشوری این مسئله به‌اندازه قزاقستان بحث‌برانگیز است - کشوری که برنامه هسته‌ای شوروی و بویژه آزمایش‌های اتمی و پیامدهای بلندمدت آن خاطرات تلخی را برای مردم این کشور بجای گذاشته است-. موضوع نیروگاه هسته‌ای و کاربرد انرژی هسته‌ای در قزاقستان از حساسیت‌های خاصی برخوردار است، بخصوص که این کشور بیش از هر کشور دیگری در جهان در دوران اتحاد جماهیر شوروی صحنه اجرای آزمایش‌های هسته‌ای بوده است. بین سال‌های ۱۹۴۹ و ۱۹۸۹ که قزاقستان یکی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی بود، ۳۴۰ آزمایش زیرزمینی و ۱۱۶ آزمایش اتمسفری در منطقه "سمی پالاتینسک" در شمال شرقی قزاقستان انجام شد. برخی از ساکنان این منطقه هنوز هم آثار ناشی از این آزمایش‌ها را با خود به همراه دارند.
این تجربه در کنار گفتمان‌های عدم اشاعه و غیرهسته‌ای شدن نورسلطان نظربایف منجر به شکل‌گیری یک عامل بازدارنده قدرتمند در هسته‌ای شدن قزاقستان گردیده است. همین‌طور در سطح توازن منطقه‌ای آسیای مرکزی و نیز نگاه‌های خاص کشورهای غربی به ساختار سیاسی و اقتصادی دولت در قزاقستان و تهدیدهای ناشی از هسته‌ای شدن در این وضعیت، عموماً با اتکا به این پشتوانه افکار عمومی مطرح شده است.
با این وجود به نظر می‌رسد قزاقستان با تمرکز بر مزیت‌های نسبی خود و بویژه با توجه به رویکردهای اخیر دولت ازبکستان، برای هسته‌ای شدن دوباره مصمم است که این موضوع ابعاد و پیامدهای قابل‌توجهی در سطح داخلی و بین‌المللی خواهد داشت.
 
مزیت‌های بالقوه و بالفعل هسته‌ای قزاقستان
هرچند معمولاً در خبرها بیشتر از ذخایر نفت قزاقستان صحبت شده است اما شاید برخی‌ ندانند که این کشور ۲۵ درصد از ذخایر اورانیوم جهان را دارد و از حیث دارا بودن ذخایر اورانیوم پس از کشور استرالیا در رده دوم جهان است. کارشناسان می‌گویند ذخایر اورانیوم قزاقستان برای تأمین برق هسته‌ای کل جهان به مدت ۵۰ سال کافی است. قزاقستان با اورانیوم فراوان خود در موقعیت بسیار مناسبی برای تولید انرژی هسته‌ای ارزان قرار دارد. این کشور در سال گذشته ۴۱ درصد از عرضه جهانی اورانیوم را در اختیار داشته است که قسمت اعظم آن بیشتر به سه کشور چین، کانادا و روسیه صادر شده است.
تنها نیروگاه هسته‌ای این کشور نیروگاه ۹۰ مگاواتی "مانگوشلاک" (Mangyshlak) در آکتائو بود که در آوریل ۱۹۹۹ تعطیل شد. بااین‌حال مقامات قزاقستان هرچند سال یک‌بار در مورد ساخت نیروگاه جدید صحبت‌هایی مطرح کرده‌اند که البته بعد از مدتی به دست فراموشی سپرده می‌شود. در آخرین اظهارنظر رسمی مقامات قزاقستان، در ماه سپتامبر (شهریور) گذشته توکایف رئیس‌جمهور قزاقستان در سخنرانی خود در مجمع اقتصادی شرق که در روسیه برگزار می‌شد اظهار داشت که اکنون قزاقستان به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور آسیای مرکزی نیاز به نیروگاه هسته‌ای دارد. توکایف در ماه مه عنوان کرده بود که قزاقستان تا سال ۲۰۳۰ با کمبود انرژی بخصوص در حوزه برق مواجه خواهد شد و در چند ماه گذشته سعی کرده است تا نگرانی‌های افکار عمومی قزاقستان را که خاطرات خوبی از فعالیت‌های هسته‌ای شوروی ندارند، برطرف نماید و چندی پیش نیز عنوان کرد که بیشتر نگرانی‌های هسته‌ای در قزاقستان "غیرمنطقی" است.
شیبوتوف از مشاوران توکایف نیز اخیراً در کانال تلگرامی خود نوشت: پنج نیروگاه هسته‌ای با چهار راکتور برای تأمین تمام نیازهای انرژی قزاقستان کافی خواهد بود و در ادامه مطلب خود خواستار جایگزینی این روش برای تولید برق، بجای روش‌های سنتی قبلی شد.
در حال حاضر حدود 70 درصد برق در قزاقستان از طریق سوزاندن زغال‌سنگ تولید می‌شود که از نظر مقررات  زیست‌محیطی و نیز عضویت قزاقستان در پیمان آب و هوایی پاریس بسیار نامطلوب است. علاوه بر این ، شبکه‌های برق و دیگر زیرساخت‌هایی که برق را از نیروگاه‌های حرارتی به شهرها ارائه می‌دهند، به‌طور فاجعه‌بار فرسوده شده است و با اینکه قزاقستان هر سال بیش از مصرف خود برق تولید می‌کند اما زمستان هر سال این کشور با کمبود برق مواجه می‌شود و گرفتار خاموشی می‌شود. این وضعیت کشور را با بحران مواجه کرده و دولت را مجبور می‌کند تا از همسایگان خود به‌ویژه قرقیزستان برق خریداری کند.
"انرژی سبز" در کشور قزاقستان نیز به چند نیروگاه بادی و خورشیدی خلاصه می‌شود که سهم آن‌ها تنها ۰.۲ درصد از کل تولید برق این کشور را تشکیل می‌دهد و هزینه تولید برق آن هنوز چندین برابر "زغال‌سنگ" است که عملاً این روش تولید انرژی را فاقد صرفه اقتصادی نموده است. با توجه به برنامه‌های بلندپروازانه قزاقستان برای پیشرفت در حوزه صنعت، عملاً امکان توسعه در این حوزه بدون داشتن امنیت انرژی، غیرممکن است و برای قزاقستان در حال حاضر ساخت نیروگاه هسته‌ای تنها راه برون‌رفت از این شرایط است.
 
مختصات نیروگاه‌های جدید
در مورد نیروگاه جدید قزاقستان اطلاعات زیادی در اختیار نیست اما در سال 2019 معاون وزیر انرژی این کشور  گفته بود "اولکن"، روستایی در نزدیکی دریاچه بلخاش، مکانی ایدئال برای تأسیس نیروگاه اتمی خواهد بود. جایی تقریباً نزدیک به جاده اصلی نورسلطان به آلماتی. در همین حال وادیم بوریکو، فعال محیط‌زیستی قزاقستان با این نظر که این مکان برای نیروگاه اتمی ایدئال است مخالف است و در فیسبوک خود نوشت: "اولکن" ممکن است از نظر جغرافیایی مناسب باشد، زیرا [نیروگاه هسته‌ای] برای خنک شدن به آب احتیاج دارد، اما بر روی یک گسل زمین ساختی قرار دارد، که ساخت نیروگاه در آنجا را بسیار نامطلوب می‌کند. اگر اتفاقی در نیروگاه رخ دهد، ممکن است بلخاش را با کل اکوسیستم آن از دست بدهیم."

واکنش افکار عمومی
از زمان جدی‌تر شدن بحث ساخت نیروگاه اتمی این مسئله تبدیل به موضوعی داغ در رسانه‌ها و افکار و عمومی و محلی برای نزاع گروه‌های مدنی شده است. گروه‌هایی که مخالف ساخت نیروگاه هستند از فاجعه آریس و احتمال وقوع آن برای تأسیسات هسته‌ای قزاقستان، برای تحریک افکار عمومی استفاده می‌کنند. در حال حاضر مخالفت با ساخت نیروگاه اتمی در قزاقستان یکی از برنامه‌های مهم فعالان مدنی در این کشور است و نکته جالب توجه در مورد این گروه‌ها این است که اکثر این افراد دارای گرایش به آمریکا و دارای ارتباط باشخصیت‌های این کشور هستند. در چند ماه اخیر نیز برخی خبرگزاری‌ها و کانال‌های تلگرامی قزاقستان مطالبی وجود داشت که با دلایل علمی توضیح می‌داد قزاقستان به انرژی هسته‌ای نیاز ندارد.(به‌عنوان‌مثال خبرگزاری Exclusive .kz)
ظاهراً یک کمپین برنامه‌ریزی‌شده برای تحت‌فشار قرار دادن و لغو کردن برنامه‌های روسیه برای ساخت نیروگاه هسته‌ای در قزاقستان در جریان است. داده‌های نظرسنجی اداره سنجش افکار عمومی DEMOSCOPE نشان می‌دهد که در حال حاضر 55 درصد از مردم قزاقستان مخالف ساخت نیروگاه هسته‌ای در این کشور هستند و فقط حدود 40 درصد از این طرح حمایت می‌کنند. این نظرسنجی "نگرش قزاقستانی‌ها به ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای" از 19 تا 26 سپتامبر در تمام مناطق قزاقستان با حضور 1100 نفر انجام شد و اطلاعات زیر از آن به دست آمده است: درمجموع ۵۵ درصد از مردم قزاقستان که در نظرسنجی شرکت کردند مخالف ساخت نیروگاه هسته‌ای هستند. 36 درصد معتقدند که قزاقستان آمادگی ساخت چنین تأسیساتی را ندارد و 19 درصد معتقدند که انرژی هسته‌ای برای محیط‌زیست و انسان خطرناک است. با این‌حال، 40 درصد از مردم قزاقستان از ابتکار رئیس‌جمهور حمایت می‌کنند البته  30 درصد معتقدند که لازم است ابتدا خطرات را بررسی و تجربیات کشورهای دیگر را تحلیل کرد و فقط 10 درصد به‌طور کامل با تصمیم توکایف موافق هستند. به‌طورکلی نتایج این نظرسنجی نشان داد که تصویر عمومی در قزاقستان از ساخت نیروگاه هسته‌ای بدبینانه است و قزاقستانی‌ها ساخت نیروگاه هسته‌ای را به دلیل ترس از خطرات زیست‌محیطی و فساد تائید نمی‌کنند.
در کنار موضوع محیط زیستی، مسئله دیگر بحث فساد و ناکارآمدی دولت است. قزاقستان به مدت یک دهه هرازگاهی از سوی لابی هسته‌ای روسیه در مورد ساخت نیروگاه هسته‌ای تحت‌فشار قرار می‌گیرد. علاوه بر این، ساخت نیروگاه هسته‌ای هزینه هنگفتی برای دولت قزاقستان خواهد داشت که شامل هزینه‌های آتی جهت ایمن‌سازی، تربیت نیروی متخصص و نگهداری تأسیسات می‌شود.  از دیگر نگرانی‌ها موجود، مسائل مربوط به فساد بالای قراردادها در قزاقستان است نکته‌ای که پروژه ساخت نیروگاه هسته‌ای نیز از آن در امان نخواهد بود. نکته اصلی و بستر فساد خیز در این رابطه، بحث مربوط به منافع تجاری در قراردادها با بودجه‌های چند میلیارد دلاری است که قرار است طی چند دهه هزینه شود آن‌هم در شرایطی که عملاً امکان دسترسی به جزئیات این قراردادها تقریباً غیرممکن است و با در نظر گرفتن این واقعیت که الیگارشی قزاقستان منافع اقتصادی خود را بر هر چیز مقدم می‌داند هیچ تضمینی وجود ندارد که پروژه ساخت نیروگاه هسته‌ای درگیر فساد نباشد.

جمع‌بندی
انتخاب روسیه توسط توکایف برای درخواست و پافشاری مجدد جهت تأسیس نیروگاه اتمی دارای پیام‌های بسیاری است. بر اساس گزارش‌های غیررسمی، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه در دیدار خود با توکایف در جریان برگزاری مجمع اقتصادی شرق و نیز دیدار اواسط فروردین ماه امسال با توکایف در مسکو، پیشنهاد کمک روسیه به قزاقستان در زمینه ساخت نیروگاه هسته‌ای را داده است. این یک واقعیت است که روسیه انگیزه‌های سیاسی برای ساخت و گسترش نیروگاه‌های هسته‌ای در کشورهای آسیای مرکزی دارد. پس از الحاق کریمه در سال 2014، روسیه از نظر سیاسی تا حدودی از جهان غرب جدا شد و تلاش می‌کند با کمک به توسعه صنعت هسته‌ای در کشورهای آسیای مرکزی باعث شکل‌گیری پیوندهای مستحکم‌تر و گسترش نفوذ خود در این کشورها شود.
به احتمال قریب به یقین پیمانکار این پروژه شرکت "روس اتم" خواهد بود، شرکت دولتی روسیه که از سال‌های دور در صنعت هسته‌ای فعال است. شرکت روس اتم یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های فعال در حوزه‌ی فناوری هسته‌ای در جهان است. در سال‌های اخیر، "روس اتم" روی پروژه‌هایی از بلاروس تا بولیوی کار کرده است و در منطقه آسیای مرکزی نیز ازبکستان در سال 2018 برای ساخت نیروگاه هسته‌ای در منطقه "جیزاخ" با استخدام این شرکت توانست موافقت مسکو برای دریافت وام 11 میلیارد دلاری را بگیرد.
به عقیده مخالفان، برای قزاقستان خطر بزرگ‌تر از نیروگاه هسته‌ای، خطر پررنگ‌تر شدن حضور روسیه است. یک نیروگاه هسته‌ای قزاقستان را با اقتصاد روسیه، بیش از پیش ادغام می‌کند و نیز احتمالاً روسیه در نظر دارد قزاقستان را سال‌ها به بهانه تعهدات مختلف تحت کنترل خود نگه دارد. بهانه‌هایی همچون: آموزش متخصصان  آن‌هم صرفاً در روسیه، خرید تجهیزات از روسیه و خدمات فنی طولانی‌مدت روسیه به قزاقستان. در حال حاضر آنچه مشخص است این نکته است که روسیه از نیروگاه‌های هسته‌ای به‌عنوان "دارایی‌های ژئوپلیتیک" برای تقویت روابط دوجانبه استفاده می‌کند زیرا رابطه بین تأمین‌کننده و خریدار حدوداً 30 تا 40 سال به طول می‌انجامد. بیشتر مخالفان این تصمیم معتقدند که بهتر است دولت به‌جای تصمیم‌گیری بدون مطالعه، یک استراتژی مشخص در حوزه انرژی با توجه به تمام ابعاد در نظر بگیرد و تمام گزینه‌های ممکن را بررسی کند. هرچند تا آغاز مرحله اجرایی ساخت نیروگاه زمان زیادی باقی است و باید دید دولت قزاقستان درنهایت چه تصمیمی خواهد گرفت.
انتهای مطلب/

* پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق